Η λίμνη αποξηράνθηκε το 1962, αλλά χρειάστηκαν μόλις δυόμισι μέρες για να επιστρέψει στο αρχικό της μέγεθος
Η λίμνη Κάρλα κοντά στις βόρειες πλαγιές του Πηλίου, μια από τις λιγότερο γνωστές ελληνικές λίμνες, ήρθε ξανά στην επικαιρότητα με τη βιβλική καταστροφή του Θεσσαλικού Κάμπου από τις πλημμύρες. Για αιώνες η Βοιβηΐς, όπως ήταν το αρχαίο όνομά της, απορροφούσε τους όγκους νερού που έρρεαν από τις πλαγιές του Κισσάβου και του Ολύμπου και των παραποτάμων του Πηνειού. Το 1962 αποστραγγίστηκε για να επανασυσταθεί στην αυγή της νέας χιλιετίας. Οι… περιπέτειες της Κάρλας συνδέθηκαν με τις ζωές των κατοίκων που διαβιούν στις όχθες της αδιάλειπτα από τη νεολιθική εποχή.
Οπως όλες οι λίμνες και τα ποτάμια, η Κάρλα σχετίζεται με μεγάλο μέρος της ελληνικής μυθολογίας, αρχαιολογίας, ιστορίας, θρησκείας και εθίμων. Υπήρξε ιερό πολλών θεών, ημίθεων και ηρώων. Εκεί σύμφωνα με τη μυθολογία ο θεός Απόλλων έβοσκε τα κοπάδια του Αδμήτου, ενώ στο βόρειο τμήμα της λίμνης κατοικούσαν οι μυθικοί Κένταυροι. Πληθώρα αγροτικών οικισμών αναπτύχθηκε στις όχθες της, εκεί όπου παιζόταν για αιώνες το «λιμναίο παιχνίδι», άλλοτε να αποτραβιέται μέσα ο βάλτος στην αναβροχιά και άλλοτε να πλημμυρίζει τις παρακάρλιες εκτάσεις.
Ηδη από τον 18ο αιώνα έγιναν προτάσεις για αποστραγγιστικά έργα προκειμένου να εξαλειφθεί η ελονοσία και να δημιουργηθούν επιπλέον καλλιεργήσιμες εκτάσεις. Το ζήτημα συνδέθηκε με το επιτακτικό αίτημα διανομής της γης. Δεν απέχει πολύ το Κιλελέρ απ’ όπου ξεκίνησε η εξέγερση των κολίγων. Στα κοντινά ρέματα και σπήλαια της περιοχής λημέριαζαν οι ληστές στις αρχές του 20ού αιώνα. Εκεί βρήκαν καταφύγιο και οι αντάρτες του 54ου Συντάγματος του ΕΛΑΣ Πηλίου, που είχε έδρα τη γειτονική Κερασιά. Και ήταν τα καρλίτικα ψάρια που έσωσαν πολλούς στα δύσκολα χρόνια της Κατοχής. Τα παγωμένα νερά της λίμνης διέσχισαν νύχτα οι άοπλοι μαχητές του Δημοκρατικού Στρατού Ρούμελης για να περάσουν στον Κίσσαβο και τον Ολυμπο στην ηρωική πορεία τους για τον Γράμμο τον Φεβρουάριο του 1948.
Αποξήρανση για γη και… ψήφους
Το 1962 η λίμνη Κάρλα αποξηράνθηκε για να παρέχει γη για τη γεωργία και… ψήφους για τον Καραμανλή. Η αντίστροφη μέτρηση είχε αρχίσει λίγες δεκαετίες νωρίτερα. Μελέτες για την εξυγίανση του λιμναίου τμήματος και των ελών της Κάρλας, τη δημιουργία ταμιευτήρα και την απόδοση 90.000 στρεμμάτων «γόνιμων γαιών» υπήρχαν από το 1913. Στα τέλη της δεκαετίας του ’40 με τα αναχώματα στον Πηνειό αποκόπηκε η έως τότε ανεμπόδιστη τροφοδοσία της λίμνης Κάρλας και υποβαθμίστηκε. Οι διακυμάνσεις της στάθμης, οι πλημμύρες έπειτα από βροχοπτώσεις και η καταστροφή παραλίμνιων εκτάσεων, η δημιουργία περισσότερων γεωργικών εκτάσεων, η μείωση των αλιευμάτων και η ανάγκη για περιορισμό των επιδημιών ελονοσίας λόγω των κουνουπιών στις βαλτώδεις περιοχές συντέλεσαν στην ολική αποξήρανση της λίμνης το 1962. Το «γυαλί», ο αλλοτινός καθρέφτης της, μετατράπηκε σε γεωργική γη.
Οι επιπτώσεις ήταν καταστροφικές και είχαν αποτέλεσμα την πλήρη απώλεια φυσικών και πολιτιστικών αξιών χωρίς ουσιαστικά οφέλη για τον γεωργικό τομέα. Η τοπική κοινωνία που εξαρτιόταν από την αλιεία στις λίμνες επλήγη ανεπανόρθωτα. Το ίδιο και ο ξεχωριστός παραλίμνιος πολιτισμός των ψαράδων που επιβίωνε για χιλιάδες χρόνια στην περιοχή. Οι μεγάλοι πληθυσμοί μεταναστευτικών πουλιών συρρικνώθηκαν και ταξίδεψαν για άλλους υδροβιότοπους, ανάμεσά τους και ο ήταυρος, ένα είδος ερωδιού, σήμα κατατεθέν της περιοχής. Το μικροκλίμα επηρεάστηκε με μειωμένα επίπεδα υγρασίας, ερημοποίηση, παγετό και βαθιές ρωγμές της γης. Παρατηρήθηκε δραματική πτώση της στάθμης των υδροφορέων και διείσδυση αλμυρού νερού, που οδήγησαν σε χαμηλή γεωργική παραγωγικότητα και εγκατάλειψη της γης καθώς στα χωράφια σύντομα έγινε αλάτωση, ενώ η ρύπανση από τις γεωργικές και βιομηχανικές απορροές, που αρχικά φιλτράρονταν από τον υγρότοπο, προκάλεσε σοβαρά προβλήματα ευτροφισμού με φυτοπλαγκτόν στον κοντινό Παγασητικό Κόλπο. Γεωτρήσεις καταστράφηκαν, πηγές όπως η Υπέρεια Κρήνη στο Βελεστίνο αποξηράνθηκαν ενώ πόλεις και οικισμοί δεν μπόρεσαν τελικά να υδροδοτηθούν.
Ολική επαναφορά και υπερχείλιση
Το 2000, 40 χρόνια μετά την αποξήρανσή της, ξεκίνησε το έργο αποκατάστασης της Κάρλας με την κατασκευή έργων ανάπλασης που αφορούσαν αναχώματα, κανάλια ύδρευσης, υδατοσυλλέκτες από χειμάρρους και αντλιοστάσια. Σε δεύτερη φάση προβλέπονταν η κατασκευή έργων ύδρευσης από τον Πηνειό, έργα ύδρευσης του Βόλου, αρδευτικά δίκτυα, πρόληψη και έλεγχος πλημμυρών, έργα σχηματισμού τεχνητών υγροτόπων και συμπληρωματικά έργα. Η Διαχειριστική Αρχή της Λίμνης Κάρλας ανέλαβε τη διαχείριση των υδατικών πόρων, την παρακολούθηση των καλλιεργούμενων εκτάσεων γύρω από τον υγρότοπο και των οικοσυστημάτων, την αναψυχή και δράσεις προώθησης της περιβαλλοντικής συνείδησης.
Η υδάτινη επαναφορά της Κάρλας θεωρήθηκε η σημαντικότερη αποκατάσταση υγροβιότοπου σε ευρωπαϊκό επίπεδο, με πάνω από 10 εκατ. ευρώ κόστος μόνο για το κύριο έργο διαμόρφωσης. Από τα 195.000 στρέμματα της αρχικής λίμνης ανασυστάθηκε περίπου το 20%, 38.000 στρέμματα. Αν και έμελλε να αποτελέσει σύμβολο επανάκτησης των περιβαλλοντικών απωλειών του παρελθόντος, το έργο δεν έχει αποφέρει τα αναμενόμενα αποτελέσματα. Η Κάρλα χαρακτηρίζεται ήδη προβληματική λίμνη και αντιμετωπίζει ζητήματα βιωσιμότητας. Μελέτη του Πανεπιστημίου Θεσσαλίας και του ΑΠΘ επισημαίνει ότι «η συνύπαρξη πολλών δυνητικά τοξικών και παρασιτικών μικροοργανισμών σε πολύ υψηλά επίπεδα και η παρουσία κυανοτοξινών στα νερά της δείχνουν ότι η Κάρλα πριν καλά καλά αναγεννηθεί, κινδυνεύει να πεθάνει».
Σήμερα η υπερχείλιση της Κάρλας έχει σημάνει νέο συναγερμό στις δοκιμαζόμενες περιοχές της Θεσσαλίας. Μόλις δυόμισι ημέρες χρειάστηκαν για να επιστρέψει η λίμνη στο μέγεθός της πριν από την αποξήρανση το 1962, γεγονός που δείχνει τα όρια αλλά και τις επιπτώσεις της κατάλυσης της φυσικής πραγματικότητας χιλιετιών με ανθρώπινη επέμβαση.
Η Βασιλική Λάζου είναι Ιστορικός, διδάσκουσα τμήματος Πολιτικών Επιστημών ΑΠΘ