Η μνήμη και η πόλις: Ο Χάρης Αθανασιάδης, η δημόσια Ιστορία και το Documento

Σήμερα μιλάμε για το νέο βιβλίο του φίλου Χάρη Αθανασιάδη και από την πλευρά μου θα ρίξω κάποιο φως στο παρασκήνιο της δημιουργίας του, στις συναντήσεις και στις συζητήσεις μας.

Είμαι ένας από τους λίγους που ήρθαν στα χέρια τους τα 40+1 κείμενα που απαρτίζουν το συγκεκριμένο βιβλίο του Χάρη «Η μνήμη και η πόλις» προτού εμφανιστούν ως δημοσίευση στο χαρτί. Υπάρχει φυσικά μια οικειότητα μαζί τους, και μάλιστα, πέρα από την έγγραφη ή τηλεφωνική επικρότηση προς τον συγγραφέα, για ορισμένα έχει εξελιχθεί και μια μίνι συζήτηση μεταξύ μας και με τον μέχρι πρότινος αρχισυντάκτη του Docville Παναγιώτη Φρούντζο. Σήμερα παρουσιάζεται μια πρώτης τάξεως ευκαιρία ώστε να ρίξουμε μια πιο στοχαστική ματιά στο σύνολο αυτών των ιστοριών δημόσιας μνήμης έπειτα από κάποια ασφαλή χρονική απόσταση.

Μεταξύ μας, αυτή η στάση, δηλαδή η απαραίτητη χρονική απόσταση, ήταν ο λόγος που επικαλέστηκε ο Χάρης σε κάποιες συζητήσεις μας όταν του πρότεινα να καταπιαστεί με ένα θερμό θέμα επικαιρότητας. Εκ του αποτελέσματος, είχε δίκιο.

Η σχολαστική δουλειά και η διαχρονικότητα –σε αντίθεση με τα δικά μας τα «εφήμερα»– είναι ίσως το κλειδί της επιτυχίας που διέπει την εύστοχη αρθρογραφία του, την οποία παραδίδει σε μια ενιαία μορφή ανάγνωσης, σε ένα βιβλίο. Επιπλέον η αντοχή των κειμένων στον χρόνο ενισχύεται φυσικά και από τη στέρεη δομή τους, από την επιστημονική στιβαρότητά τους. Δεν πρέπει να λησμονούμε ότι είναι αρθρογραφία που έχει κατατεθεί σε φύλλο εφημερίδας, αλλά κάθε άλλο παρά εφήμερη μένει, αφήνοντας το στίγμα της στις διαδρομές συγκρότησης της συλλογικής μνήμης.

Ήταν το πρώτο εγχείρημα του Χ. Αθανασιάδη μακριά από το πληθωρικό, σε έκταση και χρόνο, περιβάλλον των papers και των βιβλίων. Γι’ αυτό και θα σταθούμε στη δημοσιογραφική προσέγγιση των κειμένων.

Ο Χ. Αθανασιάδης μίλησε δημοσίως σε ένα ευρύ αναγνωστικό κοινό το οποίο δεν είναι εξοικειωμένο με τα μεγάλα κείμενα και με το επιστημονικό ύφος και βάθος των συγγραμμάτων. Συστήθηκε βἐβαια σε αυτό το κοινό στις 25 Φεβρουαρίου 2019. Δέχτηκε με χαρά την πρόσκληση να μιλήσει στο Documento Forum «Ευρώπη, σκοτεινή ήπειρος ξανά», την ημερίδα με θέμα τον φασισμό και τον εθνικισμό (και την πολιτική διαπλοκή τους με τον νεοφιλελευθερισμό, μια πτυχή που δεν έχει τονιστεί επαρκώς). Ο Χ. Αθανασιάδης παρουσίασε την καλύτερη εισήγηση, σύμφωνα με τις απόψεις ομάδας φοιτητών που βρέθηκαν στο ακροατήριο αλλά και άλλων παρισταμένων και θεατών. «Γιατί δεν μας κάνουν τέτοιο μάθημα ιστορίας στο σχολείο;» ακούσαμε να μας λένε έκπληκτες και έκπληκτοι για τον ομιλητή που έμοιαζε στα μάτια τους «εξωγήινος», «φαινόμενο», όταν μίλησε στο μυαλό τους στο πλαίσιο της ενότητας για τον ιστορικό αναθεωρητισμό και τον αντισημιτισμό. Μόλις είχαν μπει στο σύμπαν της καλοδουλεμένης αφήγησης μιας «αθέατης» πλευράς της ιστορίας που απουσιάζει από τα σχολικά εγχειρίδια. Ουσιαστικά παρέδωσε ένα μίνι μάθημα δημόσιας ιστορίας για τη συγκρότηση μνημονικών πυλώνων του εθνικού κράτους και την αξιοποίησή τους από τους «πατριωτικούς» κύκλους με τίτλο «Έθνος της συμπερίληψης ή έθνος του διαφωτισμού;».

Ήταν το πρώτο crash test. Στέφθηκε με απόλυτη επιτυχία. Μίλησε στο μυαλό και στην καρδιά με καθαρό και ευσύνοπτο λόγο.

Εν μέσω υγειονομικού αποκλεισμού ξανασυναντηθήκαμε και επεξεργαστήκαμε μια συνεργασία. Ήταν μεγάλη μας τιμή. Η εφημερίδα ήταν και είναι ανοιχτή στον μαχητικό, όπως ταιριάζει στο πνεύμα της, διάλογο με την ιστορία, και μάλιστα από την αρχή της έκδοσής της δίνει μάχη με τον ιστορικό αναθεωρητισμό μέσα από το ένθετο περιοδικό HotDoc.History, ενώ κατά τη γνώμη πολλών αναγνωστών και διανοητών έχει και επιτυχημένες ιστορικές εκδόσεις, όπως η σειρά των Αιρετικών ή αυτές για τα 200 χρόνια από το ’21.

Στις 22 του Μάρτη του 2021 λοιπόν του έστειλα το ακόλουθο μήνυμα: «Καλησπέρα, Χάρη. “Τοποθετείσαι” στην τελευταία σελίδα του Docville με 650 λέξεις εβδομαδιαίως και η προτεινόμενη ρουμπρίκα είναι “Δημόσιος Λόγος”».

Η ονομασία της στήλης προέκυψε από μια σύντομη συζήτηση μεταξύ πολλών άλλων ανοιχτών θεμάτων που είχαμε με τον Π. Φρούντζο. Πέρα από τις προτάσεις που είχαν πέσει στο τραπέζι του διαλόγου από τον συγγραφέα (Δημόσια Ιστορία, Δημόσια Πολιτική), συζητήσαμε με τον Παναγιώτη το πομπώδες «Δημόσιο βήμα», το «Πολιτικολογώντας» και το «Δημόσιος Λόγος». Η γόνιμη συζήτηση του σχεδόν ενός λεπτού κατέληξε αμέσως.
Δρομολογήθηκε λοιπόν η συνεργασία. Σε αυτή την πρώτη συζήτηση ο Χ. Αθανασιάδης τόνισε ότι δεν μπορεί να έχει πολύ καλό κείμενο κάθε εβδομάδα, αλλά αυτός είναι ο στόχος του. Κατ’ αρχάς ήταν αναγκαίο να προσαρμόσει τις σκέψεις και την άποψή του στον περιορισμένο χρόνο και τον χώρο ώστε να πετύχουν ανταπόκριση στο αναγνωστικὀ κοινό. Με την καλόπιστη πίεση που ασκήσαμε με τον Παναγιώτη, επειδή η αξία της στήλης είναι η σταθερότητα και η μονιμότητά της, ο Χ. Αθανασιάδης παρέδωσε όλα αυτά τα κείμενα εγκαίρως. Στις εφημερίδες, όπως και στα υπόλοιπα έντυπα, η συνέπεια αποτελεί μεγάλο προσόν. Έτσι ο συγγραφέας μπήκε στο σύμπαν των εφημερίδων και απέκτησε την «κακή συνήθεια» να ζητάει επιπλέον χώρο στη σελίδα για να μπορεί να παρουσιάσει πιο ολοκληρωμένα το κείμενό του. Το αρχικά προταθέν όριο των λέξεων παραβιάστηκε βέβαια, αλλά δεν φάνηκε, και το έντυπο αποτέλεσμα που επιμελήθηκε ο Παναγιώτης με τις κατάλληλες φωτογραφίες και το σύνολο των τίτλων κέρδισε τους αναγνώστες.

Όσον αφορά τη θεματολογία, αφορμές δίνονταν συνεχώς. Η επίσημη ιστορία έχει στιγματίσει με αποσιωπήσεις, με παραποιήσεις γεγονότων και με διαστρεβλώσεις τη συλλογική μνήμη. Παραδείγματος χάριν, στο μυαλό μου είχα κείμενα και συζητήσεις με τον Χ. Αθανασιάδη όταν πριν από δύο εβδομάδες, σε «πατροπαράδοτο» εορταστικό άναμμα χριστουγεννιάτικου δέντρου, ένα ουδέτερο πολιτικά και ιστορικά γεγονός, ο δήμαρχος της επαρχιακής κωμόπολης κατάφερε να μπλέξει το «όμαιμον» –ΟΚ– και το –άκουσον, άκουσον!– «ομόθρησκο». Οι αρχαίοι ημών (άραγε;) πρόγονοι πίστευαν στον Χριστούλη; Έτσι επικρότησα ειρωνικά, και με κοίταξαν περίεργα οι διπλανοί μου. Μερικούς μήνες πριν με άκουσαν όλοι οι συνάδελφοι να φωνάζω στο τηλέφωνο σε έναν αναγνώστη που, χωρίς να έχει διαβάσει ούτε σελίδα από το τεύχος, ρωτούσε γιατί βάλαμε στο ιστορικό περιοδικό μας τον απαράδεκτο κατ’ αυτόν τίτλο «Τι γυρεύαμε στη Μικρά Ασία;». Θεωρούσε ότι πριν από την τουρκική κατάκτηση η περιοχή ήταν ελληνική, «δική του», διότι έτσι ένιωθε τη βυζαντινή αυτοκρατορία.

Συνοψίζοντας, η επικαιρότητα, με την εξαλλοσύνη των στελεχών της παρούσας κυβέρνησης, έδινε τροφή στη σκέψη του Χ. Αθανασιάδη και κάθε εβδομάδα η στήλη ήταν δυναμίτης. Από τον λαϊκισμό του 1940 μέχρι την παντοτινά βαλλόμενη αξία του Πολυτεχνείου –παρεμπιπτόντως, υπάρχει και τρίτο, εξαιρετικό κι αυτό, κείμενο του συγγραφέα για την καταστολή της μνήμης, με τίτλο «Το Πολυτεχνείο ως πεδίο μάχης», το οποίο είναι εκτός της παρούσας έκδοσης καθώς αναρτήθηκε παραμονές της επετείου της εξέγερσης του 2020, αλλά βρήκε κι αυτό θέση σε έντυπο, στον 13ο τόμο των Αιρετικών με θέμα τα παραμύθια της χούντας–, με λίγα λόγια ευκαιρίες για την αναμέτρηση με τη συλλογική μνήμη πάντα προσφέρονταν. Το ύφος γραφής του Χ. Αθανασιάδη, καθόλου επιτηδευμένο, μα καλοδουλεμένο και κατανοητό, αλλά και η δομή του κειμένου, που ξετυλίγει το κουβάρι της μνήμης και κατόπιν συνθέτει τον καμβά της «απάντησης» στις αναθεωρητικές ή ιδεοληπτικές απόψεις, είναι δύο σημεία που χαρακτηρίζουν την αρθρογραφία του, εντυπώθηκε και στο παρόν βιβλίο. Αξίζει να σταθούμε και στην «πολυσυλλεκτικότητά» του, καθώς στο κείμενό του ο συγγραφέας μπορεί να συνθέσει «διαγώνιες» και όχι ευθείες αναφορές από την ιστορία, αλλά και από τη λογοτεχνία και το θέατρο, τόσο από την ελληνική όσο και την παγκόσμια σκηνή δράσης, όπως αξίζει σε έναν καλλιεργημένο πολιτικά και καθολικά πολίτη του κόσμου. Η Μάγκνα Κάρτα μπορεί να συνομιλήσει με την Ελληνική Νομαρχία, η Ουτοπία με το Κοινωνικό Ζήτημα, ο Χριστός με τον Διάκο, ο Αρθούρος με τον Πινόκιο, ο Λουδοβίκος ΙΔ΄ ο Ήλιος με τον Ριχάρδο Β΄. Ο Κολοκοτρώνης βρίσκεται σε αναζήτηση ταυτότητας στην Τρίπολη, στην πρωτεύουσα και στο Ραμμοβούνι, όπως και ο μεγαλοϊδεατισμός των μεγαλεξανδρινών εξάψεων στα Κερδύλλια όρη ή το κράτος μέσα στα κείμενα του Χομπς, του Μαρξ μέχρι εκείνα του Πουλαντζά, ή ακόμη και η Αριστερά ψάχνει ταυτότητα μεταξύ άλλων στη Μακρόνησο, στον Σιμωνίδη και στον Πλουμπίδη. Συνυπάρχουν «ημερολόγια μοτοσικλέτας» και η Σύρος, η βωμολοχία και τα τοπόσημα διχασμού (πολύ μας άρεσαν, παρόλο που δεν μπορεί να τα ξεχωρίσει κανείς από τα υπόλοιπα, μαζί με το κείμενο για τον παππού του που γράφτηκε με αφορμή τη λήξη του εμφυλίου), οι κολίγοι και οι εβραίοι, ο Μπουρντιέ και η Φρείκη, ο Μίκης και η ραπ, στο σύμπαν της οποίας συνέβαλα να μπει ο συγγραφέας με τα ολίγα ακούσματά μου που προέρχονται από τους γιους μου.

Ο Χ. Αθανασιάδης είναι εξαίρετος αφηγητής και παράλληλα πολύ δυνατός αναλυτής. Στη δική μου οπτική, με τα κείμενά του δίνει το θουκυδίδειο ύφος στην απόδοση της ιστορίας. Πηγαίνει βαθιά στον χρόνο για να καταφέρει να στεριώσει την ανάλυσή του για ό,τι συμβαίνει σήμερα. Κρατάει αποστάσεις από ακρότητες, αλλά συνάμα παραμένει μαχητικά πολιτικός και με καθαρή ιδεολογική σκευή. Εκπαιδεύει τις άμυνες των πολιτών απέναντι στις χαλκεύσεις της ιστορίας και επιδρά πολιτικά. Ακόμη κι όταν τα κείμενά του αφορούν προσωπικά βιώματα ή μνήμες, αυτά απογειώνονται. Με λίγα λόγια, λειτουργεί όπως θα έπραττε ένας δημοσιογράφος: ερευνά, αναλύει, συνθέτει. Ίσως επειδή, κατά την ταπεινή γνώμη μου, η δουλειά του ιστορικού δεν απέχει πολύ από εκείνη του δημοσιογράφου.
Κάπως έτσι ο Χ. Αθανασιάδης κέρδισε τους αναγνώστες μας, πιθανόν –καθότι δεν υπάρχουν μετρήσιμα δεδομένα– να μας έφερε κι άλλους. Και δεν είναι τυχαία η αναφορά για την επιτυχία του. Θα διαβάσω ένα μήνυμα που μου προώθησε η γραμματεία της εφημερίδας τον περασμένο Αύγουστο και είναι σε γνώση του συγγραφέα.

«Καλημέρα σας. Ο πατέρας μου Κ. Γ., κάτοικος Δάρα Αρκαδίας, 74 χρόνων και ένα ανήσυχο πνεύμα, κάνει κάθε Κυριακή 45 χλμ. για να αγοράσει την εφημερίδα σας. Του άρεσε πολύ να διαβάζει τα άρθρα του κ. Αθανασιάδη και αναρωτιέται γιατί δεν γράφει πλέον. Αναμένω απάντηση για να τον ενημερώσω, σας παρακαλώ».
Ο Χ. Αθανασιάδης λοιπόν έχει ρεύμα και έχει καλλιεργήσει προσδοκίες μέσω της εφημερίδας. Ήταν πολύ δημιουργική και πολυεπίπεδη η συνεργασία μας. Ο ίδιος και το βιβλίο του προσφέρουν πολλά. Σε προσωπικό επίπεδο –θεωρώ ότι μπορώ να μιλήσω και εκ μέρους του Παναγιώτη– εκτιμώ τον Χάρη ως φίλο και διανοητή και αναπολώ τις συναντήσεις μας στις πλατείες συζητώντας επί παντός επιστητού. Την ιστορία σίγουρα δεν τη γράφουν οι παρέες αλλά ενδεχομένως οι παρέες μπορούν να την αφηγηθούν –στον δημόσιο λόγο– γλαφυρά και συνεκτικά.

Το βιβλίο του καθηγητή Δημόσιας Ιστορίας στο Πάντειο Πανεπιστήμιο Χάρη Αθανασιάδη «Η μνήμη και η πόλις: 40+1 δημόσιες ιστορίες» θα παρουσιαστεί την Τετάρτη 18.1.2023 στις 19.30 στον Πολυχώρο Πολιτισμού «Γαλαξίας» στην πλατεία της Νέας Σμύρνης.

Για το βιβλίο θα μιλήσουν:
– Κώστας Γαβρόγλου, καθηγητής ΕΚΠΑ, πρώην υπουργός Παιδείας,
– Θέμης Παυλόπουλος, επικεφαλής Δημοτικής Κίνησης Στροφής Νέας Σμύρνης
– Νίκος Βαφέας, ιστορικός κοινωνιολόγος, καθηγητής Πανεπιστημίου Κρήτης.
Τη συζήτηση θα συντονίσει η δημοσιογράφος του Documento Ηλέκτρα Ζαργάνη.