Ο τίτλος του άρθρου είναι δανεισμένος από ένα συνέδριο που έγινε στο Πάντειο Πανεπιστήμιο το διάστημα 2-4 Δεκέμβρη και στο οποίο έλαβα μέρος. Παρόλο που η μεταπολίτευση είναι ζώσα ιστορία, έχει πτυχές που δεν έχουν αγγιχτεί καθόλου. Εμένα μου έχει κεντρίσει το ενδιαφέρον ότι ξεκίνησε μέσα σε μια μεγάλη καπιταλιστική κρίση το 1970 και μοιάζει να τελειώνει μέσα σε μια άλλη μεγάλη καπιταλιστική κρίση, αυτή του 2008. Κάτω από αυτό το πρίσμα θα εξετάσω τι έλειψε από τον απολογισμό και τι κατά τη γνώμη μου θα παίξει ρόλο στην επόμενη μέρα.
Για τη θεωρία των «μακρών κυμάτων» η εμφάνιση μεγάλων καπιταλιστικών κρίσεων με απόσταση 40 χρόνων περίπου μεταξύ τους δεν αποτελεί έκπληξη. Το αντίθετο, από τον 19ο αιώνα το σύστημα περνάει από μια μεγάλη κρίση κάθε σαράντα χρόνια περίπου (1816-1848-1873-19291970-2008).
Η κρίση του 1970 κτύπησε τη νεαρή ελληνική βιομηχανία που δημιουργήθηκε μετά τον Εμφύλιο. Πολλές επιχειρήσεις κλυδωνίσθηκαν. Η χούντα προσπάθησε να αντιμετωπίσει την κατάσταση με θαλασσοδάνεια στη βιομηχανία και πριμοδοτώντας την ανεξέλεγκτη δόμηση. Ομως αυτό δεν δούλεψε. Η κρίση οξύνθηκε από το δεύτερο μισό του 1973 και κορυφώθηκε το 1974, όταν το ΑΕΠ μειώθηκε κατά 6,5% περίπου, την ίδια ώρα που ο επίσημος πληθωρισμός από 4,3% το 1972 εκτινάχθηκε σε 15% το 1973 και σε 20% το 1974. Το ίδιο διάστημα εμφανίστηκε, για πρώτη φορά μετά τον πόλεμο, ανεργία.
Τα οικονομικά δεδομένα σε συνδυασμό με την καχεξία των μισθών σε όλη τη διάρκεια της επταετίας σίγουρα έπαιξαν ρόλο στη γενικευμένη δυσαρέσκεια, την εξέγερση του Πολυτεχνείου και εντέλει την κατάρρευση της χούντας με την τραγωδία της Κύπρου.
Ομως η κρίση συνεχίστηκε και την περίοδο της μεταπολίτευσης. Οι κρατικοποιήσεις της περιόδου 1974-77 είχαν κάποια σταθεροποιητικά αποτελέσματα, όμως το 1978 τα οικονομικά προβλήματα οξύνθηκαν εκ νέου. Αυτό έφερε το ΠΑΣΟΚ στην εξουσία το 1981 με ένα πρόγραμμα αυτόκεντρης ανάπτυξης, που θα έβγαζε υποτίθεται την Ελλάδα από τον φαύλο κύκλο της καθυστέρησης. Πολύ γρήγορα όμως οι κοινωνικοποιήσεις που ευαγγελιζόταν το ΠΑΣΟΚ έγιναν κρατικοποιήσεις υπερχρεωμένων επιχειρήσεων – των περιβόητων προβληματικών.
Ετσι η χώρα μπήκε σε περίοδο αποβιομηχάνισης που εντάθηκε μετά το 1993 με τη Συνθήκη του Μάαστριχτ και την πορεία προς το ευρώ. Οι προβληματικές επί το πλείστον ρευστοποιήθηκαν και στη θέση της παλιάς μεταποιητικής οικονομίας δημιουργήθηκε μια οικονομία βασισμένη στις τράπεζες, στον τουρισμό και στις κατασκευές. Ομως κι αυτό το αναπαραγωγικό πρότυπο εξάντλησε τη δυναμική του με τους Ολυμπιακούς Αγώνες του 2004. Ετσι η κρίση του 2008 σάρωσε την ελληνική οικονομία, δημιουργώντας, παρά τα μνημόνια, ένα οριστικό χάσμα με τον ευρωπαϊκό μέσο όρο.
Η χρεοκοπία τόσο του «μεταποιητικού» όσο και του «μεταπρατικού» μοντέλου οικονομικής ανάπτυξης αποτελεί σημαντικό, κατά τη γνώμη μου, δεδομένο που λείπει από τον απολογισμό των τελευταίων 50 χρόνων. Το ερώτημα, όμως, είναι τι μέλλει γενέσθαι.
Η απάντηση δεν είναι εύκολη και προϋποθέτει ρήξεις. Είναι σαφές πλέον ότι ο τουρισμός, ο μοναδικός παραγωγικός εξαγωγικός και εμπορεύσιμος τομέας της οικονομίας, δεν μπορεί να βγάλει τη χώρα από την κρίση. Ασε που έχει «ταβανιάσει» και όλο και περισσότεροι μιλούν για «υπερτουρισμό». Απαιτείται η ενεργητική συμμετοχή του κράτους με άμεσες επενδύσεις για την ανάταξη της μεταποιητικής οικονομίας. Αυτό προϋποθέτει ανάκτηση της αυτονομίας της νομισματικής και δημοσιονομικής πολιτικής και ρήξη με την ΕΕ και τις πολιτικές της. Είμαστε διατεθειμένοι για ρήξεις; Αυτό θα κρίνει την επόμενη μέρα της μεταπολίτευσης.
