Η ηθοποιός Λένα Παπαληγούρα πρωταγωνιστεί στον συγκλονιστικό μονόλογο «Prima facie» και μας μιλάει για τη σεξουαλική κακοποίηση και τον τρόπο που το έργο επηρεάζει την ίδια και τους θεατές της παράστασης.
Το σπίτι της μοιάζει με παιδότοπο. Μια φαντασμαγορία ετερόκλητων παιχνιδιών των δύο μικρών παιδιών της διασκορπισμένων σε μια δική τους ανατρεπτική τάξη, που έρχεται σε πλήρη αντίθεση με το λιτό, αποχρωματισμένο σκηνικό της παράστασης «Prima facie». Εκεί όπου όλα είναι φαινομενικά στη θέση τους κι από κάτω μυρίζει ανθρώπινο αίμα. «Βολέψου όπου βρεις» μου λέει και τίποτε δεν μου θυμίζει τη χθεσινή Λένα μετά την παράσταση, με το τραβηγμένο από την ένταση πρόσωπο, με την αγωνία ακόμη στα μάτια. Γιατί αυτό που μόλις είχε ολοκληρώσει επί σκηνής ήταν ένα υποκριτικό tour de force ηλεκτρισμένο και σπαρακτικό, γενναίο και εξουθενωτικό, μοναχικό και συγκλονιστικό. «Σου άρεσε;» με είχε ρωτήσει, όμως δεν υπάρχει σύντομη απάντηση για να περιγράψει κανείς τον καταιγιστικό μονόλογο της ηρωίδας που ερμηνεύει, της αμείλικτης δικηγόρου Τέσα Ενσλερ στο έργο της βραβευμένης Αυστραλής συγγραφέα Σούζι Μίλερ. Ενα έργο-φαινόμενο, που έχει κάνει πάταγο σε τριάντα χώρες με θέμα τις γκρίζες ζώνες της σεξουαλικής κακοποίησης και τις ανεπάρκειες του ποινικού συστήματος στην αντιμετώπιση μιας γυναίκας που είναι θύμα βιασμού. «Μετά την “Κατερίνα” του Αύγουστου Κορτώ που με σημάδεψε είχα πει ότι δεν ήθελα να ξανακάνω μονόλογο γιατί ήταν για μένα μια αναντικατάστατη και μοναδική εμπειρία. Αλλά όταν ο σκηνοθέτης Γιώργος Οικονόμου μου έδωσε να διαβάσω το έργο, όταν γνώρισα τη συγγραφέα και μίλησα μαζί της, αισθάνθηκα ότι ήταν χρέος μου να το κάνω».
Γιατί θεώρησες ότι ήταν χρέος σου;
Γιατί είναι ένα ευφυές έργο γραμμένο από μια συγγραφέα που είναι η ίδια δικηγόρος –και ο άντρας της δικαστής– και ξέρει πολύ καλά πώς να φωτίσει το θέμα της γυναικείας κακοποίησης από όλες τις πλευρές. Γιατί η ηρωίδα της είναι μια αμείλικτη δικηγόρος αποφασισμένη να φτάσει πολύ ψηλά σε έναν ανδροκρατούμενο χώρο, η οποία έχει υπερασπιστεί άντρες κατηγορούμενους για βιασμό έχοντας απόλυτη εμπιστοσύνη στο νομικό σύστημα. Μέχρι τη στιγμή που βιάζεται η ίδια. Και γιατί πιστεύω ότι όταν μια γυναίκα δει αυτό που συνέβη στην Τέσα δεν μπορεί να κάνει ότι δεν το είδε. Δεν μπορεί να το αγνοήσει. Το «Prima facie» (νομικός όρος που σημαίνει «εκ πρώτης όψεως») επηρέασε τον τρόπο που το σύστημα ποινικής δικαιοσύνης αντιμετωπίζει τη σεξουαλική κακοποίηση, πυροδοτώντας αναθεώρηση του νόμου περί συναίνεσης στο Ηνωμένο Βασίλειο. Και γιατί δεν μπορεί μια γυναίκα να γίνεται θύμα για να ασχοληθεί κάποιος μαζί της. Πρέπει να ασχοληθεί από πριν.
Πιστεύεις ότι η τέχνη μπορεί να αλλάξει τον κόσμο;
Δεν ξέρω αν μπορεί να τον αλλάξει, αλλά αν μπορεί να μετακινήσει έστω ένα θεατή κι εκείνος κάποιον άλλο, είναι ουσιαστική αλλαγή. Με αυτό το έργο βλέπω να συμβαίνει αυτή η μετατόπιση που μου δίνει ελπίδα και δύναμη σε μια εποχή που όλα μοιάζουν «story» στο Instagram και όλα συμβαίνουν και ξεχνιούνται την επόμενη στιγμή.
Μίλησέ μου για την γκρίζα περιοχή της συναίνεσης και γιατί μας είναι ακόμη δύσκολο να κατανοήσουμε το φαινόμενο σε όλες τις διαστάσεις του.
Η Τέσα βιάστηκε ενώ ήταν σε κάποιας μορφής σχέση. Το ένα δεν αναιρεί το άλλο, βιασμός είναι κάθε μη συναινετική σεξουαλική πράξη. Το μεγαλύτερο βήμα που έχει γίνει σήμερα είναι η αναγνώριση του προβλήματος και η τεράστια απήχηση του έργου βοήθησε σε αυτήν τη συνειδητοποίηση. Σήμερα μιλάμε γι’ αυτό αλλά ακόμη υπάρχουν γυναίκες –ιδίως μεγαλύτερης ηλικίας– που δυσκολεύονται να κατανοήσουν ότι σεξουαλική κακοποίηση μπορεί να υπάρχει και μέσα σε ένα γάμο ή σε μια σχέση και όχι μόνο όταν ένας άγνωστος σε στριμώξει σε ένα στενό – μην ξεχνάς ότι μέχρι και τη δική μου γενιά μεγαλώσαμε με τον φόβο ότι θα μας βιάσουν στον δρόμο. Οχι ότι δεν υπάρχει αυτός ο φόβος, αλλά στατιστικά οι περισσότεροι βιασμοί ξέρουμε ότι συμβαίνουν μέσα στις σχέσεις και τις οικογένειες.
Παρά τη συνειδητοποίηση, όμως, πολλά θύματα ακόμη και σήμερα δεν μιλούν από ντροπή και φόβο.
Αν δεν αλλάξει το σύστημα που επιτρέπει σε μια γυναίκα να βιαστεί για δεύτερη και τρίτη φορά μέσα στο δικαστήριο, πώς θα μιλήσει; Πώς θα νιώσει προστατευμένη για να το κάνει; Η Τέσα επέλεξε να μιλήσει παρόλο που γνώριζε από πρώτο χέρι τι θα ακολουθούσε κι αυτό θέλει μεγάλη γενναιότητα. Μου έρχεται στο μυαλό αυτό που είπε η Γαλλίδα που βιαζόταν επί χρόνια από τον άντρα της. Οτι η ντροπή πρέπει να αλλάξει πρόσωπο. Οτι δεν πρέπει να ντρέπεται το θύμα αλλά ο θύτης.
Από την άλλη πλευρά, δεν πρέπει να ακολουθηθεί η αποδεικτική διαδικασία για να καταδικαστεί ο ένοχος, όπως σε όλα τα εγκλήματα;
Φυσικά. Δεν μπορούμε μάλλον να αμφισβητήσουμε τον νόμο και τα τεκμήρια, αλλά όπως φροντίζει να κάνει σαφές η συγγραφέας, η γυναικεία κακοποίηση είναι ιδιαίτερο έγκλημα που χρειάζεται ειδική μεταχείριση. Ας αλλάξει τουλάχιστον ο τρόπος που γίνεται η εξέταση του θύματος για να μη νιώθει ότι βιάζεται ξανά και ξανά. Για να μην ενοχοποιείται ότι έκανε κάτι λάθος και επέτρεψε να του συμβεί κάτι τέτοιο. Η συγγραφέας λέει ότι κάτι πρέπει να αλλάξει. Δεν λέει τι. Κανείς νομίζω δεν ξέρει τι ακριβώς, άλλα όλοι ξέρουμε ότι πρέπει να αλλάξει.
Πώς προετοιμάστηκες για έναν τόσο δύσκολο ρόλο;
Ως μέρος της έρευνας και της προετοιμασίας πήγα στο δικαστήριο. Οταν μεταφέρεις μια ζωντανή εμπειρία δεν μπορεί να μην έχεις γνώση των συνθηκών. Ηταν πολύ ενδιαφέρουσα διαδικασία, με πολλή φρίκη επίσης. Σε μια υπόθεση βιασμού, η οποία από ένα σημείο και μετά έγινε κεκλεισμένων των θυρών διότι η κοπέλα κατέρρευσε, άκουσα κάποιες γυναίκες που κάθονταν μπροστά μου να λένε για το θύμα «μα πώς μπορεί να λέει τόσα ψέματα»; Πώς ήξεραν ότι λέει ψέματα; Τόσο καλά έπαιζε τον ρόλο της; Τόσο τόσο καλή ηθοποιός ήταν;
Γιατί οι γυναίκες είμαστε πιο δύσπιστες πολλές φορές;
Αν θυμάσαι, ο προβληματισμός αυτός υπάρχει στο έργο. Η εξήγηση που μπορώ να δώσω είναι ότι έχουμε μεγαλώσει με το πατριαρχικό πρότυπο και είναι πολύ δύσκολο να το αποβάλουμε. Ακόμη και η δική μου πρώτη σκέψη όταν διάβασα το έργο ήταν να αναρωτηθώ πώς είμαστε σίγουροι ότι η ηρωίδα λέει όλη την αλήθεια. Ενώ είμαι γυναίκα και θέλω να πιστεύω αρκετά ευαισθητοποιημένη στα θέματα της γυναικείας αυτοδιάθεσης. Επίσης, πολλές γυναίκες δυσκολεύονται να αναγνωρίσουν τη σεξουαλική κακοποίηση γιατί τότε θα πρέπει να παραδεχτούν ότι είναι σεξουαλικά κακοποιημένες και οι ίδιες. Είναι πολύ δύσκολη συνειδητοποίηση για μια γυναίκα ιδίως μεγαλύτερης γενιάς, η οποία δεν έχει μεγαλώσει με αυτήν τη γνώση και κανείς δεν της είπε ότι αυτό που της συνέβη μπορεί να είναι κακοποίηση.
Υπάρχει στο έργο η φράση «Πρέπει να βρω έναν τρόπο να μου αρέσει» την ώρα του βιασμού.
Είναι μια συγκλονιστική στιγμή του κειμένου. Οταν λειτουργεί ο αμυντικός μηχανισμός απέναντι σε κάποιον πιο δυνατό από σένα σωματικά, όταν καταλαβαίνεις ότι δεν είσαι σε θέση να αντιδράσεις. Συνέχεια λέω στα παιδιά μου που είναι αγόρια ότι το να είσαι πιο δυνατός δεν σε κάνει πιο σημαντικό. Πιστεύω ότι η δύναμη είναι υπερεκτιμημένη αρετή και θέλω να τους το μεταδώσω.
Το μπούλινγκ όμως θερίζει. Οπότε ο γονιός δεν έχει δίλημμα τι να συμβουλέψει το παιδί του;
Φαντάζομαι ότι κάποιοι λένε στα παιδιά τους «χτύπα κι εσύ». Από την άλλη, πώς διδάσκεις στα παιδιά σου ότι η δύναμη δεν σημαίνει κάτι όταν τους πεις κάτι τέτοιο; Είναι σαν να τους δίνεις διπλό μήνυμα. Ισως μόνο το «φύγε» έχει νόημα. «Μίλα» πριν το θέμα πάρει μεγάλες διαστάσεις και «μην απαντάς στη βία με βία».
Γιατί συνήθως κακοποιούν όσοι έχουν υποστεί βία;
Γιατί θέλει πολλή δουλειά με τον εαυτό σου για να αποδεχτείς το τραύμα και να μπορέσεις να αλλάξεις το μοντέλο συμπεριφοράς. Συνήθως αυτός που βιάζεται επιθυμεί να αναπαραγάγει το τραύμα. Εμπλέκεται η ψυχή σε έναν φαύλο κύκλο αίματος και βίας. Και στην τραγωδία αυτό βλέπουμε. Η Ηλέκτρα αναζητάει εκδίκηση για τον θάνατο του πατέρα της προσδοκώντας τον θάνατο της μητέρας της. Η εκδίκηση έρχεται μόνο με βία, που δεν οδηγεί πουθενά. Το βλέπουμε και σε έθνη τα οποία έχουν υποστεί τεράστια βία ιστορικά και πάλι την αναπαράγουν. Τρελό δεν είναι;
Δίπλα μου στην παράσταση καθόταν μια γυναίκα και ένιωσα ότι αισθανόταν άβολα. Στο χειροκρότημα όρμησε έξω σαν κυνηγημένη.
Εχουν βγει αρκετές γυναίκες κλαμένες από το θέατρο. Αν δεχτούμε αυτό που λέει το έργο ότι μία στις τρεις γυναίκες έχει δεχτεί σεξουαλική κακοποίηση και μέσα στην αίθουσα η οποία χωράει 250 άτομα υπάρχουν τουλάχιστον 150 γυναίκες, αφού στατιστικά οι γυναίκες που πάνε στο θέατρο είναι περισσότερες, τότε σε κάθε παράσταση 50 γυναίκες έχουν βιώσει κακοποίηση. Είναι τρομερό.
Ποια είναι για σένα η πιο δυνατή στιγμή του έργου;
Η απόλυτη σιωπή στο τέλος. Δεν μιλάει ούτε κουνιέται κανείς. Είναι σοκαριστικό και πολύ συγκινητικό ότι το κοινό έχει την αίσθηση ότι μιλάω η ίδια και όχι ο ρόλος, ότι μιλάω στους θεατές που είναι οι ένορκοι. Είναι σαν να γκρεμίζεται ο τέταρτος τοίχος, σαν η παράσταση να αποκτά μια πραγματική διάσταση κι εγώ να μην παίζω ένα ρόλο εκείνη τη στιγμή.
Πόσο σε δυσκόλεψε η σκηνή του βιασμού;
Το έργο έχει πολλά δύσκολα ψυχικά κομμάτια και επίσης είναι πρακτικά δύσκολο να είσαι μιάμιση ώρα μόνη στη σκηνή χωρίς ανάσα με έναν καταιγιστικό λόγο 90 σελίδων. Στη σκηνή του βιασμού το όπλο της αφήγησης μου παρέχει ένα ενδιαφέρον φίλτρο που με βοηθάει να μπω πολύ μέσα στον ρόλο και ταυτόχρονα να είμαι έξω από αυτόν.
Ποια είναι τα επόμενα σχέδιά σου;
Εχω μόλις τελειώσει τα γυρίσματα της νέας τηλεοπτικής σειράς μυστηρίου του Star «Μαύροι πίνακες», μια πολύ αξιόλογη δουλειά σε σκηνοθεσία της Κατερίνας Φιλιώτου με εξαιρετικούς συνεργάτες. Και τα Χριστούγεννα θα είμαστε οικογενειακώς στη Θεσσαλονίκη για τις παραστάσεις του «Σιρανό ντε Μπερζεράκ» που ξεκινούν στις 14 Δεκεμβρίου. Για τα υπόλοιπα, όταν έρθει η ώρα.
Νιώθεις τύψεις που αφιερώνεις πολύ χρόνο στη δουλειά σου τώρα που είσαι μητέρα;
Δεν έχω τύψεις γιατί ξέρω ότι αυτό που κάνω μου αρέσει, με γεμίζει και γυρίζω σπίτι καλύτερη. Είμαι τυχερή γιατί έχω πολλή βοήθεια από τη μητέρα μου και από τον σύζυγό μου που συμμετέχει απόλυτα στο μεγάλωμα των παιδιών. Ζούμε σε μια χώρα που δεν βοηθάει καθόλου μια γυναίκα να συνδυάσει την καριέρα με τη μητρότητα, με αποτέλεσμα να βλέπουμε μεν περισσότερες γυναίκες σε θέσεις εξουσίας, αλλά πολλές από αυτές να έχουν αφήσει την οικογένεια πίσω.
Πάντως στην Ελλάδα ακόμη θεωρούμε ότι τα παιδιά τα μεγαλώνουν οι μητέρες.
Είμαστε φουλ στο στερεότυπο σε πολλά θέματα. Θέλει πολύ δρόμο ακόμη. Και όχι απλώς δρόμο, θέλει μέριμνα και εκπαίδευση που δεν υπάρχουν. Εχουν γίνει βήματα, όπως ότι τουλάχιστον μιλάμε για όλα αυτά που συμβαίνουν. Υπάρχει μεγάλη αγριότητα γύρω μας σε όλα τα επίπεδα κι αυτό είναι ένα πρώτο βήμα.