Ο λόγος περί ελληνικής δημογραφικής κρίσης δεν είναι καινοφανής. Ξεκινάει από τη δεκαετία του 1990, μετά την πρώτη καταγραφή μιας ανησυχητικά μεγάλης μείωσης των γεννήσεων στην Ελλάδα κατά τα προηγούμενα χρόνια, στο πλαίσιο της ανάδυσης νέων κοινωνικών αξιών. Εκτοτε οι δημογράφοι τα έλεγαν, αλλά καθώς ο πληθυσμός της χώρας ενισχύθηκε με 1 εκατ. μετανάστες νεαρής ηλικίας και το πρόβλημα δεν είχε επείγοντα χαρακτήρα, οι πολιτικοί δεν ασχολούνταν. Ετσι το δημογραφικό έως πρότινος κυριαρχούσε στον δημόσιο λόγο ως πρόβλημα γήρανσης του πληθυσμού, δηλαδή σταδιακής αύξησης των συνταξιούχων σε σχέση με τους εργαζόμενους, που θα έφτανε ύστερα από δύο τρεις δεκαετίες σε ένα όριο και θα οδηγούσε σε νέα μείωση συντάξεων και νέα αύξηση του ορίου ηλικίας συνταξιοδότησης.
Τώρα που η Ελλάδα τελείωσε –υποτίθεται– με τη μεγάλη κρίση χρέους και –υποτίθεται πάλι– με τη βοήθεια των πόρων του Ταμείου Ανάκαμψης ξεκινά να καλύψει το τεράστιο επενδυτικό κενό που προκάλεσε η κρίση. Τράπεζες όπως η Alpha Bank ανακαλύπτουν ότι οι δυσμενείς δημογραφικές εξελίξεις, οι οποίες συνδέονται βεβαίως και με την κρίση, έχουν προκαλέσει ένα κενό στο ανθρώπινο κεφάλαιο, δηλαδή μια αξιοσημείωτη μείωση του εργατικού δυναμικού της χώρας κατά 362.000 άτομα ή 7,2% σε 14 χρόνια, από 5 εκατ. το 2009 σε 4,66 εκατ. το 2023. Αλλωστε και ο μόνιμος πληθυσμός της χώρας έχει μειωθεί κατά 300.000 ή 3,1% μέσα σε δέκα χρόνια, από 10,8 εκατ. το 2011 σε 10,5 εκατ. το 2021, όπως έδειξαν τα προσωρινά στοιχεία της απογραφής.
Λίγες γεννήσεις, φυγή νέων και γήρανση
Από πού προκύπτει όμως η μείωση του εργατικού δυναμικού και πώς εκδηλώνεται η ελληνική δημογραφική κρίση που έχει ήδη ξεκινήσει;
Πρώτον, με το αρνητικό φυσικό ισοζύγιο γεννήσεων και θανάτων λόγω του πολύ χαμηλού δείκτη γεννητικότητας, που βρίσκεται κάτω από το ενάμισι παιδί ανά γυναίκα. Αυτό θα πει ότι οι θάνατοι στην Ελλάδα είναι πολύ περισσότεροι από τις γεννήσεις, με αποτέλεσμα να μη διασφαλίζεται η φυσική αναπαραγωγή του πληθυσμού.
Δεύτερον, με το αρνητικό μεταναστευτικό ισοζύγιο, δηλαδή τη φυγή –από 320.000 ως 700.000 στη δεκαετία, ανάλογα με τις πηγές– Ελλήνων και ξένων εργαζομένων ηλικίας 20 ως 40 ετών στο εξωτερικό, μεταξύ αυτών και υψηλής εξειδίκευσης, η οποία προκλήθηκε από την έκρηξη της ανεργίας στο 25% κατά την κορύφωση της κρίσης.
Τρίτον, με τη γήρανση του πληθυσμού, τη μεγάλη αύξηση δηλαδή τόσο όσων είναι άνω των 65 ετών όσο και του ποσοστού τους στον συνολικό πληθυσμό, που έφτασε το 22,5%. Η Ελλάδα έχει πια τον πιο γερασμένο πληθυσμό της ΕΕ των 27 με διάμεση ηλικία 46 χρόνων.
Τέταρτον, με την υπερσυγκέντρωση του πληθυσμού σε ένα εξαιρετικά περιορισμένο τμήμα της συνολικής επιφάνειας της χώρας, καθώς ο μισός πληθυσμός είναι συγκεντρωμένος στο 2,9% της συνολικής ελληνικής επικράτειας, και την εγκατάλειψη της υπαίθρου.
Το 2050 θα ψάχνουμε εργατικά χέρια
Βάσει των δημογραφικών προβολών των υπηρεσιών του ΟΗΕ και της Ευρωπαϊκής Ενωσης, οι τάσεις αυτές –που δεν είναι δυνατό να αναστραφούν, ει μη μόνον με ικανές πολιτικές αντιστροφής τους και πολύ αργό ρυθμό– οδηγούν σε δραματική συρρίκνωση του πληθυσμού της Ελλάδας, ο οποίος θα περιοριστεί από 8,5 εκατ. ως 9,8 εκατ. ως το 2050 –ανάλογα με το αν θα υπάρξουν βελτιώσεις στις γεννήσεις–, αλλά και σε μείωση του οικονομικά ενεργού πληθυσμού 20-64 ετών τουλάχιστον κατά 1 εκατομμύριο ως το 2050. Το γεγονός συνεπάγεται μείωση του εργατικού δυναμικού, άρα και των δυνατοτήτων ανάπτυξης της οικονομίας.
Το Documento ρώτησε τον Βύρωνα Κοτζαμάνη, καθηγητή Δημογραφίας του Πανεπιστημίου της Θεσσαλίας και διευθυντή του Εργαστηρίου Δημογραφικών και Κοινωνικών Αναλύσεων και από τους επιστήμονες που χρόνια προειδοποιούν για τους κινδύνους του δημογραφικού, αν υπό αυτές τις συνθήκες μπορεί να γίνει κάτι για να σωθεί η κατάσταση.
«Βραχυπρόθεσμα και μεσοπρόθεσμα μπορεί να βοηθήσει η μετανάστευση. Πρέπει να ανακοπεί η φυγή των νέων και να υπάρξουν μέτρα ώστε όσοι έχουν φύγει να γυρίσουν πίσω. Και οι πολίτες τρίτων χωρών που ζουν στη χώρα μας πρέπει να ενταχθούν στην ελληνική αγορά εργασίας και την ελληνική κοινωνία» σημείωσε ο Βύρ. Κοτζαμάνης.
«Συν τοις άλλοις» πρόσθεσε «χρειαζόμαστε αλλαγές στο μοντέλο απασχόλησης. Στη χώρα μας μεγάλο μέρος εκείνων που είναι σε ηλικία να εργαστούν δεν εργάζεται. Εχουμε το χαμηλότερο ποσοστό εργαζομένων στις ηλικίες των οικονομικά ενεργών στην Ευρώπη, την υψηλότερη ανεργία –κοντά στο 11%– και ένα μεγάλο ποσοστό που μπορεί να εργαστεί αλλά δεν εργάζεται, κυρίως γυναίκες. Θέλουμε λοιπόν πολιτικές που θα μειώσουν την ανεργία και θα αυξήσουν την απασχόληση, ώστε να αντισταθμίσουμε τη μείωση του αριθμού των ατόμων που είναι σε ηλικία εργασίας κατά 1 εκατ. μέσα στα επόμενα 27 χρόνια».
«Μακροπρόθεσμα βέβαια χρειάζεται να αναστραφεί το μη ευνοϊκό κλίμα που υπάρχει σήμερα για την απόκτηση οικογένειας και παιδιού» κατέληξε ο Βύρ. Κοτζαμάνης.
Φτηνή ανάπτυξη με οικοδομή και τουρισμό
Πόσο πιθανό όμως είναι να αυξηθούν τα ποσοστά απασχόλησης στην Ελλάδα ή να επιστρέψουν όσοι έφυγαν όταν η χώρα παράγει κατά πλειοψηφία θέσεις εργασίας σε κλάδους που χαρακτηρίζονται από εποχικότητα, χαμηλή παραγωγικότητα, υψηλό αριθμό εργάσιμων ωρών και χαμηλές απολαβές, όπως επισήμανε και το Ινστιτούτο της ΓΣΕΕ στην τελευταία έκθεσή του για την ελληνική οικονομία και αγορά εργασίας;
«Είναι θέμα αναπτυξιακού μοντέλου» δήλωσε στο Documento o καθηγητής Οικονομικής Γεωγραφίας στο Πανεπιστήμιο Μακεδονίας και πρώην γγ Ιδιωτικών Επενδύσεων στο υπουργείο Οικονομίας επί κυβέρνησης ΣΥΡΙΖΑ Λόης Λαμπριανίδης. Σημείωσε ότι «η φυγή των επιστημόνων οφείλεται στο αναπτυξιακό υπόδειγμα της ελληνικής οικονομίας, το οποίο επιδεινώνεται με την παρούσα κυβέρνηση, που στηρίζεται στην οικοδομή και στον τουρισμό και επιδιώκει φτηνή ανάπτυξη, φτηνό εργατικό δυναμικό, χαμηλούς φορολογικούς συντελεστές στις επιχειρήσεις. Ακολουθεί δηλαδή τη συνταγή των λιγότερο αναπτυγμένων χωρών».
Ερήμωσε η ύπαιθρος, πήγαν στις πόλεις για δουλειές
Κατά τον Λ. Λαμπριανίδη το πιο σημαντικό δημογραφικό στοιχείο που προέκυψε από την απογραφή του 2021 είναι η ερημοποίηση της υπαίθρου – η οποία έχει ήδη συντελεστεί, δεν είναι κάτι μακρινό. «Οι περιφέρειες της χώρας έχασαν πληθυσμό με διαφορετικούς ρυθμούς. Σώθηκαν η Αττική, το νότιο Αιγαίο και η Κρήτη, το υδροκέφαλο κέντρο δηλαδή και ό,τι είχε τουρισμό, και βούλιαξαν η Δυτική και Ανατολική Μακεδονία και Θράκη και η Στερεά Ελλάδα με απώλειες πληθυσμού 7% ως 10%. Ενώ σε επίπεδο δήμων το ένα τρίτο σε όλη τη χώρα, κυρίως στα ορεινά, ημιορεινά αλλά και στους κάμπους όπου δεν υπάρχουν μεγάλες πόλεις, έχασε από 10% ως το 30% του πληθυσμού του μέσα σε δέκα χρόνια. Η ερημοποίηση έως και αφανισμός της υπαίθρου είναι λοιπόν ήδη εδώ» τόνισε ο Λ. Λαμπριανίδης.
«Θα έλεγα ότι υπήρξε διπλό brain drain» συνέχισε «κατά τη δεκαετία της κρίσης, από την επαρχία σε Αθήνα – Θεσσαλονίκη και στο εξωτερικό. Η ύπαιθρος ερήμωσε γιατί οι νέοι, ιδίως τα κορίτσια, δεν θέλουν να ζήσουν εκεί και έφυγαν για τις πόλεις, όπου όμως κατέληξαν σε επισφαλείς δουλειές, ενώ μπορεί στην ύπαιθρο να είχαν καλύτερες οικονομικές ευκαιρίες. Ετσι η ύπαιθρος έχασε πληθυσμό και μάλιστα τον νεότερο, που θα μπορούσε να αναπτύξει επιχειρηματικότητα και συνεταιρισμούς. Τα αποτελέσματα είναι η απώλεια αγροτικής παραγωγής, η έλλειψη αγροτικών χεριών, η αύξηση των τιμών των προϊόντων, η απειλή στην επισιτιστική ασφάλεια της χώρας. Αυτά τα προβλήματα όμως δεν λύνονται με νεοφιλελεύθερα μοντέλα του τύπου “ας ψηφίσουν οι νέοι της επαρχίας με τα πόδια τους”, αλλά με ενεργητικές πολιτικές που θα οδηγήσουν σε επανιεράρχηση του οικιστικού δικτύου της επαρχίας ώστε οι νέοι να μένουν στις κωμοπόλεις όπου υπάρχουν κάποιες παροχές και να είναι εύκολες οι μετακινήσεις τους στα χωριά για να σωθεί η αγροτική παραγωγή» κατέληξε ο Λ. Λαμπριανίδης.
Οι ευρωπαϊκές χώρες δίνουν λύση παίρνοντας ξένους εργάτες
Δημογραφικό πρόβλημα και πρόβλημα γήρανσης έχει όλη η Ευρώπη, με αποτέλεσμα τη μείωση του εργατικού δυναμικού, την έλλειψη εργατικών χεριών, την αύξηση του αριθμού των συνταξιούχων και την πίεση στα ασφαλιστικά συστήματα. Για τις ευρωπαϊκές χώρες, λοιπόν, με εξαίρεση τη Γαλλία, που εφάρμοσε από νωρίς φιλόδοξες πολιτικές στήριξης της οικογένειας κι έχει δυναμική αύξηση του πληθυσμού της, μόνη λύση είναι η μετανάστευση. Οι περισσότερες χώρες αυτό το καταλαβαίνουν, έτσι π.χ. η Ιταλία και η Ισπανία αναπτύσσοντας ανταγωνιστικές πολιτικές για να προσελκύσουν τους μετανάστες που θέλουν, έδωσαν με συνοπτικές διαδικασίες άδειες εργασίας σε ξένους εργάτες γης που πήγαν εκεί τα προηγούμενα χρόνια εγκαταλείποντας την Ελλάδα. Η Γερμανία αντιμετωπίζει το δημογραφικό της πρόβλημα υποδεχόμενη πρόσφυγες πολέμου. Δέχτηκε 1 εκατ. Σύριους το 2015 και 1,4 εκατ. Ουκρανούς το 2022, ενώ προσελκύει γιατρούς, νοσοκόμες και φροντιστές από όλη την Ευρώπη, προσφέροντας υψηλές αποδοχές για να καλύψει τις ανάγκες του γερασμένου πληθυσμού της.
Στην Ελλάδα, όπου λείπουν 400.000 εργαζόμενοι από την πρωτογενή παραγωγή και τον τουρισμό, γεγονός που δείχνει πως το δημογραφικό πρόβλημα έχει πάρει εκρηκτικές διαστάσεις, η κυβέρνηση της ΝΔ έχει επιλέξει να λύσει το πρόβλημα με την εισαγωγή εκατοντάδων χιλιάδων φτηνών ανειδίκευτων εργαζόμενων από τρίτες χώρες, οι οποίοι καλούνται να παραμείνουν στη χώρα για λίγους μήνες χωρίς να κατοχυρώνουν κανένα ασφαλιστικό ή άλλο δικαίωμα. Ωστόσο χωρίς καλές θέσεις εργασίας και χωρίς ενσωμάτωση των ξένων εργαζομένων στην ελληνική κοινωνία, ο δημογραφικός μαρασμός της χώρας είναι μαθηματικά βέβαιος.
Διαβάστε επίσης: Από το brain drain στο brain gain: Η ελληνική φαρμακοβιομηχανία στηρίζει έμπρακτα τους νέους επιστήμονες
Brain drain: «Γιατί να επιστρέψουμε όταν μόνο στο εξωτερικό βρίσκουμε ευκαιρίες;»
