Τα συγκλονιστικά ευρήματα στο Επταπύργιο (Γεντί Κουλέ) υπενθυμίζουν τα οργανωμένα και μαζικά εγκλήματα μιας περιόδου που οι νικητές του Εμφυλίου επιχείρησαν να σπρώξουν στη συλλογική λήθη.
Εξαιρετικής σημασίας για την πρόσφατη Ιστορία της χώρας είναι τα ευρήματα που έρχονται στο φως τους τελευταίους μήνες κατά τη διάρκεια εργασιών ανάπλασης της περιοχής γύρω από το Μνημείο Εθνικής Αντίστασης Συκεών απέναντι από το Επταπύργιο. Η συγκεκριμένη, ακατοίκητη τότε, περιοχή αποτέλεσε στα χρόνια του Εμφυλίου (1946-49) τόπο εκτέλεσης και ενταφιασμού πολιτικών κρατουμένων, καταδικασμένων σε θάνατο από έκτακτα στρατοδικεία, καθώς βρισκόταν πολύ κοντά στις φυλακές-κολαστήριο του Γεντί Κουλέ.
Από τα πρώτα οστά που βρέθηκαν στην περιοχή στο τέλος του 2024, σήμερα έχουμε φτάσει ήδη στους 33 σκελετούς, μετά την απόφαση του Δήμου Νεάπολης – Συκεών να επεκταθεί η έρευνα και πέραν των αρχικά προγραμματισμένων σημείων. Με τη συνδρομή της Εφορείας Αρχαιοτήτων Πόλης Θεσσαλονίκης (ΕΦΑΠΟΘ) η έρευνα βρίσκεται σε εξέλιξη και όσα έρχονται σταδιακά στο φως κόβουν την ανάσα.
Είναι γνωστό ότι το Γεντί Κουλέ ήταν ένας διαβόητος τόπος μαρτυρίου για χιλιάδες καταδικασμένους πατριώτες και πολιτικούς κρατούμενους, πολλοί εκ των οποίων οδηγήθηκαν «εις τον συνήθην τόπο των εκτελέσεων όπισθεν του Επταπυργίου», όπως έγραφαν οι εφημερίδες της εποχής.
Τα ανατριχιαστικά ευρήματα
Τώρα οι μνήμες αυτές αποκτούν πλέον και υλική υπόσταση. Οπως είπε στο Documento η αρχαιολόγος της ΕΦΑΠΟΘ Σταυρούλα Τζεβρένη, που επιβλέπει τις εργασίες, μετά την πρώτη τυχαία εύρεση δύο σκελετών «ξεκινήσαμε κάνοντας μία διερευνητική τομή, την οποία διευρύναμε και πέσαμε πάνω στον πρώτο στην ουσία ομαδικό τάφο. Εκεί βρήκαμε τρεις σκελετούς, στον επόμενο πέντε, στον τρίτο δέκα και στον τελευταίο, μέχρι αυτήν τη στιγμή, και μεγαλύτερο 13 σκελετούς».
Η κ. Τζεβρένη επισημαίνει επίσης πως «στους τέσσερις συνολικά ομαδικούς τάφους, πρόχειρα ανοιγμένους λάκκους στην πραγματικότητα, βρέθηκαν και λιγοστά αντικείμενα, όπως στρατιωτικά άρβυλα, κουμπιά, κυρίως από εσώρουχα, ελάχιστα δείγματα ενδυμάτων, ένα χάλκινο δαχτυλίδι, μια χτένα…».
Τα ευρήματα αυτά επιβεβαιώνουν τις ήδη γνωστές μαρτυρίες: τα πτώματα των εκτελεσμένων αγωνιστών πετάγονταν, απογυμνωμένα από ρούχα, σε ανοιχτά ορύγματα χωρίς καμία ένδειξη για την ταυτότητα των νεκρών, καταδικασμένα για μια δεύτερη φορά όχι μόνο σε θάνατο αλλά και σε αιώνια λήθη. «Από τις ομαδικές ταφές συλλέξαμε ακόμη κάλυκες και σφαίρες, ορισμένες από τις οποίες σφηνωμένες στα κρανία των νεκρών. Ηταν η χαριστική βολή…» συμπληρώνει η κ. Τζεβρένη.
Αυτός ήταν ο τρόπος να «ξεμπερδέψει» από τους κομμουνιστές, τους «αντεθνικώς δρώντες», τους «κατσαπλιάδες», τους «συμμορίτες», τους «εαμοβούλγαρους», μια και καλή –ή έτσι πίστευε– το καθεστώς που επιβλήθηκε στη χώρα με τα κανόνια των Εγγλέζων του Σκόμπι και τις ναπάλμ των Αμερικανών: βία, τρομοκρατία, εκτελέσεις, βασανισμοί, δημόσιοι εξευτελισμοί, βιασμοί, καταδίκη στη λήθη, που στόχευαν στην ποινικοποίηση της εαμικής αντίστασης και, κυρίως, στην αποκοπή των συμμετεχόντων σε αυτήν από τον λεγόμενο «εθνικό κορμό».
Με το διαβόητο Γ΄ Ψήφισμα «Περί εκτάκτων μέτρων κατά των επιβουλευομένων την δημοσίαν τάξιν και την ακεραιότητα του κράτους», που ψηφίστηκε από τη Βουλή στις 18 Ιουνίου 1946, επιβλήθηκαν η αναστολή όλων των άρθρων του συντάγματος που κατοχύρωναν τις προσωπικές ελευθερίες και η κατάργηση όλων των ένδικων μέσων, συγκροτήθηκαν έκτακτα στρατοδικεία, θεσμοθετήθηκε η ποινή του θανάτου για τα πολιτικά εγκλήματα.
Η τύχη των σκελετών
Ενα ερώτημα που μένει να απαντηθεί είναι η ταυτοποίηση των σορών που έχουν ήδη βρεθεί και όσων ενδεχομένως εντοπιστούν στο μέλλον, δεδομένου ότι οι μελετητές ανεβάζουν σε 200-400 τον αριθμό των εκτελεσμένων του Εμφυλίου στην περιοχή.
Ηδη ο δήμαρχος Νεάπολης – Συκεών Σίμος Δανιηλίδης, που παρευρέθηκε την περασμένη Τετάρτη, 19 Μαρτίου, στη συγκινητική εκδήλωση που έλαβε χώρα στον τόπο εκτελέσεων με τη συμμετοχή δεκάδων συγγενών των εκτελεσμένων και αντιπροσωπείας του ΚΚΕ, ανακοίνωσε ότι ο δήμος είναι σε επαφή με το τμήμα Ανθρωπολογίας του Δημοκρίτειου Πανεπιστημίου Θράκης για να πραγματοποιηθούν εργαστηριακοί έλεγχοι και, εφόσον ταυτοποιηθούν οι σκελετοί με διασταύρωση DNA συγγενών, όσοι συγγενείς επιθυμούν μπορούν να τους πάρουν για να τους θάψουν. Για τους υπόλοιπους θα ακολουθηθούν οι θρησκευτικές διαδικασίες, ενώ ο δήμος αναλαμβάνει επίσης πρωτοβουλία να γίνει ταφικό μνήμα στο σημείο που βρέθηκαν οι σκελετοί.
«Είμαστε εδώ σήμερα με πολύ ανάμεικτα αισθήματα» σημείωσε μεταξύ άλλων ο δήμαρχος Νεάπολης – Συκεών. «Είμαστε χαρούμενοι γιατί βρήκαμε έστω και μετά από 80 χρόνια καθυστέρηση τους σκελετούς των ανθρώπων που έχασαν τη ζωή τους για τις ιδέες τους και για την πατρίδα. Είμαστε στεναχωρημένοι, πικραμένοι και θυμωμένοι γιατί έχασαν τη ζωή τους νέα παιδιά. Είμαστε θυμωμένοι γιατί το τότε κράτος εκτελούσε αυτούς τους ανθρώπους και παρά τα λεγόμενά τους για την πίστη και τη θρησκεία τούς πετούσαν εδώ αδιάβαστους».
Μάλιστα το άτυπο νεκροταφείο, την περίοδο του Εμφυλίου, όπου θάβονταν οι εκτελεσμένοι αγωνιστές χωρίς όνομα, χωρίς πλάκα, χωρίς μνήμα, μετατράπηκε την περίοδο της κυβέρνησης Πλαστήρα σε πραγματικό νεκροταφείο από τους συγγενείς των εκτελεσμένων. Ομως μετά την πτώση της κυβέρνησης Πλαστήρα το νεκροταφείο αυτό καταστράφηκε με απόφαση του διοικητή του Γ΄ Σώματος Στρατού.
Ο Ηλίας Πετρόπουλος στο βιβλίο του «Πτώματα, πτώματα, πτώματα…» (εκδόσεις Νεφέλη, 1990) αφηγείται το συμβάν με συντριβή: «Αυτή ήταν η κατάσταση στο νεκροταφειάκι από το καλοκαίρι του ’49, που κάπως κοπάσανε οι τουφεκισμοί, μέχρι τη νίκη του Πλαστήρα. Με την κυβέρνηση Πλαστήρα οι μανάδες ξεθάρρεψαν και έχτισαν, μέσα σε χρόνο ρεκόρ, όλους τους τάφους. Αυτή τη φορά ο τυχόν επισκέπτης βρισκότανε μπροστά σ’ ένα πραγματικό νεκροταφείο. Μόλις έπεσε ο Πλαστήρας, ο διοικητής του Γ΄ Σώματος Στρατού (το γουρούνι!) έστειλε την μπουλντόζα που κατέστρεψε διά παντός το σεπτό Νεκροταφείο των Τουφεκισμένων Κομουνιστών. Και σαν να μην έφτανε αυτό, διέταξε (το γουρούνι!) να σπείρουν πάνω στους τάφους κριθάρι»…
Η ταυτότητα των νεκρών
Μέχρι την ταυτοποίηση των νεκρών μέσω της διαδικασίας ελέγχου DNA μόνο υποθέσεις μπορούν να γίνουν για την ταυτότητα εκείνων που βρέθηκαν πεταμένοι στους αυτοσχέδιους λάκκους. Οι μελετητές των γεγονότων της Κατοχής και του Εμφυλίου στη Θεσσαλονίκη, με βάση τα αρχεία που έχουν βρεθεί και αποδελτιωθεί, είναι σε θέση να δώσουν μορφή στις υποθέσεις αυτές.
Ο αρχαιολόγος Νίκος Βαλασιάδης, μελετητής της περιόδου και συνεργάτης της ανασκαφικής ομάδας της ΕΦΑΠΟΘ στην περιοχή, μας δίνει μερικές από τις εκδοχές που μένει να ελεγχθούν, σε συνάρτηση με την ενδελεχή μελέτη των ευρημάτων: «Τα επεισόδια εκτελέσεων στο Γεντί Κουλέ που είναι καταγεγραμμένα μας δίνουν στοιχεία για τον αριθμό και τα ονόματα των εκτελεσμένων. Στον βαθμό που επιβεβαιωθεί πως οι ομαδικοί τάφοι είναι κλειστά σύνολα που αντιστοιχούν σε συγκεκριμένα επεισόδια εκτελέσεων, μπορούμε να εξετάσουμε το ενδεχόμενο οι σκελετοί που έχουν βρεθεί να ανήκουν σε συγκεκριμένα και γνωστά πρόσωπα».
Οπως μας εξηγεί ο κ. Βαλασιάδης, θα μπορούσε για παράδειγμα ο λάκκος με τους δέκα σκελετούς να αντιστοιχεί ενδεχομένως στην ομάδα των πρώτων δέκα από τους συνολικά 47 εκτελεσμένους της Στενής Αυτοάμυνας, της ένοπλης ομάδας που έδρασε μεταξύ Οκτώβρη 1946 και Απρίλη 1947 πραγματοποιώντας δύο ή τρεις εκτελέσεις αστυνομικών, άλλες τρεις αποτυχημένες απόπειρες κατά παραγόντων του κράτους καθώς και τρεις ή τέσσερις αιματηρές επιθέσεις σε στρατιωτικούς στόχους ή κέντρα παρακρατικών.
Οι ένοπλες αντιδράσεις του λαϊκού κινήματος απέναντι στην αιματηρή κρατική και παρακρατική τρομοκρατία βαφτίστηκαν ασφαλώς «δολοφονίες» και «τρομοκρατικές επιθέσεις» από το στρατοδικείο, ενώ η πολύκροτη δίκη της Στενής Αυτοάμυνας βαφτίστηκε από την αστική προπαγάνδα «δίκη της ΟΠΛΑ», με στόχο τη συκοφάντηση της κατοχικής ΟΠΛΑ (Οργάνωση Προστασίας του Λαϊκού Αγώνα), η οποία έδρασε ενάντια σε ναζί, δωσίλογους, μαυραγορίτες κ.ά. και είχε πάντως διαλυθεί με την Απελευθέρωση.
Οι πρώτοι δέκα λοιπόν της Στενής Αυτοάμυνας, οι «πιο επικίνδυνοι και σκληροί», στους οποίους περιλαμβάνεται και ο Ακίνδυνος Αλβανός, ηγετική μορφή της οργάνωσης (αλλά και της κατοχικής ΟΠΛΑ), ο άνθρωπος που εμψύχωνε τους συντρόφους του την ώρα της εκτέλεσης με αντάρτικα τραγούδια, θα εκτελεστούν την Παρασκευή 17/10/1947, στις 6.40 το πρωί.
Την Τρίτη 21/101947 εκτελείται η δεύτερη ομάδα των 13. Και την Πέμπτη 23/10/1947 εκτελούνται και οι υπόλοιποι 24, ανάμεσά τους και η μοναδική γυναίκα, η Ευθυμία Πατσιά, που την αγέρωχη στάση της δεν θα συγχωρήσουν οι παρακρατικές συμμορίες της Δεξιάς και θα δολοφονήσουν αργότερα και το ανήλικο παιδί της.
Μια άλλη περίπτωση είναι η εκτέλεση 52 συνολικά αιχμαλώτων ανταρτών του ΔΣΕ, ανάμεσά τους και δύο γυναίκες, που συμμετείχαν στον βομβαρδισμό της Θεσσαλονίκης τον Φλεβάρη του 1948. Για να εξευτελίσουν τους αιχμαλώτους, τους διαπόμπευσαν στους δρόμους της πόλης και στις 24 Μαρτίου 1948 τους τουφέκισαν στο Γεντί Κουλέ.
Σε αναμονή των εξελίξεων τόσο στην έρευνα στον χώρο εκτελέσεων όσο και στο ζήτημα της ταυτοποίησης των εκτελεσμένων, το βέβαιο είναι ότι το συγκλονιστικό εύρημα στο Γεντί Κουλέ υπενθυμίζει τα οργανωμένα και μαζικά εγκλήματα της Δεξιάς την περίοδο του Εμφυλίου, εγκλήματα που επιχείρησε να σπρώξει στη συλλογική λήθη, ενώ θέτει επιτακτικότερα και το αίτημα της απόδοσης από την πολιτεία τιμών στους νεκρούς αγωνιστές του λαϊκού κινήματος.
Το ποίημα του Αναγνωστάκη
Τη μνήμη των εκτελέσεων και την πορεία των μελλοθάνατων από το Γεντί Κουλέ στον γειτονικό τόπο θανάτου ανακαλεί ο Μανόλης Αναγνωστάκης, έγκλειστος στο Γεντί Κουλέ και καταδικασμένος σε θάνατο κι ο ίδιος, στο ποίημα «Το πρωί»:
Το πρωί
Στις 5
Ο ξηρός Μεταλλικός ήχος Υστερα από τα φορτωμένα καμιόνια
Που θρυμματίζουνε τις πόρτες του ύπνου.
Και το τελευταίο «αντίο» της παραμονής
Και οι τελευταίοι βηματισμοί στις υγρές πλάκες
Και το τελευταίο σου γράμμα Στο παιδικό τετράδιο της αριθμητικής
Σαν του μικρού παραθυριού το δίχτυ
Που τεμαχίζει με κάθετες μαύρες γραμμές
Του πρωινού χαρούμενου ήλιου την παρέλαση.
