Η ιστορικός Τασούλα Βερβενιώτη δεν προλαβαίνει να σηκώνει τα τηλέφωνα και να μιλάει με ανθρώπους σε διάφορες γωνιές της Ελλάδας οι οποίοι θέλουν να ακολουθήσουν και εκείνοι το παράδειγμά της και να συγκροτήσουν στον τόπο τους μια ομάδα προφορικής ιστορίας.
Το 2011 εκπαίδευσε στην περιοχή της, την Κυψέλη, την πρώτη ομάδα εθελοντών που παρακολούθησαν σεμινάρια για την καταγραφή αφηγήσεων των κατοίκων, σε μια προσπάθεια να γράψει η ίδια η κοινότητα άγνωστες πτυχές της ιστορίας της. Σήμερα λειτουργούν 17 ομάδες προφορικής ιστορίας σε όλη την Ελλάδα, οι οποίες συγκεντρώνουν μαρτυρίες από καθημερινούς ανθρώπους και συνθέτουν κομμάτια του άγνωστου ή ξεχασμένου παρελθόντος.
Πώς δημιουργήθηκε η πρώτη ομάδα προφορικής ιστορίας;
Η ανάγκη προέκυψε όταν αρχιτέκτονες- πολεοδόμοι στην Κυψέλη έψαχναν να βρουν τα κενά και τα πλήρη κτίρια. Τότε κάποιος επέμεινε ότι θα πρέπει να καταγράψουμε και την ιστορία τους. «Τι να την κάνεις την ιστορία για τα ντουβάρια;» αναρωτήθηκα. «Μα μέσα στα ντουβάρια έμεναν άνθρωποι» μου απάντησε. Επειδή είχα κάνει το διδακτορικό μου πάνω στην προφορική ιστορία, εκπαίδευσα 30 εθελοντές στο πώς να καταγράφουν τις ανθρώπινες ιστορίες, να παίρνουν τις μαρτυρίες, να τις ταξινομούν και να τις καταχωρούν. Δημιουργήσαμε τέσσερις θεματικές: για την καθημερινή ζωή, τη δεκαετία του ’40, τη μετανάστευση και την κρίση. Οταν έναν χρόνο αργότερα παρουσιάσαμε την εργασία μας στο Πνευματικό Κέντρο Κυψέλης, ο κόσμος ενθουσιάστηκε. Μετά με πήραν τηλέφωνο από το Κολωνάκι να τους βοηθήσω να φτιάξουν τη δική τους ομάδα. Ακολούθησαν Ζωγράφου, Βριλήσσια, Παγκράτι, Ναύπλιο… Η απήχηση ήταν απρόσμενη. Πλέον η ζήτηση αυξάνεται με γεωμετρική πρόοδο. Δεν φτιάχνω εγώ τις ομάδες. Δεν είμαι ακτιβίστρια. Οι άνθρωποι με καλούν σε διάφορες γειτονιές. Και δεν αμείβεται κανένας μας. Είμαστε όλοι εθελοντές.
Γιατί πιστεύετε ότι δημιουργήθηκε η ανάγκη καταγραφής των αφηγήσεων καθημερινών ανθρώπων;
Λόγω της κρίσης οι άνθρωποι έχουν αλλάξει ταυτότητα. Δεν είμαστε οι ίδιοι που ήμασταν προτού ξεκινήσει αυτή η δύσκολη εποχή. Οταν ο άνθρωπος αλλάζει ταυτότητα, αλλάζει και το αφήγημά του για το παρελθόν. Επίσης η ιστοριογραφία, δηλαδή η ιστορία που γράφεται από τους επαγγελματίες ιστορικούς, είναι απρόσιτη. Δεν είναι εύκολο για την πλειονότητα του κόσμου να τη διαβάσει και να την κατανοήσει. Το βίωμα, η μαρτυρία που καταθέτει ένας άνθρωπος, είναι πιο αληθινό ακόμη και από την ιστοριογραφία. Η εμπειρία που κατατίθεται είναι μια γοητευτική εξερεύνηση στις ζωές των άλλων. Αλλο να ζεις μια ζωή κι άλλο να ακούς άλλες δέκα. Είναι ένα γοητευτικό ταξίδι για τα μέλη των ομάδων να ψάχνουν να βρίσκουν το παρελθόν τους. Στην πραγματικότητα βρίσκουν τον εαυτό τους.
Για ποιον λόγο ανατρέχουμε στο παρελθόν;
Για να οραματιστούμε το μέλλον. Ζούμε σε μια κοινωνία μετάβασης, που από το παλιό πηγαίνει στο καινούργιο. Αυτή την ώρα που τα πράγματα δεν είναι καθόλου καλά, θέλουμε να ξέρουμε τι έγινε στο παρελθόν. Και το αφήγημα που υπάρχει αυτήν τη στιγμή στην Ελλάδα για το παρελθόν είναι πάρα πολύ ηρωικό και όχι πραγματικό. Υπήρχαν άνθρωποι που έκαναν ηρωικές πράξεις, αλλά δεν τους παρουσιάζουμε σαν πραγματικούς ανθρώπους που φοβούνται, που στεναχωριούνται, που αγαπάνε, που χαίρονται, που ζουν, που έχουν πραγματικά συναισθήματα. Αυτό δεν βοηθάει την κοινωνία, που περνά από αυτή την πολυδαίδαλη κρίση, να φτιάξει ένα όραμα για το μέλλον. Από την άλλη, υπάρχουν τραύματα τα οποία ακόμη είναι ανοιχτά και πρέπει να τα αντιμετωπίσουμε, όπως π.χ. ο Εμφύλιος. Δεν το αντιμετωπίζεις καίγοντας τα αρχεία στη Χαλυβουργική. Πρέπει να μιλήσουμε γι’ αυτό. Η ελληνική κοινωνία λειτουργεί δυστυχώς με δίπολα. Οι καλοί και οι κακοί, οι δικοί μας και οι άλλοι. Δεν έχουμε καλή συνεργασία μεταξύ μας. Δεν ακούμε τι μας λέει ο άλλος. Στις ομάδες οι άνθρωποι μαθαίνουν να ακούνε. Μαθαίνουν να σέβονται τους ανθρώπους. Εκτιμάνε πάρα πολύ τον άνθρωπο που τους δίνει μια μαρτυρία κι εκείνος χαίρεται που κάποιος ενδιαφέρεται για τη ζωή του, που δεν είναι ξεχασμένος.
Εχει ξεχάσει πολλούς η Ιστορία;
Οι καθημερινοί άνθρωποι δεν βρίσκονται στο ιστορικό προσκήνιο για τον απλό λόγο ότι οι επιστήμονες, οι ακαδημαϊκοί, οι επαγγελματίες ιστορικοί φτιάχνουν μια ιστορία που περιλαμβάνει μόνο αυτούς που έχουν αρχεία. Αλλά αυτοί που έχουν αρχεία είναι αυτοί που έχουν εξουσία. Οι απλοί καθημερινοί άνθρωποι, αυτοί από τους οποίους παίρνουν συνέντευξη τα μέλη των ομάδων προφορικής ιστορίας, δεν έχουν εξουσία και δεν βρίσκονται μέσα στην ιστοριογραφία. Αυτές οι μαρτυρίες γυρνάνε πίσω στην κοινωνία τη φωνή της. Η εργασία μου ως ιστορικού ήταν για το παιδομάζωμα στον Εμφύλιο, σχεδόν 50.000 παιδιά που πήραν ο Δημοκρατικός Στρατός και η κυβέρνηση της Αθήνας. Είχαμε όμως άλλες 400.000 παιδιά ορφανά, τα οποία έμεναν σε σκηνές ή κοιμόντουσαν στους δρόμους της πόλης, κάνανε συμμορίες και τρέχανε πάνω κάτω στις σχάρες της Ομόνοιας για να ζεσταθούν. Αυτά τα παιδιά δεν αναφέρονται πουθενά και δεν μπορώ να μελετήσω γιατί δεν υπάρχουν αρχεία.
Ετοιμάζονται και άλλες ομάδες προφορικής ιστορίας;
Μόλις επέστρεψα από τη Λέσβο, όπου οργανώθηκε η τελευταία, ενώ ήδη με πλησίασαν και δύο νεαρά παιδιά από τη Λέρο, τα οποία θέλουν να πάω να τους κάνω το σεμινάριο. Στην αρχή ενδιαφέρονταν πολλοί εκπαιδευτικοί και αρχιτέκτονες-πολεοδόμοι. Τώρα ενδιαφέροντα και πολλοί νέοι φοιτητές. Ηδη έχει δημιουργηθεί η Ερευνητική Ομάδα Μεταπολίτευσης από το Πολιτικό Τμήμα της Νομικής, ενώ εξέφρασαν ενδιαφέρον και φοιτητές από το Πάντειο Πανεπιστήμιο και θα ξεκινήσουμε το σεμινάριο από Σεπτέμβρη.