H Μαρία Τσαντσάνογλου, διευθύντρια του MOMus – Μουσείου Μοντέρνας Τέχνης – Συλλογής Κωστάκη, μιλάει για την έκθεση «Οργανική τέχνη. H πρωτοπορία στο Πέτρογκραντ».
Η επανάσταση του 1905 στη Ρωσία δεν προετοίµασε µόνο το νικηφόρο 1917 αλλά επιπλέον την πνευµατική κατάσταση από την οποία ξεπήδησαν τα ρεύµατα της ρωσικής πρωτοπορίας στις εικαστικές τέχνες, στη µουσική, τη λογοτεχνία, την αρχιτεκτονική, στον κινηµατογράφο, στο θέατρο και στον χορό. Εµπνεόµενοι από τις καινοτοµίες στην τεχνολογία και στις επιστήµες, οι άνθρωποι της πρωτοπορίας επινόησαν ένα επαναστατικό εκφραστικό ιδίωµα – το εικαστικό αλφάβητο της ουτοπικής κοινωνίας του µέλλοντος.
Αυτό το ιδιαίτερο µωσαϊκό/πλαίσιο ζύµωσης και δηµιουργίας αποτυπώνει η νέα έκθεση του MOMus – Μουσείου Μοντέρνας Τέχνης – Συλλογής Κωστάκη στη Μονή Λαζαριστών στη Θεσσαλονίκη µε τίτλο «Οργανική τέχνη. H πρωτοπορία στο Πέτρογκραντ», η οποία εστιάζει σε ένα από τα σηµαντικότερα παραδείγµατα της σύνθεσης των τεχνών και της σχέσης της τέχνης µε τη φύση: στη Σχολή Οργανικής Παιδείας του Πέτρογκραντ/Λένινγκραντ υπό τη διεύθυνση και τη θεωρητική επίβλεψη του καλλιτέχνη, µουσικού και δασκάλου Μιχαήλ Ματιούσιν (1861-1934).
Η οργανική τέχνη και η διευρυµένη όραση
Ποιο είναι το ιστορικό της οργανικής κατεύθυνσης στην τέχνη και ποιους δρόµους άνοιξε σε αυτή; «Η οργανική τέχνη επικεντρώνεται σε µεγάλο βαθµό στο µάθηµα που δίδαξε στο Κρατικό Ινστιτούτο Καλλιτεχνικής Παιδείας στο Πέτρογκραντ/Λένινγκραντ τη δεκαετία του 1920 ο ζωγράφος και µουσικός Μιχαήλ Ματιούσιν. Για τον Ματιούσιν, η θεωρία του οποίου επηρεάστηκε από την πρόωρα χαµένη σύντροφό του, ποιήτρια και ζωγράφο Ελένα Γκουρό, η τέχνη υπάρχει στη φύση, στον µικρόκοσµο και τον µακρόκοσµο και χρειάζεται ειδική εκπαίδευση των αισθήσεών µας και ιδίως της όρασης για να την εντοπίσουµε» λέει στο Documento η Μαρία Τσαντσάνογλου, επιµελήτρια της έκθεσης, ιστορικός της ρωσικής πρωτοπορίας και διευθύντρια του MOMus.
Σύµφωνα µε τον Ματιούσιν, η θεωρία της διευρυµένης όρασης µπορεί να γίνει ένα τέτοιο εκπαιδευτικό εργαλείο. «Ως καθηγητής στο τµήµα Οργανικής Τέχνης του Κρατικού Ινστιτούτου Καλλιτεχνικής Παιδείας ο Ματιούσιν πρότεινε στους µαθητές του ένα σύστηµα κατανόησης του κόσµου το οποίο ονόµασε ZORVED, από τα αρχικά των ρωσικών λέξεων όραση και γνώση/κατανόηση.
Η ζωγραφική δεν µπορεί να είναι στατική, µεταµορφώνεται διαρκώς και συνδέεται στενά µε την κίνηση και τον ήχο. Η θέση αυτή τον οδήγησε στη δηµιουργία µιας σειράς εκπαιδευτικών πειραµάτων που συνδέουν τον πειραµατικό χορό και την πειραµατική µουσική µε τη ζωγραφική, µε γνώµονα την ανάπτυξη των αισθήσεων για την καλύτερη αντίληψη της φύσης. Η παρατήρηση της φύσης και οι αλλαγές της στο χρώµα, το φως, στην κίνηση, στον όγκο και τον ήχο εντός της µέγιστης ενεργοποίησης των πέντε αισθήσεων καταγράφεται από µια σειρά πειραµάτων που στη συνέχεια αναπτύχθηκαν και εξελίχθηκαν από τους µαθητές του» υπογραµµίζει η διευθύντρια του MOMus.
Πρωτοπορία και κρατικός σοσιαλιστικός ρεαλισµός
Oι πειραµατισµοί επεκτάθηκαν στη ζωγραφική αποτύπωση του ήχου και την πειραµατική µουσική. Ορισµένοι/ες µαθητές και µαθήτριες του Ματιούσιν στράφηκαν στη µελέτη της κίνησης που στη φύση είναι αέναη. «Στην έκθεση υπογραµµίζεται αυτή η σύνθεση εικόνας – ήχου – κίνησης. Στο πλαίσιο αυτό παρουσιάζονται δύο µουσικά όργανα, το thereminvox – illumovox (1919-1923), το πρώτο όργανο ηλεκτρονικής µουσικής στον κόσµο που µπορούσε να παίξει χωρίς άγγιγµα και µόνο µε την κίνηση των χεριών µε τη βοήθεια ηλεκτροµαγνητικών κυµάτων, και το terpsiton (1931) που µετατρέπει τη χορευτική κίνηση σε ήχο. Οι ανακατασκευές των µουσικών οργάνων έγιναν για το MOMus από τον µελετητή της µουσικής της πρωτοπορίας Αντρέι Σµιρνόφ» αναφέρει η κ. Τσαντσάνογλου.
Σε µια εποχή που οι υλικές δυνάµεις του πρώτου εργατικού κράτους στην ανθρώπινη ιστορία θα έπρεπε να συγχρονιστούν στην κατεύθυνση της δηµιουργίας των προϋποθέσεων για το πέρασµα στον σοσιαλισµό οι πνευµατικές δυνάµεις είχαν τη δυνατότητα να αναπτύσσονται προς διαφορετικούς ορίζοντες; «Μαζί µε τη ρωσική πρωτοπορία στις τέχνες στις πρώτες δεκαετίες του 20ού αιώνα αναπτύχθηκε και η πρωτοπορία στις επιστήµες. Η τέχνη παρακολουθεί την εποχή της και την επικαιρότητα αλλά πολλές φορές την προλαβαίνει – αυτό είναι χαρακτηριστικό των λεγόµενων πρωτοποριών.
Η ουτοπία δεν είναι µια έννοια που ανταγωνίζεται την πραγµατικότητα. Αν η επιστήµη εξελίσσεται µε σταθερό ρυθµό και δοκιµασµένα αποτελέσµατα, η τέχνη µπορεί να κάνει άλµατα, να δοκιµάσει το υπέρλογο, να “δώσει ένα χαστούκι στο κοινό γούστο”, όπως ανέφερε το µανιφέστο των φουτουριστών. Ο καλλιτέχνης είναι ο ουτοπιστής που φανερώνει τις ιδέες και τις εικόνες που σε συνεργασία µε τις επιστήµες ενδεχοµένως θα µπορέσουν να γίνουν πραγµατικότητα. ∆υστυχώς τα φωτεινά χρόνια της πρωτοπορίας δεν κράτησαν πολύ. Οι πειραµατισµοί απαγορεύτηκαν, οι καλλιτέχνες κατηγορήθηκαν για φορµαλισµό και ο διάλογος της τέχνης µε την επιστήµη έχασε σε µεγάλο βαθµό την οραµατική, ουτοπική του διάσταση» παρατηρεί η Μαρία Τσαντσάνογλου.
«Αν για την ανάπτυξη των υλικών παραγωγικών δυνάµεων η επανάσταση είναι υποχρεωµένη να εγκαθιδρύσει ένα σοσιαλιστικό καθεστώς συγκεντρωτικής σχεδιοποίησης, για την πνευµατική δηµιουργία πρέπει εξαρχής να θεµελιώσει και να εξασφαλίσει ένα αναρχικό καθεστώς πνευµατικής ελευθερίας. Καµιά επιβολή, κανένας καταναγκασµός ούτε το παραµικρό ίχνος διαταγής» έγραφαν στο «Μανιφέστο» τους ο Μπρετόν και ο Τρότσκι. Αντ’ αυτού βέβαια κυριάρχησαν το δόγµα Ζντάνοφ και ο σοσιαλιστικός ρεαλισµός.
«Παρόλο που ο ιδεολογικός χαρακτήρας της τέχνης είχε γίνει συνείδηση σε µια µεγάλη οµάδα καλλιτεχνών της πρωτοπορίας, η διαφορετικότητα και ο ουτοπικός χαρακτήρας ήδη από τα τέλη της δεκαετίας του 1920 είχαν αρχίσει να προκαλούν καχυποψία στην εξουσία, η οποία ήθελε την τέχνη στην υπηρεσία της. Hθελε φόρµες γνωστές, οικείες και κατανοητές και περιεχόµενο που να δοξάζει τα επιτεύγµατα της σοβιετικής ζωής. Ο σοσιαλιστικός ρεαλισµός έγινε η επίσηµη αισθητική µέθοδος στην υπηρεσία του κοµµουνιστικού κόµµατος. Θα µπορούσε να γίνει διαφορετικά, αλλά δεν έγινε. Ας µην ξεχνούµε ότι στη δεκαετία του 1930 η απολυταρχική τέχνη εξαπλώνεται σε µεγάλο βαθµό και στα δικτατορικά καθεστώτα της Ευρώπης».
H διάρθρωση της έκθεσης στη Μονή Λαζαριστών
Η έκθεση αποτελείται από επτά μέρη:
01
Εργα της Ελενα Γκούρο, της πρώτης συζύγου του Μιχαήλ Ματιούσιν, που πέθανε ήδη από το 1913 αλλά άνοιξε τον φιλοσοφικό δρόμο προς την οργανική θεωρία.
02
Ο Μιχαήλ Ματιούσιν και οι μαθητές της Οργανικής Παιδείας. Εργα των αδερφών Εντερ (Μπορίς, Μαρία, Ξένια και Γιούρι) έχουν σημαντική θέση σε αυτή την ενότητα. Παρουσιάζονται τα πειράματα χρώματος και φόρμας, η σχέση χρώματος και ήχου.
03
Ειδική αναφορά γίνεται στον Πάβελ Φιλόνοφ και στους μαθητές του, οι οποίοι επίσης συμμετείχαν στην καλλιτεχνική πρωτοπορία του Πέτρογκραντ/Λένινγκραντ παράλληλα με τη σχολή του Ματιούσιν.
04
Ιδιαίτερη παρουσίαση γίνεται στη μαθήτρια του Ματιούσιν και του Φιλόνοφ Λιουντμίλα Αλεξάντροβνα Ιβάνοβα, μια καλλιτέχνιδα που συνδύασε τις διδασκαλίες των οργανικών και αναλυτικών θεωριών στη ζωγραφική και το έργο της οποίας είναι ουσιαστικά άγνωστο έως τώρα.
05
Για τη σχέση της τέχνης με την κίνηση γίνεται αναφορά στη ζωγράφο και χορεύτρια Νατάλια Ενμαν, μαθήτρια της Ισιδώρας Ντάνκαν και μέλος του χορευτικού και μουσικού συγκροτήματος Γκεπταχόρ, η οποία συνέδεσε το έργο της με τις διδασκαλίες της οργανικής τέχνης.
06
Οι πειραματισμοί ήχου παρουσιάζονται ως μέρος της συναισθητικής προσέγγισης των τεχνών. Δύο μηχανές πειραματικού ήχου του Λεβ Θέρεμιν, το thereminvox – illuminvox και το terpsiton, ανακατασκευάστηκαν βάσει σχεδίων της δεκαετίας του 1920 ειδικά για την έκθεση από τον διευθυντή του Κέντρου Theremin Αντρέι Σμιρνόφ και είναι διαδραστικές για τους επισκέπτες της έκθεσης. Στο πλαίσιο αυτό, στα εγκαίνια της έκθεσης στις 5 Ιουνίου προγραμματίστηκε συναυλία της Λίντια Κάβινα, γνωστής μουσικού του thereminvox.
07
Παρουσιάζονται ενδεικτικά και έργα καλλιτεχνών της Μόσχας που έχουν εργαστεί παράλληλα με την πρωτοπορία του Πέτρογκραντ/Λένινγκραντ πάνω στη θεωρία της χρωματικής κίνησης και της σχέσης της τέχνης με τη φύση (λ.χ. Σολομόν Νικρίτιν, Αλεξάντρ Ντρέβιν, Πιοτρ Φατέεφ).
Στην έκθεση παρουσιάζεται μεταξύ άλλων το έργο πέντε σημαντικών αλλά όχι ιδιαίτερα γνωστών γυναικών καλλιτεχνών της ρωσικής πρωτοπορίας από τις δεκαετίες 1900-1930: Ελένα Γκουρό, Ξένια Εντερ, Μαρία Εντερ, Λιουντμίλα Ιβάνοβα, Νατάλια Ενμαν.
Τα έργα και το αρχειακό υλικό προέρχονται από τη συλλογή Κωστάκη του MOMus – Μουσείου Μοντέρνας Τέχνης. Τα έργα της Λιουντμίλα Ιβάνοβα αποτελούν σημαντικότατη δωρεά προς το MOMus – Μουσείο Μοντέρνας Τέχνης των καθηγητών John E. Bowlt και Nicoletta Misler.
INF0
Εως τις 26 Φεβρουαρίου 2023