Η μακρόχρονη ιστορία της Θεσσαλονίκης μέσα από την αλληλογραφία που λαμβάνει και αποστέλλει
Πάντα αναρωτιόµουν τι είναι αυτό που µαγεύει έναν άνθρωπο ώστε να ασχοληθεί µε το συλλέγειν. Η αξία των αντικειµένων; Η έρευνα για τη δηµιουργία και τον εµπλουτισµό µιας συλλογής; Η χαρά της αποκάλυψης σπουδαίων ιστορικών τεκµηρίων; Η ιστορία που µαρτυρούν; Ο Γιώργος Θωµαρέης, διακεκριµένος συλλέκτης και κριτής σε διεθνείς εκθέσεις φιλοτελιστών –στου οποίου τη συλλογή βασίζεται η έκθεση µε τίτλο «Σφραγίδες, επιστολές, γραµµατόσηµα. Η ταχυδροµική ιστορία της Θεσσαλονίκης» που διοργανώνει στη βίλα Καπαντζή το Πολιτιστικό Κέντρο Θεσσαλονίκης του Μορφωτικού Ιδρύµατος Εθνικής Τραπέζης–, µας απαντά πρώτα από όλα ότι «το συλλέγειν είναι ιδιορρυθµία».
Οι συλλεκτικές Μεγάλες Κεφαλές Ερµού
«∆εν µπορεί ο κάθε άνθρωπος να γίνει συλλέκτης. Πρέπει να έχεις ένα πάθος για την έρευνα και κυρίως για την αναζήτηση του παρελθόντος, της Ιστορίας. Το κυνήγι του µοναδικού θησαυρού και η ταυτοποίηση της Ιστορίας είναι αυτό που έχει πολύ ενδιαφέρον. Ξεκινώντας από την απλή διαδικασία της δηµιουργίας µιας συλλογής γραµµατοσήµων –σε ένα άλµπουµ που βλέπεις και χαίρεσαι τις όµορφες εικόνες και τη γνώση που αποκτάς– µέχρι να προωθήσεις αυτήν τη συλλογή σε ένα επίπεδο ιστοριοδιφίας».
Ο Γ. Θωµαρέης ξεκίνησε να συλλέγει γραµµατόσηµα από µικρό παιδί, όπως διηγείται στο Documento, και τις τελευταίες δεκαετίες έχει στρέψει το ενδιαφέρον του στην ταχυδροµική ιστορία, συγκεκριµένα της Θεσσαλονίκης. «Περί τα τέλη της δεκαετίας του ’70 υπήρχε ένας πυρήνας συλλεκτών στην πόλη µε επικεφαλής τον Χρήστο Καλεµκερή –υπάρχει µουσείο στην Καλαµαριά που φέρει το όνοµά του–, µεγάλο συλλέκτη της εποχής, ειδικά στο θέµα φιλοτελισµός και ταχυδροµική ιστορία. Είχα την τύχη να περάσω χρόνια κοντά του και να τον βοηθάω στις συλλογές του αποκτώντας σηµαντικές γνώσεις. Στη συνέχεια ασχολήθηκα µε έναν τοµέα εξαιρετικά ενδιαφέροντα, τη Μεγάλη Κεφαλή Ερµού».
Ο Ερµής και οι Μεγάλες Κεφαλές του τυπωµένες στα ελληνικά γραµµατόσηµα αποτελούν έναν µύθο και ακόµη και αν δεν είναι κάποιος συλλέκτης αναγνωρίζει την ιστορική τους αξία από όλες τις απόψεις. Πρόκειται για τα πρώτα ελληνικά γραµµατόσηµα, τα οποία, όπως µας θυµίζει ο κ. Θωµαρέης, έχουν µεγάλη εκδοτική ιστορία η οποία ξεκίνησε στο Παρίσι το 1861 ύστερα από συµφωνία της ελληνικής κυβέρνησης µε το Αυτοκρατορικό Γαλλικό Τυπογραφείο. «Το πρώτο γραµµατόσηµο της εσωτερικής αλληλογραφίας ήταν µία γαλάζια Μεγάλη Κεφαλή Ερµού» µας πληροφορεί ο συλλέκτης και συµπληρώνει ότι «οι διαδοχικές εκδοχές του οι οποίες δηµιουργήθηκαν στη συνέχεια στην Ελλάδα για τριάντα περίπου χρόνια έως το 1888 συνιστούν µια εξαιρετικά γοητευτική ιστορία για να ασχοληθείς. Θεωρείται από τις κορυφαίες συλλογές παγκοσµίως και µάλιστα το 2018 στην παγκόσµια έκθεση στην Ιερουσαλήµ, όπου ήµουν κριτής, στην καλύτερη ελληνική συλλογή Μεγάλων Κεφαλών Ερµού που υπάρχει απονεµήθηκε το Grand Prix, το µεγαλύτερο έπαθλο, καθώς κρίθηκε η καλύτερη συλλογή στον κόσµο».
Μεγάλες Κεφαλές Ερµού θα δει ο επισκέπτης σε πολλές από τις επιστολές που παρουσιάζονται στην εν λόγω έκθεση στη Θεσσαλονίκη. Τα 550 στο σύνολό τους ντοκουµέντα τα οποία εκτίθενται στη βίλα Καπαντζή προέρχονται από τη µοναδική στο είδος της συλλογή του Γιώργου Θωµαρέη, η οποία εξιστορεί την ταχυδροµική ιστορία της πόλης από τον 15ο αιώνα έως το 1914, όταν η ελληνική διοίκηση έκλεισε τα ξένα ταχυδροµεία που λειτουργούσαν στη Θεσσαλονίκη. Η δηµιουργία των ταχυδροµείων και η ανάπτυξη της επικοινωνίας µέσω των µεταφορών και του εµπορίου κατά τον 18ο και τον 19ο αιώνα οδήγησαν από τα µέσα του 20ού αιώνα στη µελέτη της ταχυδροµικής ιστορίας η οποία «γοητεύει τόσο τους ιστορικούς ερευνητές όσο και τους συλλέκτες».
«Το κίνητρο για να γίνει κάποιος συλλέκτης σχετίζεται από τη µια µε τον ψυχισµό του, από την άλλη µε την αγάπη του για την έρευνα και την Ιστορία» τονίζει ο κ. Θωµαρέης.
Από τον 15ο αιώνα στον καιρό του ΕΛΑΣ
Η ταχυδροµική ιστορία της Θεσσαλονίκης παραλληλίζεται σε αυτή την έκθεση µε τη γενικότερη ιστορική εξέλιξη και τα διεθνή γεγονότα που επηρέασαν τις τύχες της πόλης. Μια συλλογή που περιέχει τέτοιου είδος τεκµήρια καταγράφει την ανάπτυξη των ταχυδροµικών υπηρεσιών και παράλληλα τις µεταβολές και τα ιστορικά γεγονότα της πόλης. «Τα τεκµήρια αυτά πέρα από τη φιλοτελική σηµασία τους είναι τεκµήρια της ιστορίας της Θεσσαλονίκης».
Οι δύο σπάνιες επιστολές του 15ου αιώνα οι οποίες εισάγουν τον επισκέπτη στην έκθεση, όπως µας λέει ο συλλέκτης τους, «είναι γραµµένες σε παλαιολατινικά, δεν έχουν ακόµη διαβαστεί και µάλλον πρόκειται για εµπορικές επιστολές», τονίζοντας ότι «αποτελούν σηµαντικό εύρηµα µιας και αποδεικνύουν πως υπήρχε επικοινωνία µεταξύ των πόλεων εκείνη την εποχή».
Η ιστορία που αφηγείται η έκθεση ξεδιπλώνεται σταδιακά από τις πρώιµες αυτές ταχυδροµήσεις, στο άνοιγµα των πρώτων ταχυδροµικών γραφείων στη Θεσσαλονίκη –του αυστριακού το 1833 και του ελληνικού το 1835–, στη χρήση γραµµατοσήµων από τη δεκαετία 1860, µέχρι την ίδρυση της Παγκόσµιας Ταχυδροµικής Ενωσης (UPU) το 1875 και την ενοποίηση των ταχυδροµικών τελών, τη λειτουργία δέκα διαφορετικών εθνικών ταχυδροµείων στην πόλη (αυστριακού, ελληνικού, γαλλικού, αιγυπτιακού, οθωµανικού, ρωσικού, βρετανικού, ιταλικού, σερβικού, βουλγαρικού) και τις ακτοπλοϊκές και αεροπορικές αποστολές του µεσοπολέµου.
Στην έκθεση περιλαµβάνεται πληθώρα πρωτότυπων ταχυδροµικών τεκµηρίων: φάκελοι αλληλογραφίας, επιστολές, γραµµατόσηµα, σφραγίδες, επιστολικά δελτάρια (ήγουν καρτ ποστάλ), κηρασφαλίσεις (βουλοκέρια) και πλίκοι (διπλωµένες επιστολές ως αυτοσχέδιος φάκελος – η χρήση φακέλων εισάγεται µετά το 1870). Το περιεχόµενό της καλύπτει τη χρονική περίοδο πλέον των τεσσάρων αιώνων της ιστορίας της Θεσσαλονίκης, από την πρώτη γνωστή επιστολή που ταχυδροµήθηκε από την πόλη προς τη Βενετία το 1481 µέχρι µία επιστολή του ∆εκεµβρίου του 1944 µε σφραγίδα «λογοκρισία ΕΛΑΣ».
Η έκθεση εµπλουτίζεται µε υλικό που αφορά την περίοδο του µεσοπολέµου το οποίο παραχώρησαν οι συλλέκτες Αθανάσιος Πάσχος και Αλέξης Παπαδόπουλος, ενώ τα χαρακτικά του 17ου αιώνα από τη συλλογή του Κώστα Σταµάτη που περιλαµβάνονται, τα οποία δεν έχουν ταχυδροµική υπόθεση, ενισχύουν την εικόνα της Θεσσαλονίκης εκείνη την εποχή. Στην έκθεση παρουσιάζονται επίσης προπολεµικά ταχυδροµικά τεκµήρια από τη συλλογή του Κωνσταντίνου Μερέση και, όπως µας πληροφορεί ο διευθυντής του Πολιτιστικού Κέντρου Θεσσαλονίκης του ΜΙΕΤ Γιάννης Επαµεινώνδας (επιµελητής της έκθεσης από κοινού µε τον συλλέκτη Γιώργο Θωµαρέη), πρόκειται για δερµάτινες τσάντες ταχυδρόµων, αστικά και αγροτικά πηλήκιά τους, επιτραπέζιες ζυγαριές ακριβείας, χάλκινα ταχυδροµικά κόρνο, µολυβδοσφραγίδες καθώς και έναν δακτυλοβρεχτήρα της εποχής για τα γραµµατόσηµα, αντικείµενο που χρησιµοποιείται µέχρι και σήµερα.
Ανάµεσα στα ντοκουµέντα που παρουσιάζονται ξεχωρίζουν οι επιστολές του 18ου αιώνα απολυµασµένες µε ξίδι για την πρόληψη επιδηµιών καθώς και επιστολές από και προς µακρινούς προορισµούς, όπως η Ουρουγουάη, το Γκουαντάναµο ή η Νέα Ζηλανδία. «Ολες οι επιστολές που πήγαιναν από την Ανατολή προς τη ∆ύση πριν από το 1860 απολυµαίνονταν µε ξίδι εξαιτίας της χολέρας, ενώ τέµνονταν µε ξυράφια όπως είναι εµφανές στα τεκµήρια αυτά» µας λέει ο κ. Θωµαρέης και συµπληρώνει: «Στην Ελλάδα υπήρχαν απολυµαντήρια των ταχυδροµείων στη Σύρο και τη Φούρκα και την Ταράτσα έξω από τη Λαµία».
Στην ερώτηση ποια από τα τεκµήρια που παρουσιάζει η έκθεση θεωρεί ο ίδιος σπουδαιότερα ο συλλέκτης αναφέρει: «Η επιστολή µε την παλιότερη γνωστή ηµεροµηνία και το καλύτερο αποτύπωµα της φρέσκιας σφραγίδας του νεοσύστατου αυστριακού ταχυδροµείου στην πόλη το φθινόπωρο του 1833, ένας φάκελος του 1862 µε σφραγίδα Θεσσαλονίκη – Τουρκία και µε γραµµατόσηµα Μεγάλες Κεφαλές Ερµού που µόλις έχουν κυκλοφορήσει στην Ελλάδα οι οποίες είναι πολύ σπάνιες και µεγάλης αξίας αφού είναι από τις πρώτες εκδόσεις, καθώς και ένα τρίτο τεκµήριο, το πιο σπάνιο από όλα, ένα αιγυπτιακό γραµµατόσηµο αξίας 5 πιάστρων που φέρει σφραγίδα Θεσσαλονίκης για το οποίο είµαι βέβαιος ότι είναι µοναδικό».
