Κοινωνικοί επιστήµονες, ιδιαίτερα στη νότια Ευρώπη και τη Λατινική Αµερική, υποστήριξαν για δεκαετίες ότι οι πελατειακές σχέσεις είναι τροχοπέδη για την ανάπτυξη και τον εκσυγχρονισµό. Κατά πρώτον, οι πελατειακές σχέσεις καταλύουν θεµελιώδεις αρχές της φιλελεύθερης αστικής δηµοκρατίας: αξιοκρατία, θεµελιώδη ατοµικά και κοινωνικά δικαιώµατα. Κατά δεύτερον, ακυρώνουν το κράτος ως θεράποντα του κοινού καλού, όπως διακονεί η φιλελεύθερη αντίληψη. Από µηχανισµός στην υπηρεσία όλων, αυτό λειτουργεί υπέρ κάποιων και σε βάρος άλλων, παράγει αναχρονισµούς και ανισότητες. Κατά τρίτον, τα πολιτικά κόµµατα αυτo περιορίζονται σε µηχανισµούς συµφερόντων µε αντάλλαγµα την εκλογική στήριξη. Τέλος, η σχέση πάτρονα πελάτη µετατρέπει τον πολίτη σε παθητικό υποζύγιο.
Στην Ελλάδα είχαµε για καιρό το φαινόµενο. Τζάκια και κληρονόµοι που επιβίωναν χάρη στα πελατειακά τους δίκτυα και στις σύστοιχες πρακτικές: διορισµούς, µεταθέσεις, αναθέσεις σε φίλους. Παράλληλα είχαµε εναγώνια εκσυγχρονιστικά εγχειρήµατα τιθάσευσης του φαινοµένου «εκδυτικισµού» του κράτους και των µηχανισµών του. Πέτυχαν αυτά; Κάτι έγινε. Τα πράγµατα βελτιώθηκαν χάρη στον εκδηµοκρατισµό της χώρας και τα τελευταία χρόνια στην τεχνολογία. Να που µετά το 2019 το πελατειακό κράτος επέστρεψε.
Ο µεγαλύτερος ποτέ αριθµός µετακλητών σε κυβερνητικά πόστα. Μεταθέσεις, διορισµοί, κατά συρροή και αδιαφανείς. Φοιτητικές µεταγραφές συζητήσιµες. Απευθείας αναθέσεις χωρίς τελειωµό σε ηµέτερους. Χιλιάδες «σταθµάρχες». Παρεµβάσεις ακόµη και σε χώρους που ήταν σχετικά έξω από τα δίκτυα αυτά, όπως τα πανεπιστήµια. Είµαστε µάρτυρες µιας απόπειρας να γίνουν πανεπιστηµιακοί, µε αντάλλαγµα φυσικά, κυβερνητικά ή κοµµατικά στελέχη χωρίς τα απαραίτητα προσόντα, ενίοτε ακόµη και τα τυπικά.
Βασικό χαρακτηριστικό του σηµερινού πελατειακού φαινοµένου είναι η διάχυσή του από την κορυφή ως τις εσχατιές της εξουσίας. Το ασκούν σε διαφορετική κλίµακα υψηλόβαθµα κυβερνητικά στελέχη αλλά και τοπικά. Αυτό µαρτυρά το εύρος του φαινοµένου όσο και ένα κλίµα ότι δεν υπάρχουν φραγµοί και έλεγχοι. Ολα επιτρέπονται, αρκεί να είναι κάποιος στην κατάλληλη θέση. Ο στόχος των πρακτικών αυτών είναι διπλός: ο έλεγχος του κράτους και η εξασφάλιση εκλογικής στήριξης για την παραµονή στην εξουσία. Στο πλαίσιο αυτό τίποτε δεν είναι αθέµιτο. Μπορούν αυτά να γίνονται σε µια χώρα ευρωπαϊκή που δεκαετίες επιχείρησε να τιθασεύσει τη διαφθορά και το ρουσφέτι;
Για τη διάχυση των πελατειακών πρακτικών προσφέρεται το περιβάλλον που δηµιουργήθηκε τα τελευταία τέσσερα χρόνια: η πολύχρονη ανασφάλεια των πολιτών µε τις πολλαπλές κρίσεις από τη µία πλευρά και από την άλλη η βουλιµία των κυβερνώντων να την καρπωθούν. Κοµβική εδώ είναι η όσµωση δηµόσιου και ιδιωτικού. Τρία είναι τα θεµέλια της όσµωσης. Καταρχάς, η ιδιωτικοποίηση τµηµάτων του δηµοσίου χωρίς να κοπεί ο οµφάλιος λώρος από αυτό. Κατά δεύτερον, η αυξανόµενη λειτουργία τµηµάτων του δηµοσίου σαν να ήταν ιδιωτικά. Και τρίτον, µια ιδεολογική απαξίωση του δηµοσίου –ένας υποτιθέµενος αντικρατισµός– που το ανάγει σε ρίζα του κακού. Και τα τρία οδήγησαν στην απάλειψη των ορίων δηµοσίου και ιδιωτικού, στην άµβλυνση των κανόνων λειτουργίας των µεν και των δε. Αυτά διευκόλυναν την εργαλειοποίηση του κράτους από τους κυβερνώντες, την εκχώρηση τµηµάτων του σε ιδιώτες της επιλογής τους, αλλά και αντίστροφα την αποικιοποίηση του κράτους από ιδιώτες της αρεσκείας τους που κάνουν µπίζνες µε τα χρήµατα των φορολογουµένων. Ετσι, έχουµε τα πολλαπλά φαινόµενα κυβερνητικών στελεχών να κάνουν µπίζνες στο δηµόσιο ή µε το δηµόσιο ή ακόµη και τη διαρκή ανταλλαγή ρόλων και θέσεων στελεχών του δηµοσίου µε ιδιώτες, µε µισθούς πρωτόγνωρους για τα ελληνικά δεδοµένα.
Επιστρέψαµε στις δεκαετίες του 1950 και του 1960; Οχι ακριβώς. Ευτυχώς τις τελευταίες δεκαετίες είχαµε θεσµούς όπως το ΑΣΕΠ, η ∆ιαύγεια ή ακόµη τυποποιήθηκαν τα κριτήρια για τους διαγωνισµούς και τις προσλήψεις στο δηµόσιο, για τις µεταγραφές των φοιτητών… Επιπλέον ως Ευρωπαίοι πολίτες οφείλουµε να ακολουθούµε κανόνες και µπορούµε να προσφύγουµε σε αρχές και θεσµούς αν θεωρήσουµε ότι αυτοί καταπατήθηκαν. Με δύο λόγια, ζούµε σε ένα πλαίσιο πιο οργανωµένο, λιγότερο δεκτικό στην αυθαιρεσία. Και εδώ όµως η κυβέρνηση του Κυρ. Μητσοτάκη «καινοτοµεί». Οχι σπάνια φροντίζει να αξιοποιεί τα όποια παράθυρα έχουν οι σχετικές διαδικασίες. Ετσι, σε τρέχοντα διαγωνισµό του ΑΣΕΠ οι διαγωνιζόµενοι δεν γνωρίζουν πόσοι θα θεωρηθούν επιτυχόντες και πόσοι θα προσληφθούν. Προεκλογικό εµπόριο ελπίδας και ό,τι άλλο προκύψει. Μπορεί, εν κατακλείδι, να µη γυρίσαµε στο 1960, στα πιστοποιητικά κοινωνικών φρονηµάτων, ωστόσο οι σηµερινές κυβερνητικές πρακτικές έχουν ανάλογες συνέπειες µε αυτές που απέδωσαν οι κοινωνικοί επιστήµονες στις πελατειακές σχέσεις.
*Ο Παντελής Κυπριανός είναι καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Πατρών
