Η έκθεση χαρακτικών «Los Caprichos»του Γκόγια στην Εθνική Πινακοθήκη αποτελεί μείζον εικαστικό γεγονός για τη χρονιά που μόλις ξεκίνησε.
Έφτασε στη Μαδρίτη επαρχιώτης από την αγράμματη, φτωχή, αγροτική, καθυστερημένη και δεισιδαίμονα Ισπανία του 18ου αιώνα. Ενας νέος άνδρας με ταλέντο που γεννήθηκε το 1746 στο απομακρυσμένο χωριό Φουεντετόδος της Αραγονίας και κατάφερε να μαθητεύσει και να βρει δουλειά ως ζωγράφος στην αυλή του βασιλιά Καρόλου Γ΄. Αν και ένα έμπειρο μάτι μπορεί να αναγνωρίσει στους αρχικούς πίνακές του θέματα, εικόνες και φόρμες που σχετίζονται με το πολύ βαθύτερο ύστερο έργο του, ο πρώιμος Γκόγια είναι, σύμφωνα με τον διάσημο κριτικό τέχνης και συγγραφέα της βιογραφίας με τίτλο «Goya», Ρόμπερτ Χιουζ, «πολύ πιο ανάλαφρος από ό,τι έγινε μετά, πιο διακοσμητικός, με ηθικολογικές αποχρώσεις και απεριόριστη όρεξη για τη ζωή στους δρόμους και στην ύπαιθρο».
Ο νέος καλλιτέχνης ανέβηκε γρήγορα, κέρδισε χρήματα, έγινε διάσημος πορτρετίστας της αριστοκρατίας και είχε απεριόριστη πρόσβαση στη βασιλική συλλογή και στο έργο του Βελάσκεθ που θαύμαζε. Μέχρι το 1793, που τον χτύπησε βαριά ασθένεια, πιθανώς από αργή δηλητηρίαση, η οποία προκλήθηκε από την τοξικότητα υλικών που χρησιμοποιούσε στη ζωγραφική και τον οδήγησε μέχρι το κατώφλι του θανάτου. Με την ακοή του να εξασθενεί έως την πλήρη κώφωση, ο Γκόγια πήρε αποφάσεις που άλλαξαν τη ζωγραφική για πάντα.
Η επίδραση της τρομακτικής περιπέτειας της υγείας του άφησε ανεξίτηλο σημάδι πάνω του. Ο ψυχικός κλονισμός που ακολούθησε και ο φόβος ότι θα τρελαθεί κυριάρχησαν τόσο ώστε ένα νέο είδος αλήθειας μπόλιασε την τέχνη του και ο ουσιαστικός Γκόγια άρχισε να αναδύεται. Αυτός που οδήγησε την τέχνη σε άλλα, αλλόκοτα και ανεξερεύνητα μονοπάτια δημιουργώντας ένα εικαστικό σύμπαν με έργα που κρέμονται στην άκρη της αβύσσου. Ο Γκόγια απεικόνισε τη φρίκη, τη δυστυχία και την πίκρα της ναπολεόντειας εισβολής στην Ισπανία, στηλίτευσε ανελέητα τον κλήρο και τις κοινωνικές αδικίες και φιλοτέχνησε τα πιο σκοτεινά και πιο προσωπικά έργα που είχαν δημιουργηθεί έως τότε στη δυτική τέχνη.
Εσκαψε μόνος του τα θεμέλια του μοντερνισμού και έγινε σημείο αναφοράς από τους ρομαντικούς του 19ου αιώνα μέχρι τον Πικάσο.
Οπως γράφει γι’ αυτόν ο κριτικός τέχνης του «Guardian» Τζόναθαν Τζόουνς: «Η γλώσσα δεν μπορεί να μεταφέρει την απερίγραπτη αλήθεια του Γκόγια. Τα έργα του είναι μια αντίθετη ζωή από όνειρα, τρόμους, αινιγματικούς υπαινιγμούς, μορφές που σχηματίζονται και αποσυντίθενται ταυτόχρονα ρέοντας από τις σκιές σε ακόμα βαθύτερες σκιές, όλα τόσο ερεβώδη, εφιαλτικά, τόσο απόκοσμα και τόσο φευγαλέα μα και τόσο παρόντα και επείγοντα 200 χρόνια μετά. Κανένας ιστορικός τέχνης δεν θα εξηγήσει ποτέ την τερατώδη δύναμη του ονείρου του».
Η αρρώστια ως απελευθέρωση
Τα χαρακτικά, σε αντίθεση με άλλους ζωγράφους, έχουν κεντρική θέση στο έργο του Γκόγια. Είναι μια παλλόμενη δύναμη γεμάτη φόβο, φρίκη, ένας άλλος κόσμος γκροτέσκος, ζωώδης, ανελέητος, ωμός και συγκλονιστικός, που παραμένει τραγικά επίκαιρος σήμερα υπερβαίνοντας κατά πολύ την εποχή του.
Οπως μας είπε η επιμελήτρια της Συλλογής Χαρακτικής της Εθνικής Πινακοθήκης Κατερίνα Ταβαντζή, τα 80 χαρακτικά της σειράς «Los Caprichos» («Τα καπρίτσια») που δημοσιεύτηκαν για πρώτη φορά το 1799 είναι τα πρώτα χαρακτικά του Γκόγια και παρουσιάζουν μια τομή στην τέχνη του. Εξηγεί πως πρόκειται για τη σειρά που σηματοδοτεί την απόφασή του να στηλιτεύσει ανοιχτά τα δεινά της κοινωνίας και να επικεντρωθεί στις σκοτεινές πλευρές του ανθρώπινου ψυχισμού.
«Η αρρώστια που είχε προηγηθεί ήταν ένα σημείο καμπής, η θρυαλλίδα γι’ αυτήν τη στροφή που τον απελευθέρωσε και τότε άρχισε να ωριμάζει μέσα του η σκέψη της δημιουργίας της σειράς των χαρακτικών. Οταν επέζησε, νομίζω πως ένιωσε ότι έπρεπε πλέον να εκφραστεί ελεύθερα ως καλλιτέχνης χωρίς να δεσμεύεται από τις δημόσιες παραγγελίες» λέει η Κ. Ταβαντζή. Οπως ξεκαθαρίζει, ο Γκόγια δεν έπαψε να είναι βασιλικός ζωγράφος, ξεκίνησε όμως να σχεδιάζει με τρόπο αυτόνομο, δημιουργικό και πιο ιδιωτικό, όπως συμβαίνει με τα σχέδια και τα χαρακτικά. «Το γεγονός ότι έβγαλε τα έργα στον κόσμο σε πολλά αντίτυπα που επέτρεψαν την ευρεία διάδοσή τους σημαίνει ότι είχε αποφασίσει να ανοίξει την τέχνη του στην κοινωνία. Μάλιστα, με το έργο-μανιφέστο “Ο ύπνος της λογικής γεννά τέρατα” από τη σειρά “Los Caprichos” έχουμε ακόμα μια τομή στο χαρακτικό έργο του διότι πλέον περνάει από την κοινωνική κριτική σε θέματα μαγείας, πιο σκοτεινά, με απεικονίσεις δεισιδαιμονίας και αναπαραστάσεις σημαντικών τελετουργιών» διευκρινίζει.
Η Εθνική Πινακοθήκη παρουσίασε σε μια μεγάλη έκθεση το 2008 όλες τις σειρές χαρακτικών του Γκόγια, οι οποίες είχαν αγοραστεί το 1963 σε μια κίνηση μεγάλης διορατικότητας από τον τότε διευθυντή Παύλο Καλλιγά έναντι 25.000 ελβετικών φράγκων και σήμερα είναι απλησίαστες. Στην έκθεση «Los Caprichos», που ανοίγει τις πόρτες της στις 22 Ιανουαρίου, τα 80 έργα της πρώτης σειράς παρουσιάζονται μεμονωμένα και σε βάθος, με αρκετές διαφοροποιήσεις.
«Καταρχάς η έκθεση συνοδεύεται από φωτογραφικό υλικό των προπαρασκευαστικών σχεδίων του Γκόγια μετά την αγορά του δικαιώματος χρήσης από το Μουσείο Πράντο κατά κύριο λόγο. Μέσα στις βιτρίνες και κάτω από τα αντίστοιχα χαρακτικά θα μπορεί να δει κανείς μέσω των φωτογραφιών την εξέλιξη στη σκέψη, την τεχνική και τη σύνθεση του καλλιτέχνη αποκτώντας πληρέστερη εικόνα, η οποία έχει επίσης μεγάλο επιστημονικό ενδιαφέρον. Αλλη ιδιαιτερότητα της έκθεσης είναι η θεματική παρουσίαση των έργων, η οποία δεν ακολουθεί τη γραμμική αρίθμηση του ίδιου του Γκόγια, κι αυτό γίνεται επειδή ο ζωγράφος έσπαγε τις ενότητες για να μετριάσει την ισχυρή εντύπωση που θα είχε μια θεματική γύρω από “επικίνδυνα” θέματα. Μπέρδευε την τράπουλα για να θολώσει τα νερά» εξηγεί η Κ. Ταβαντζή.
Oσο για την ποιότητα των χαρακτικών που διαθέτει η Πινακοθήκη, προσθέτει: «Εχουμε την τύχη η σειρά που αγοράστηκε από τον Παύλο Καλλιγά να είναι του 1803, της χρονιάς δηλαδή που ο Γκόγια απέσυρε τα έργα του φοβούμενος το μένος της Ιεράς Εξέτασης, η οποία τον είχε στοχοποιήσει επειδή στηλίτευε τον κλήρο και τις εξουσίες της εποχής. Γνωρίζοντας τον κίνδυνο να χάσει ακόμα και τη ζωή του, δώρισε στη βασιλική συλλογή τις χαρακτικές πλάκες, οι οποίες σήμερα θεωρούνται πρωτότυπα έργα ανυπολόγιστης αξίας. Ο Γκόγια ήταν απαράμιλλος τεχνίτης που χρησιμοποίησε ένα μείγμα οξυγραφίας και βαθυτυπίας, το οποίο επέτρεπε μεγάλη τονική διαβάθμιση στα έργα από το βαθύ μαύρο μέχρι όλη την γκάμα των γκρι. Oμως είναι μια τεχνική που δεν σηκώνει πολλές εκτυπώσεις, διότι οι πλάκες φθείρονται κάθε φορά που περνoύν από την πρέσα. Ετσι, εμείς έχουμε όχι μόνο τις πλήρεις χαρακτικές σειρές του καλλιτέχνη, αλλά επίσης σε απόδοση άριστης ποιότητας, πράγμα ανεκτίμητο. Πολλά μεγάλα μουσεία σήμερα θα έδιναν πάρα πολλά για να αποκτήσουν αυτήν τη συλλογή».
Προάγγελος του μοντερνισμού
«Το αστραφτερό, ηλεκτρικό φως της “Γκερνίκα” δεν είναι τίποτε άλλο από το κυβιστικό φανάρι που ρίχνει την αδυσώπητη λάμψη του στα θύματα της σφαγής της “3ης Μαΐου 1808” του Γκόγια» γράφει ο Χιουζ, αναφερόμενος στο έργο που απεικόνισε την ισπανική αντίσταση στα στρατεύματα του Ναπολέοντα.
O Γκόγια θεωρείται ο τελευταίος από τους μεγάλους, αληθινούς masters. Οι Μαύροι Πίνακές του, που ζωγράφισε στους τοίχους του σπιτιού του έξω από τη Μαδρίτη έπειτα από ακόμα μια βαριά ασθένεια σε ηλικία 75 ετών, θεωρούνται τόσο ερμητικοί, αδυσώπητοι και ιδιωτικοί όσο κανένα άλλο έργο τέχνης μέχρι τότε. Μπορεί ο Ελ Γκρέκο να έκανε τομή στη διάνοιξη της προοπτικής, αλλά είναι ο Γκόγια που έφερε στο φως τα σκοτάδια της ανθρώπινης ύπαρξης, ανοίγοντας νέους εκφραστικούς δρόμους. Στην πραγματικότητα ο Γκόγια με τα έργα του που σε ταράζουν συθέμελα όταν τα κοιτάς είναι η γέφυρα μεταξύ των παλαιών δασκάλων και των αναδυόμενων μοντερνιστικών κινημάτων που άλλαξαν τον τρόπο με τον οποίο βλέπουμε τον κόσμο.
INFO
Φρανθίσκο Γκόγια, «Los Caprichos» – Μόνιμη Συλλογή, Εθνική Πινακοθήκη. Εγκαίνια έκθεσης: 22 Ιανουαρίου
