Λίγο πριν από την πρεμιέρα της παράστασης «18/9» παρακολουθήσαμε την πρόβα και συνομιλήσαμε με τη Δώρα Χρυσικού και τον σκηνοθέτη Κοραή Δαμάτη. Ενας συγκλονιστικός μονόλογος για την αλήθεια και τον φόβο, εμπνευσμένος από τις καθοριστικές καταθέσεις των δύο γενναίων κοριτσιών στη δίκη για τη δολοφονία του Παύλου Φύσσα.
«Ανακοίνωση του Τριμελούς Εφετείου Κακουργημάτων: Η Χρυσή Αυγή αποτελεί εγκληματική οργάνωση». Αυτή η φράση στριφογύριζε στο μυαλό μου καθώς πλησίαζα στο Ιδρυμα Μιχάλης Κακογιάννης για να παρακολουθήσω πρόβα της παράστασης «18/9», της ημερομηνίας που κατέληξε από το φονικό χτύπημα ο Παύλος Φύσσας το 2013, σε σκηνοθεσία Κοραή Δαμάτη με πρωταγωνίστρια τη Δώρα Χρυσικού, που κάνει πρεμιέρα στις 10 Οκτωβρίου. Οι σκέψεις μου γύρισαν τέσσερα χρόνια πίσω, στις 7 Οκτωβρίου 2020, όταν ολοκληρώθηκε η δίκη της Χρυσής Αυγής με πάνω από 50.000 ανθρώπους να παραληρούν από χαρά και ανακούφιση στο άκουσμα της απόφασης. Είχαν ήδη περάσει πεντέμισι χρόνια από την έναρξη της δίκης και συνταχθεί 32 δικογραφίες σε συνολικά 453 συνεδριάσεις. Αμέτρητες ώρες ακροάσεων, παράθεσης και εξέτασης στοιχείων, καταθέσεις μαρτύρων που αφορούσαν τη δράση της εγκληματικής οργάνωσης. Σε κάθε γωνιά ο αντιφασιστικός αγώνας θέριευε, αναγνωρίζοντας στο πρόσωπο της Μάγδας Φύσσα μια μάνα που δεν θα ησύχαζε μέχρι να έβλεπε τους δολοφόνους του παιδιού της να μπαίνουν φυλακή.
«Δεν είναι ένα έργο για ήρωες»
Για τη Δώρα Χρυσικού η ιδέα της παράστασης γεννήθηκε έξι χρόνια μετά τη δολοφονία του Παύλου Φύσσα. Οι κλειστές πόρτες δεν την πτόησαν. Πήρε την απόφαση να απευθυνθεί σε ιδρύματα και πριν από ενάμιση δυο χρόνια το Ινστιτούτο Eteron, μικρές εταιρείες αλλά και ιδιώτες τη βοήθησαν να πραγματοποιήσει το όραμά της: «Δεν ήταν εύκολο να βρεθούν οι πόροι για να γίνει αυτή η παράσταση. Κανείς δεν θεωρούσε πως είχε νόημα να προχωρήσει αυτή η ιδέα. Το πίστευα όμως εγώ και καμιά φορά αυτό είναι αρκετό. Η πίστη σε κάτι που μας αφορά. Και εμένα η δολοφονία ενός ανθρώπου, οποιουδήποτε ανθρώπου, είναι κάτι που με αφορά. Οπως με αφορά και ο αγώνας του κάθε ανθρώπου να κάνει το σωστό. Δεν είναι εύκολο και δεν είναι δεδομένο. Γι’ αυτό και το “18/9” μιλάει για τον αγώνα μας να νικήσουμε τον φόβο. Τον φόβο μέσα μας, τον φόβο που κουβαλάμε προίκα από τότε που γεννηθήκαμε, τον φόβο για τους ανθρώπους που αγαπάμε. Δεν είναι ένα έργο για ήρωες. Είναι ένα έργο για δυο κορίτσια που ένα απόγευμα του Σεπτεμβρίου, όπως μιλούσαν σε ένα παγκάκι στην Αμφιάλη για τα όνειρά τους, έγιναν μάρτυρες μιας δολοφονίας. Κι αν τώρα μπορούμε να μιλάμε για καταδίκη της Χρυσής Αυγής, σίγουρα το οφείλουμε και σε εκείνες».
Ενα φόρεμα που κρέμεται πάνω από ένα ζευγάρι παπούτσια, στοίβες από εφημερίδες, προβολές στους τοίχους και ηχητικά ντοκουμέντα από τις καταθέσεις της Δήμητρας Ζώρζου και της Παρασκευής Καραγιαννίδου αποτελούν τον καμβά που μέσα του η Δώρα Χρυσικού ξετυλίγει μια ιστορία όπου μυθοπλασία και πραγματικότητα γεννούν τη Δάφνη που ενσαρκώνει η Χρυσικού. Μια ηρωίδα που μεγάλωσε στα Πατήσια, κακοποιήθηκε σε μικρή ηλικία, ερωτεύτηκε έναν επαναστάτη και δοκίμαζε τις αντοχές της κάθε φορά που έπρεπε να σιωπήσει μπροστά στη βία. Οταν προσπαθούσε να πείσει τον εαυτό της πως δεν είναι δική της δουλειά όταν έβλεπε να χτυπούν ανθρώπους επειδή είχαν σκούρο χρώμα δέρματος, πίστευαν σε άλλο θεό ή είχαν διαφορετική σεξουαλική προτίμηση. Μια ηρωίδα που υπήρξε αυτόπτης μάρτυρας σ’ ένα έγκλημα που έστειλε στη φυλακή τον μακροβιότερο φασιστικό σχηματισμό στην Ελλάδα.
Η Μάγδα και ο Παύλος της
Η Δώρα Χρυσικού δεν είναι μόνη της πάνω στη σκηνή. Κουβαλάει μέσα της άγιους και δαίμονες και γι’ αυτό η ερμηνεία της είναι συγκλονιστική. Οχι μόνο καταφέρνει να σπάσει τον «τέταρτο τοίχο» αλλά τοποθετεί τον θεατή πάνω στη σκηνή. Ολους μας και τον καθένα χωριστά. Αποφεύγοντας κάθε περίσσιο συναισθηματισμό και τιθασεύοντας ερμηνευτικά το πάθος της, στάθηκε μπροστά μας με την αλήθεια της και μια ελπίδα πως τίποτε δεν θα πάει χαμένο.
Οταν στην πρόβα ακούστηκε η ηχογραφημένη φωνή της Μάγδας Φύσσα να τραγουδάει το νανούρισμα «Βλέφαρό μου» του Νίκου Κυπουργού που ερμήνευσε ο Χρόνης Αηδονίδης κανείς μας δεν μπόρεσε να συγκρατήσει τα δάκρυά του. Το ίδιο συνέβη όταν λίγο αργότερα ακούστηκε η φωνή του Παύλου Φύσσα να λέει «Μια τέτοια μέρα είναι ωραία για να πεθάνεις σε δημόσια θέα».
Η μνήμη είναι χρέος
Ειδικά τώρα που η ακροδεξιά προελαύνει στην Ευρώπη, ειδικά σήμερα που τρία ακροδεξιά κόμματα βρίσκονται στο ελληνικό κοινοβούλιο, η ανάγκη να μην ξεχάσουμε γίνεται χρέος. Οπως η ίδια μου εξηγεί, αυτή η παράσταση βρήκε τον δρόμο της την κατάλληλη στιγμή: «Μετά το εκλογικό αποτέλεσμα του 2019 σαν να φάγαμε ένα χαστούκι. Μπορεί η Χρυσή Αυγή να είναι εκτός, αλλά βρέθηκαν παραφυάδες. Αναφέρομαι στα τρία ακροδεξιά κόμματα. Εκεί νομίζω πως καταλάβαμε πως ο κίνδυνος δεν έχει τελειώσει. Ο κίνδυνος της ακροδεξιάς είναι εδώ και είναι ανατριχιαστικό πως καταλαμβάνει περίπου το 28% στη Βουλή. Οι άνθρωποι που έχουμε αριστερή και κεντροαριστερή τοποθέτηση καταλαβαίνουμε πως το αυγό του φιδιού αρχίζει πάλι να επωάζεται. Ο λύκος στην αναμπουμπούλα χαίρεται. Το “18/9” έρχεται ως σκούντημα. Θέλουμε να ενοχλήσουμε τον θεατή. Να τον αφυπνίσουμε. Τίποτε δεν έχει τελειώσει. Δεν έχουμε τελειώσει με τον φασισμό, αλλά δεν πρόκειται να το βάλουμε κάτω».
«Αν ο Παύλος ήταν ξένος…»
Την πρόβα παρακολούθησε μαζί μου και ο Θανάσιμος. Ο μουσικός και φίλος του Παύλου που την ημέρα της δολοφονίας ήταν μαζί του. Σε όλη τη διάρκειά της τη μια κοιτούσε τη Δώρα και την άλλη χαμήλωνε το βλέμμα. Στο τέλος σηκώθηκε και την κράτησε στην αγκαλιά του λέγοντάς της πως ήταν σαν να ζούσε πάλι τις μέρες της δίκης. Προσπαθώ να συγκεντρώσω τη σκέψη και να θυμηθώ πώς φτάσαμε ως εδώ. Η Χρυσή Αυγή υπήρχε από τη δεκαετία του ’80. Με το μακεδονικό ζήτημα που αναθερμάνθηκε το 1992 οι νεοναζιστές άρχισαν να βγαίνουν στον δρόμο. Μετά το 2008 και τα επεισόδια στην επετειακή εκδήλωση των Ιμίων οι χρυσαυγίτες εμφανίζονται σε τηλεοπτικά πάνελ ξερνώντας το μίσος τους. Το 2012, σε μια κοινωνία που μαστιζόταν από την οικονομική κρίση, η Χρυσή Αυγή μπαίνει στη Βουλή. Ακολουθούν τα τάγματα εφόδου, στρατολόγηση, επιθέσεις σε λαϊκές αγορές, ξυλοδαρμοί προσφύγων. Η πολιτεία δεν αντιδρά και η πλειονότητα των μέσων μαζικής ενημέρωσης μιλά για συσσίτια Ελλήνων και γριούλες που τις βοηθούν να περνούν απέναντι. Επίθεση στους Αιγύπτιους ψαράδες, δολοφονία Σαχζάτ Λουκμάν, επίθεση στους συνδικαλιστές του ΠΑΜΕ και στις 18 Σεπτεμβρίου δολοφονείται ο Παύλος Φύσσας. Γιατί έπρεπε να συμβούν όλα αυτά για να αντιδράσει η τότε κυβέρνηση; Κανείς δεν μπορεί να πει πως δεν ήξερε. Για τη Δώρα Χρυσικού η απάντηση είναι ξεκάθαρη: δεν μπορούσαν να κρυφτούν άλλο. Αυτήν τη φορά δολοφόνησαν Ελληνα: «Δεν είμαι σίγουρη πως η τότε κυβέρνηση θα προχωρούσε σε συλλήψεις αν ο Παύλος δεν ήταν Ελληνας. Υπήρχαν συχνά επεισόδια με τους χρυσαυγίτες να επιτίθενται σε ανθρώπους. Αυτήν τη φορά όμως τα σκυλιά δεν δάγκωσαν έναν ξένο αλλά έναν “δικό μας”. Τα θηρία σήκωσαν κεφάλι και όποιος τα τάιζε ήξερε πως ο χρόνος τους είχε τελειώσει. Ομως δεν πρέπει να ξεχάσουμε και κάτι άλλο. Οσο κι αν μας πονάει, κάποιοι ψήφισαν τη Χρυσή Αυγή. Το ότι εσύ κι εγώ και ο κόσμος που έχουμε επιλέξει να υπερασπιστούμε χωράει και τον πρόσφυγα και τον οποιονδήποτε άνθρωπο δεν σημαίνει πως αυτός είναι ο κανόνας. Περιχαρακωθήκαμε στις ιδέες μας και φτιάξαμε ένα μικρόκοσμο που όμως δεν αντιπροσωπεύει την ελληνική κοινωνία. Με πονάει που το παραδέχομαι, αλλά εκεί έξω υπάρχουν κι αυτοί που πετούν τους πρόσφυγες στη θάλασσα, που λένε πως ο Ζακ Κωστόπουλος ήταν ένα μέλος της ΛΟΑΤΚΙ κοινότητας που δεν άξιζε να ζει, που μπορεί να μην πάρουν το μαχαίρι να σκοτώσουν κάποιον αλλά θα γυρίσουν το κεφάλι όταν κλοτσάν έναν Πακιστανό. Λυπάμαι που το λέω αλλά η ελληνική κοινωνία φλερτάρει με ακροδεξιές ρητορικές».
«Κρύβει δύναμη ο φόβος»
Η Δήμητρα Ζώρζου δεχόταν απειλές μέσα και έξω από το δικαστήριο. Τη χλεύαζαν και την τρομοκρατούσαν προσπαθώντας να την αποτρέψουν να καταθέσει. Στις 17 Σεπτεμβρίου 2013 μαζί με την Παρασκευή Καραγιαννίδου είδαν όλη τη σκηνή της δολοφονίας. Οταν η Ζώρζου πήρε τηλέφωνο τη μητέρα της εκείνη της είπε να σηκωθεί και να φύγει για να μην μπλέξει. Η Δήμητρα την αψήφησε λέγοντάς της: «Κι αν ήταν ο γιος σου;». Στο δικαστήριο όταν αναγνώρισε τον Ιωάννη Καζαντζόγλου, τον οδηγό του αυτοκινήτου που μετέφερε τον Ρουπακιά, εκείνος γύρισε και της είπε: «Αφήστε με να βγω έξω και θα της δείξω εγώ». Είναι ηρωίδα η Δήμητρα Ζώρζου; Φοβήθηκε όταν στάθηκε μπροστά τους στη δικαστική αίθουσα; Ναι, φοβήθηκε, μα έκανε μια επιλογή. Να σταθεί μπροστά στο κακό και να πει την αλήθεια. Κι αυτό την κάνει ακόμη πιο σπουδαία. Αυτό είναι και το σημείο που την ενώνει με τη Δώρα: «Πάντα ήμουν ατρόμητη. Δεν είχα φόβο μέσα μου. Επεφτα μέσα στη φωτιά και γελούσα. Οταν αρρώστησα από καρκίνο έμαθα πρώτη φορά τι σημαίνει φόβος. Φοβήθηκα για μένα και για τους ανθρώπους που αγαπάω. Αλλαζα και φοβόμουν. Και τότε κατάλαβα για πρώτη φορά πως δεν είναι κακό να φοβόμαστε. Κρύβει δύναμη ο φόβος. Γι’ αυτό έκανα αυτή την παράσταση. Γι’ αυτό τόσους μήνες κάθε μέρα παλεύω μέσα και έξω μου να νικήσω τους φόβους μου. Τη νιώθω τη Δήμητρα. Ημουν εκεί την ημέρα της κατάθεσής της. Τη θυμάμαι να τρέμει και να κοιτάζει στα μάτια τους δολοφόνους και να λέει την αλήθεια. Εκείνη την ημέρα η Δήμητρα νίκησε τον φόβο. Νίκησε τον φασισμό. Κάθε φορά που ανεβαίνω στη σκηνή και λέω τον μονόλογο θυμάμαι εκείνο το κορίτσι που έτρεμε και νίκησε τον φόβο».
Οδηγώντας για το σπίτι είχα ανοίξει το παράθυρο να με φυσήξει ο αέρας. Με επηρέασε πολύ η ερμηνεία της Δώρας. Και ο φόβος και η αλήθεια της. Και η συγκίνησή της όταν αναφέρθηκε στη Μάγδα Φύσσα, τα λόγια που δεν μπορούσαν να βγουν από το στόμα της. Από τη μια η φωνή της Δώρας Χρυσικού να λέει ως Δάφνη «δεν είμαι ηρωίδα, είμαι διάφανη» κι από την άλλη η κραυγή της Μάγδας Φύσσα να φωνάζει «Παύλο μου! Τα κατάφερες, γιε μου… Γιε μου» με πήγαν πάλι πίσω σε εκείνες τις μέρες που φωνάζαμε στους δρόμους «Δεν θα περάσει ο φασισμός».
Κοραής Δαμάτης: «Μας νοιάζει να ακουστεί η αλήθεια»
Για τον σκηνοθέτη της παράστασης Κοραή Δαμάτη, που συνέγραψε το κείμενο μαζί με τη Μαρία Λούκα, αυτό που οριοθετεί το «18/9» είναι η αλήθεια και γι’ αυτό και δραματουργικά διάλεξε το θέατρο-ντοκουμέντο. «Υπάρχουν το γεγονός και η μυθοπλασία. Αυτό που μας ενδιέφερε με τη Δώρα από την αρχή αυτής της διαδρομής ήταν να εξιστορήσουμε την αλήθεια. Εχει σημασία να ακουστεί η ιστορία των δυο κοριτσιών που έγιναν μάρτυρες του φόνου. Δυο απλά κορίτσια που η Ιστορία δεν τα ρώτησε αν θέλουν να γίνουν ηρωίδες. Κανείς δεν αναρωτήθηκε τι φόβους και τι διλήμματα αντιμετώπισαν μέχρι να σταθούν μπροστά στους δολοφόνους και να πουν την αλήθεια. Το «18/9» προέκυψε από τις καταθέσεις της Δήμητρας και της Παρασκευής. Είδατε μια ηρωίδα πάνω στη σκηνή; Γιατί εγώ βλέπω έναν αδύναμο άνθρωπο που παλεύει με τον εαυτό του. Παλεύει με το πώς μεγάλωσε, τους ανθρώπους που αγαπάει και τα τραύματά του. Παλεύει όμως και με την αλήθεια και εκεί πρέπει να πάρει μια απόφαση. Στο δικαστήριο δεν την οδηγεί μόνο ο φόνος του Παύλου. Συνοδοιπόρος της είναι και το παρελθόν και το παρόν και το μέλλον της».
ΙΝFO
Η παράσταση θα κάνει πρεμιέρα στις 10 Οκτωβρίου και μέρος των εσόδων θα διατεθεί για την ενίσχυση του Συλλόγου Πολιτισμού «Παύλος Killah P Φύσσας»