Από την αρχή της πανδημίας τα δημοκρατικά και ανθρώπινα δικαιώματα έχουν επιδεινωθεί σε 80 χώρες, μεταξύ αυτών και η Ελλάδα
Πριν από λίγο καιρό ο Φράνσις Ζάακε, το ανεξάρτητο μέλος του κοινοβουλίου της Ουγκάντας, βρέθηκε στη φυλακή με την κατηγορία της δολοφονίας επειδή αγόρασε και παρέδωσε από πόρτα σε πόρτα, για να αποφευχθεί ο συνωστισμός, λίγο ρύζι και λίγη ζάχαρη στους άπορους της χώρας, παραβιάζοντας τη διαταγή του προέδρου ότι μόνο η κυβέρνηση μπορεί να χορηγεί επισιτιστική βοήθεια. Η καλή πράξη του Ζάακε όχι μόνο δεν αναγνωρίστηκε, όσο προσεκτικός κι αν ήταν, αλλά τον έστειλε κατευθείαν στο κελί.
Φαινόμενα παρόμοια με αυτά στην Ουγκάντα παρατηρήθηκαν και σε άλλες χώρες σε μεγαλύτερο ή μικρότερο βαθμό. Δεν είναι λίγες οι κυβερνήσεις που μέσα σε περίπου δέκα μήνες καταχράστηκαν την εξουσία τους και πέρασαν έκτακτα μέτρα, όπως τα ονόμασαν, καταπατώντας δημοκρατικά δικαιώματα και λογοκρίνοντας μέσα ενημέρωσης και δημοσιογράφους, βάζοντας στο στόχαστρο ομάδες μειονοτήτων και καταλογίζοντάς τους ευθύνες για τη διασπορά του κορονοϊού. Σύμφωνα με έρευνα της ανεξάρτητης οργάνωσης Freedom House με έδρα τις ΗΠΑ, από τότε που ξεκίνησε η πανδημία η ποιότητα της δημοκρατίας και των ανθρώπινων δικαιωμάτων έχει επιδεινωθεί σε 80 χώρες. Η Ελλάδα είναι, δυστυχώς, σε μία από αυτές.
«Με την εμφάνιση της πανδημίας η δημοκρατία έχει αποδυναμωθεί στην Ελλάδα» παραδέχεται στο Documento η Εϊμι Σλίποβιτς, διευθύντρια έρευνας του αμερικανικού ανεξάρτητου οργανισμού Freedom House.
Ακόμη μεγαλύτερο γίνεται το πρόβλημα σε χώρες όπου οι δημοκρατικοί θεσμοί παρουσίαζαν αδυναμίες και πριν από την εμφάνιση της πανδημίας. Σύμφωνα με έκθεση του Διεθνούς Ινστιτούτου για τη Δημοκρατία και την Εκλογική Βοήθεια (International IDEA), το 61% των χωρών εφάρμοσε έως τον Οκτώβριο του 2020 μέτρα που περιγράφονται ως «ανησυχητικά».
«Υπάρχουν σαφώς χώρες όπου οι κυβερνήσεις έχουν εκμεταλλευτεί την Covid-19 για να προσπαθήσουν να επεκτείνουν τις δικές τους δυνάμεις, είτε απαγορεύοντας τις συγκεντρώσεις της αντιπολίτευσης και τις διαδηλώσεις είτε προσπαθώντας να επεκτείνουν τον έλεγχό τους, ενώ η διεθνής προσοχή αποσπάται από την καταπολέμηση του ιού. Πρόκειται για χώρες όπως η Ουγγαρία, η Ζιμπάμπουε, η Ουγκάντα, η Ταϊλάνδη, η Ζάμπια» αναφέρει στο Documento ο Νίκολας Τσίσμαν, καθηγητής Δημοκρατίας στο Πανεπιστήμιο του Μπέρμιγχαμ.
Κατάχρηση εξουσίας
Τον περασμένο Νοέμβριο, υπό τις διαμαρτυρίες χιλιάδων πολιτών και πολυάριθμες συλλήψεις, η γερμανική Βουλή πέρασε το αμφιλεγόμενο νομοσχέδιο περί λοιμώξεων, με το οποίο ο ομοσπονδιακός υπουργός Υγείας αποκτά αυξημένες αρμοδιότητες και η ομοσπονδιακή κυβέρνηση υποχρεούται να ενημερώνει τη Βουλή για κάθε της απόφαση. Την ίδια ώρα εκατοντάδες οργισμένοι Γάλλοι τα έβαζαν με την κυβέρνηση Μακρόν κατηγορώντας τη για παραβίαση ανθρώπινων δικαιωμάτων εξαιτίας του νομοσχεδίου που πρόσφερε άνευ προηγουμένου κάλυψη στους αστυνομικούς και απαγόρευε τη φωτογράφισή τους.
Στην Ουγγαρία ο ακροδεξιός πρωθυπουργός Βίκτορ Ορμπάν συσσωρεύει σταθερά ολοένα και περισσότερες εξουσίες από την αρχή της πανδημίας, χωρίς να ορίζει ημερομηνία λήξης. Για τον Ισραηλινό πρωθυπουργό Μπενιαμίν Νετανιάχου ο κορονοϊός στάθηκε πρώτης τάξεως ευκαιρία για να βάλει προσωρινό φρένο στον κατήφορό του, κλείνοντας τα περισσότερα δικαστήρια και αναβάλλοντας τη δίκη του για υπόθεση στην οποία κατηγορείται για διαφθορά. Στις Φιλιππίνες ο πρόεδρος Ροντρίγκο Ντουτέρτε ανέλαβε ακόμη περισσότερες εξουσίες με αφορμή την καταπολέμηση του ιού, συμπεριλαμβανομένης της δυνατότητας να φυλακίζει όποιον διαδίδει ψευδείς ειδήσεις για την πανδημία. Το Τουρκμενιστάν, αναμφίβολα η πιο καταπιεστική χώρα στην κεντρική Ασία, συλλαμβάνει ακόμη και όσους συζητούν δημόσια για τον κορονοϊό, ενώ στην Ταϊλάνδη ο πρωθυπουργός Πραγιούθ Τσαν-ότσα απέκτησε έκτακτες εξουσίες με σκοπό την καταπολέμηση της πανδημίας, συμπεριλαμβανομένου του δικαιώματος της λογοκρισίας ή το κλείσιμο μέσων ενημέρωσης.
«Η δημοκρατική παρακμή δεν είναι καινούργια. Η εμβληματική έκθεση “Freedom in the world”, η οποία εξετάζει τα πολιτικά δικαιώματα και τις πολιτικές ελευθερίες κάθε χώρας, έχει παρατηρήσει 14 χρόνια διαδοχικής μείωσης της παγκόσμιας ελευθερίας. Σε ολόκληρο τον κόσμο η πανδημία Covid-19 επιδεινώνει αυτή την παρακμή, καθώς χρησιμοποιείται ως πρόσχημα για κατάχρηση εξουσίας, αποσιώπηση της κριτικής και αποδυνάμωση ή κλείσιμο σημαντικών δημοκρατικών θεσμών» επισημαίνει η Σλίποβιτς.
Σύμφωνα με έρευνα της Freedom House σε τουλάχιστον 59 χώρες καταγράφηκαν περιστατικά αστυνομικής βίας εναντίον πολιτών, ενώ σε 66 χώρες παγκοσμίως έγιναν προσαγωγές και συλλήψεις που συνδέονται με την πανδημία. Παράλληλα, η αστυνομική επιτήρηση έχει αυξηθεί σημαντικά από το ξέσπασμα της Covid-19, φαινόμενο που παρατηρείται αναμφισβήτητα και στην Ελλάδα.
Εκλογές σε αναμονή
Η πανδημία αποτέλεσε επίσης μια καλή ευκαιρία για την αναβολή του βασικού χαρακτηριστικού της δημοκρατίας, των εκλογών. Ορισμένες κυβερνήσεις επέλεξαν να αναβάλουν τις εκλογές επικαλούμενες φόβους για μετάδοση του κορονοϊού. Από τις 29 χώρες που είχαν προγραμματίσει εθνικές εκλογές από τον Ιανουάριο έως τον Αύγουστο του 2020 οι 22 πραγματοποίησαν εκλογές και οι επτά μετέθεσαν την ημερομηνία. Η ημιαυτόνομη κινεζική πόλη του Χονγκ Κονγκ μετέφερε τις εκλογές της για το νέο έτος, απαγορεύοντας παράλληλα την υποψηφιότητα ορισμένων φιλοδημοκρατικών υποψηφίων. Οι εκλογές αναβλήθηκαν επίσης στην Αιθιοπία και τη Βολιβία, εξαλείφοντας τις ελπίδες ότι θα μπορούσαν οι δύο χώρες να βαδίσουν σε πιο δημοκρατικά μονοπάτια.
«Υπάρχουν νόμιμες περιπτώσεις στις οποίες δεν είναι ασφαλές να διεξαχθούν εκλογές και είναι λογικό να αναβληθούν. Όμως έχουμε επίσης δει να διεξάγονται εκλογές με ασφάλεια, όπως στο Μαλάουι και στη Νότια Κορέα, και γι’ αυτό πιστεύω ότι κάθε φορά που ένας ηγέτης θα κινεί τις διαδικασίες για να αναβάλει τις εκλογές θα εγείρει σοβαρά ερωτήματα σχετικά με τα κίνητρά του. Η Αιθιοπία είναι ένα καλό παράδειγμα. Ο πρωθυπουργός Αμπι Αχμέντ ανέβαλε τις εκλογές λέγοντας ότι είναι απαραίτητο κάτι τέτοιο για την προστασία της υγείας, αλλά ορισμένοι ηγέτες της αντιπολίτευσης ισχυρίστηκαν ότι είναι απλώς μια δικαιολογία, αμφισβητώντας τα δημοκρατικά του διαπιστευτήρια. Σε χώρες όπως η Αιθιοπία η μη διεξαγωγή εκλογών θα μπορούσε από μόνη της να αποδειχτεί σημαντική πηγή πολιτικής έντασης και αστάθειας» διαπιστώνει ο καθηγητής Τσίσμαν.
Οι αποδιοπομπαίοι τράγοι
Η κατάχρηση εξουσίας και οι νέοι περιορισμοί λόγω πανδημίας έχουν επηρεάσει δυσανάλογα τις περιθωριοποιημένες κοινότητες και τις μειονοτικές ομάδες. Σε πολλές περιπτώσεις αντιμετωπίστηκαν ως αποδιοπομπαίοι τράγοι με την κατηγορία ότι σε εκείνες οφείλεται η υπερμετάδοση του ιού. Στην Ελλάδα, μια από τις χώρες υποδοχής προσφύγων και μεταναστών, η πανδημία έκανε ακόμη χειρότερη την ήδη ντροπιαστική κατάσταση που επικρατεί στις δομές προσφύγων. «Στην Ελλάδα είναι ιδιαίτερα ανησυχητικές οι παραβιάσεις των δικαιωμάτων των αιτούντων άσυλο» υπογραμμίζει η Σλίποβιτς. Μια από τις τακτικές της ελληνικής κυβέρνησης από την αρχή της πανδημίας ήταν κι αυτή της μετάθεσης ευθυνών, με τις μειονοτικές ομάδες να βρίσκονται συνεχώς στο επίκεντρο ως βασικές υπαίτιες της μετάδοσης του ιού λόγω μη τήρησης των μέτρων. Στο Ηνωμένο Βασίλειο οι μαύροι και οι Ασιάτες βρίσκονται συνεχώς υπό αυξημένη επιτήρηση σε σχέση με τους λευκούς. Στη Βουλγαρία οι γειτονιές των Ρομά τέθηκαν υπό αυστηρότερους περιορισμούς ως προς τις μετακινήσεις τους, ενώ στο Μαυροβούνιο και στην Κόστα Ρίκα ήδη περιθωριοποιημένοι μετανάστες και πρόσφυγες από τη Νικαράγουα που εργάζονται στον γεωργικό τομέα θεωρούνται από πολλούς ότι συμβάλλουν στη διάδοση της Covid-19.
Οι μουσουλμάνοι επίσης στοχοποιήθηκαν από πολλές κυβερνήσεις. Στην Ινδία χαρακτηριστικά αντιμετωπίστηκαν ως υπερμεταδότες του κορονοϊού και περιθωριοποιήθηκαν, ενώ στη Σρι Λάνκα η κυβέρνηση απαγόρευσε την ταφή των θυμάτων από κορονοϊό απαιτώντας την καύση των νεκρών υπό τον φόβο μετάδοσης του ιού, παρά το γεγονός ότι ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας δεν το κρίνει απαραίτητο.
Χωρίς ημερομηνία λήξης
Το μεγαλύτερο ερώτημα όμως, που γεννά με τη σειρά του έναν αυξανόμενο φόβο, είναι αν οι κυβερνήσεις θα δώσουν ένα τέλος στα έκτακτα μέτρα που έλαβαν μόλις η πανδημία κοπάσει ή πρόκειται για μέτρα που ήρθαν για να μείνουν.
«Πιστεύω ότι υπάρχει σοβαρός κίνδυνος ορισμένα μέτρα που εφαρμόστηκαν κατά τη διάρκεια του lockdown να συνεχιστούν να εφαρμόζονται για να ελέγχουν τους διαφωνούντες σε χώρες όπου η απειλή της Covid-19 είναι μικρή ή ο ιός έχει αρχίσει να υποχωρεί. Αυτό μπορεί να συμβεί στην Ουγκάντα, για παράδειγμα, η οποία έχει εκλογές στις αρχές του επόμενου έτους, ενώ υπάρχουν κι άλλες χώρες, όπως η Ουγγαρία, που η κυβέρνηση ενδέχεται να μην εκχωρήσει τις εξουσίες έκτακτης ανάγκης που δικαιολογούσε βάσει της πανδημίας» τονίζει ο καθηγητής Τσίσμαν στο Documento, προσθέτοντας πως για εκείνον η μεγαλύτερη ανησυχία είναι η επιτήρηση και ο έλεγχος του πληθυσμού μέσω τεχνολογιών ιχνηλάτησης και παρακολούθησης που ανέπτυξαν πολλές κυβερνήσεις.
Αρκετές χώρες με πρόσχημα την πανδημία ανέπτυξαν τέτοιου είδους εφαρμογές. Η κρίση της δημόσιας υγείας δημιούργησε ένα άνοιγμα για την ψηφιοποίηση, τη συλλογή και ανάλυση προσωπικών δεδομένων, χωρίς ωστόσο να υπάρχουν και οι κατάλληλες διαβεβαιώσεις προκειμένου να μην υπάρχουν καταχρήσεις. Η αρχή έγινε στην Κίνα με την ανάπτυξη της εφαρμογής Health Code, η οποία δημιουργήθηκε με σκοπό να κατηγοριοποιεί και να ταυτοποιεί τους πολίτες ανάλογα με την κατάσταση της υγείας τους. Το παράδειγμά της ακολούθησαν η Ινδία, η Νότια Κορέα, η Σιγκαπούρη και η Ρωσία. Η ανάπτυξη αντίστοιχων εφαρμογών κρίθηκε αναγκαία και στην Ευρώπη στη βάση της εθελοντικής συμμετοχής. Σήμερα Γερμανία, Ιταλία, Νορβηγία, Ισπανία, Ηνωμένο Βασίλειο, Γαλλία και άλλες χώρες χρησιμοποιούν ανάλογες εφαρμογές λαμβάνοντας δεδομένα με τη χρήση GPS ή bluetooth.
Φωτεινά παραδείγματα
Η καταπολέμηση όμως της πανδημίας χωρίς την καταπάτηση των δικαιωμάτων και τη χρήση υπερεξουσιών από τις κυβερνήσεις δεν είναι κάτι ακατόρθωτο. Υπάρχουν χώρες που απέδειξαν και αποδεικνύουν ότι η εφαρμογή αυστηρών περιορισμών δεν είναι μονόδρομος.
«Δεν νομίζω ότι είναι αδύνατον και να διατηρηθούν τα δημοκρατικά δικαιώματα και να καταπολεμηθεί αποτελεσματικά η πανδημία. Μπορούν να τεθούν σε εφαρμογή αυστηρά μέτρα κοινωνικής αποστασιοποίησης, αλλά να εφαρμοστούν με ευαισθησία και οι τυχόν πρόσθετες εξουσίες που έχει λάβει η κυβέρνηση για την αντιμετώπιση της νόσου να είναι χρονικά περιορισμένες και να υπόκεινται σε κοινοβουλευτική αναθεώρηση» επισημαίνει ο καθηγητής Τσίσμαν, φέρνοντας ως παράδειγμα το Μαλάουι και τη Νότια Κορέα που διαχειρίστηκαν αποτελεσματικά τον κορoνοϊό χωρίς να καταφύγουν σε αυταρχικές στρατηγικές. Επιπλέον, η κυβέρνηση της Πορτογαλίας έδωσε ένα μάθημα στην Ευρώπη εν μέσω πανδημίας παραχωρώντας σε πρόσφυγες και μετανάστες την υπηκοότητα για ένα διάστημα ώστε να έχουν πρόσβαση στο σύστημα υγείας της χώρας. Σε ορισμένες χώρες επίσης η ανεξάρτητη δημοσιογραφία συνεχίστηκε παρά τα φαινόμενα λογοκρισίας που παρατηρήθηκαν ακόμη και σε δημοκρατικές χώρες.
«Ενώ έχουν επιβληθεί πολλοί περιορισμοί κατά των μέσων ενημέρωσης ως μέρος της πανδημικής απάντησης, η δημοσιογραφία συνεχίζεται σε ορισμένες χώρες. Οι δημοσιογράφοι διακινδυνεύουν την ασφάλειά τους ώστε να αναφερθούν στην πανδημία και στις κρατικές καταχρήσεις που σχετίζονται με αυτήν. Δικαστήρια και νομοθέτες μπόρεσαν επίσης να περιορίσουν την υπερβολική εκτελεστική εξουσία και τις καταχρήσεις σε ορισμένες χώρες» υπογραμμίζει η Εϊμι Σλίποβιτς, που παροτρύνει τις κυβερνήσεις παγκοσμίως να προστατεύσουν τη δημοκρατία μέσω μιας σειράς προτεινόμενων δράσεων.
«Οι κυβερνήσεις, οι οργανώσεις της κοινωνίας των πολιτών και οι δωρητές μπορούν να λάβουν ορισμένα μέτρα για να μετριάσουν μια παρατεταμένη δημοκρατική παρακμή. Καθώς αναδύονται νέα κύματα πανδημίας, οι κυβερνήσεις θα πρέπει να διασφαλίσουν ότι τα νέα μέτρα έκτακτης ανάγκης είναι υπεύθυνα, αναλογικά και χρονικά περιορισμένα. Τα ελεύθερα και ανεξάρτητα Μέσα θα πρέπει να είναι σε θέση να λειτουργούν και οι πολίτες θα πρέπει να έχουν πρόσβαση σε πληροφορίες που βασίζονται σε γεγονότα. Πρέπει επίσης να διεξάγονται ελεύθερες και δίκαιες εκλογές που σέβονται τη δημόσια υγεία. Δεν πρέπει επίσης να διστάσουμε να εντοπίσουμε και στη συνέχεια να καταδικάσουμε τις παραβιάσεις των ανθρώπινων δικαιωμάτων και να καταστήσουμε τους υπεύθυνους υπόλογους» καταλήγει η διευθύντρια έρευνας του Freedom House.
