Το βιβλίο σας «Ο ελεύθερος χρόνος μέτρο του πλούτου» είναι σχετικά πρόσφατο – εκδόθηκε πέρυσι. Θεωρείτε ότι στις μέρες μας είναι τολμηρό (ή και ότι μπορεί να χρησιμοποιηθεί στρεβλά) το να μιλά κάποιος για το δικαίωμα στην «τεμπελιά»;
Ο Γιώργος Ρούσης είναι ομότιμος καθηγητής Πολιτικής Θεωρίας στο Πάντειο Πανεπιστήμιο
Θα προτιμούσα να μη χρησιμοποιούμε τον όρο δικαίωμα στην τεμπελιά, αλλά το δικαίωμα στον ελεύθερο χρόνο που περιλαμβάνει και την τεμπελιά. Γιατί το δικαίωμα στην τεμπελιά σημαίνει ότι απαιτούμε ελεύθερο χρόνο για να μην κάνουμε τίποτε απολύτως. Αντίθετα, λέω ότι είναι δυνατόν ο ελεύθερος χρόνος να είναι το μέτρο του πλούτου, με την έννοια ότι κατά τη διάρκειά του μπορεί να αναπτυχθεί ανεμπόδιστα μια πολύπλευρη δημιουργική δραστηριότητα. Και αυτό προϋποθέτει να καταργηθεί το κυρίαρχο καπιταλιστικό σύστημα.
Γιατί το λέτε αυτό;
Ο καπιταλισμός είχε έναν επαναστατικό προοδευτικό χαρακτήρα, υπό την έννοια ότι αναπτύσσει τις παραγωγικές δυνάμεις και απελευθερώνει ζωντανή εργασία, δηλαδή έρχονται τα μηχανήματα, η αυτοματοποίηση και η ρομποτοποίηση και αντικαθιστούν τον ανθρώπινο μόχθο. Ομως στο πλαίσιο του καπιταλισμού αυτό έχει συνέπεια από τη μία την ανεργία και, από την άλλη, αυτοί που συνεχίζουν να εργάζονται να δουλεύουν περισσότερο, πιο εντατικά και με λιγότερες απολαβές. Το ζητούμενο είναι η απελευθέρωση της ζωντανής εργασίας να χρησιμοποιηθεί για να δουλεύουν όλοι οι άνθρωποι λιγότερο και να έχουν περισσότερο ελεύθερο χρόνο. Και να φτάσουμε σε τέτοιο σημείο ώστε αυτό που θα είναι κυρίαρχο να είναι ο ελεύθερος χρόνος και όχι η καταναγκαστική εργασία.
Τι απαιτείται για να γίνει κυρίαρχος ο ελεύθερος χρόνος;
Απαιτούνται δύο πράγματα: η άρση της ιδιωτικής ιδιοκτησίας στα μέσα παραγωγής, και συνεπώς της λογικής «ο χρόνος είναι χρήμα» για το κεφάλαιο, και ένα επίπεδο ανάπτυξης των παραγωγικών δυνάμεων τέτοιο που να επιτρέπει τους ανθρώπους να δουλεύουν δυο τρεις ώρες την ημέρα και τον υπόλοιπο χρόνο να έχουν δημιουργικές δραστηριότητες. Δηλαδή αυτό που ο Μαρξ έλεγε στη «Γερμανική ιδεολογία»: το πρωί να είσαι κυνηγός, το απόγευμα ψαράς, μετά βοσκός, μετά να κάνεις κριτική… όπως ακριβώς σου αρέσει, δηλαδή να έχεις μια ολοκληρωμένη ζωή με ποικίλες δραστηριότητες. Με τον καλύτερο τρόπο αυτό το έχει ορίσει ο Αλτουσέρ, που έλεγε: «Κάθε μέρα ήταν Κυριακή, δηλαδή ο κομμουνισμός». Οταν με ρωτούσαν οι φοιτητές μου, συνοπτικά τους έλεγα ότι κομμουνισμός είναι να μπορεί ο καθένας να κάνει το κέφι του ανάλογα με τις ικανότητές του.
Στον καπιταλισμό ο λεγόμενος ελεύθερος χρόνος εξυπηρετεί ουσιαστικά το σύστημα, τον εργοδότη, και όχι πραγματικά τον ίδιο τον εργαζόμενο;
Ναι. Ακόμη και ο υποτιθέμενος ελεύθερος χρόνος, διακοπές κ.λπ., από τη μια καθορίζεται από ανάγκες έτσι όπως αυτές προσδιορίζονται από το κυρίαρχο σύστημα, δηλαδή από τις ανάγκες αποξενωμένων ανθρώπων οι οποίοι έχουν στρεβλή συνείδηση της πραγματικότητας, και από την άλλη γίνεται και αυτός εμπόρευμα και άρα και αυτό τον χρόνο τον εκμεταλλεύεται το κεφάλαιο.
Σήμερα ποια αιτήματα μπορεί και πρέπει να θέσει άμεσα το εργατικό κίνημα;
Το εργατικό, το λαϊκό κίνημα δεν πρέπει σήμερα να θέλει να προστατεύσει τις θέσεις εργασίας. Είναι λάθος αυτό· κάτι ανάλογο όπως όταν στο παρελθόν, το 1811, οι λουδίτες έσπαγαν τα μηχανήματα. Αμεσα το εργατικό, το λαϊκό κίνημα πρέπει να διεκδικεί να έχουν περισσότερο χρόνο οι εργαζόμενοι στη διάθεσή τους… Αν, για παράδειγμα, σήμερα εντάσσονταν όλοι οι άνεργοι στην παραγωγή, θα μπορούσε αυτόματα να μειωθεί αναλογικά και ο χρόνος εργασίας και από οκτώ ώρες να γίνει τέσσερις ή τρεις ώρες, δίχως να μειωθούν οι αμοιβές και χωρίς να αυξηθεί η ένταση της εργασίας. Αυτό είναι το κλειδί. Αυτό σημαίνει μείωση των κερδών του κεφαλαίου. Και αυτό βέβαια σημαίνει ρήξη με το κεφάλαιο και σύγκρουση. Εξού και ο δρόμος που λέω εγώ, ο «επαναστατικός πόλεμος θέσεων», ο οποίος ανοίγει τον δρόμο στην επαναστατική ανατροπή του κεφαλαίου, κατακτώντας οχυρά του, δεν μπορεί παρά να έχει χαρακτήρα αντικαπιταλιστικό.
Μπορεί ο ελεύθερος χρόνος να είναι και γράδο της ευτυχίας των ανθρώπων;
Η ιδανική κοινωνία για μένα, όπως την οραματίστηκαν οι κλασικοί του μαρξισμού, είναι ο άνθρωπος να μη σπαταλά τη ζωή του για να την κερδίζει, δηλαδή για να δουλεύει καταναγκαστικά για να επιβιώσει. Με δεδομένο το σημερινό επίπεδο ανάπτυξης των παραγωγικών δυνάμεων, αυτό μπορεί να αλλάξει και η ??απελευθέρωση της ζωντανής εργασίας από κατάρα μπορεί να μετατραπεί σε ευλογία??, και η ελεύθερη δραστηριότητα του ανθρώπου να γίνει αυτοσκοπός. Αυτό θα σημάνει και την αντιστοίχιση του Είναι των ανθρώπων με την Ουσία του ανθρώπου, η οποία δεν είναι άλλη από τη δυνατότητα απεριόριστης ανάπτυξής του.
Επομένως, για να γίνουν όλα αυτά, σημαίνει ότι υπάρχει άλλο συλλογικό όραμα.
Σαφώς. Και αυτό το όραμα όσοι το έχουμε αποδεχτεί πρέπει να το διαδίδουμε αποκαθαρμένο από τις στρεβλώσεις του. Το λέω αυτό διότι η πλειονότητα των ανθρώπων πιστεύει ότι κομμουνισμός σημαίνει περισσότερο κράτος, περισσότερος αυταρχισμός, καταπίεση της ατομικότητας. Ετσι όμως αντιστρέφουμε τον Μαρξ και τον τοποθετούμε με τα πόδια πάνω και το κεφάλι κάτω. Στην πραγματικότητα το οραματικό του ζητούμενο είναι η απελευθέρωση του ανθρώπου από κάθε καταναγκασμό, όχι μόνο από τον κεφαλαιοκρατικό, αλλά και από την κυριαρχία της καταναγκαστικής εργασίας. Αυτό είναι το κομμουνιστικό όραμα και όχι τα μέσα που χρειάζονται για να οδηγηθούμε σε αυτό, όπως το κόμμα, το σοσιαλιστικό κράτος, η ίδια η εξουσία της εργατικής τάξης, η πάση θυσία αύξηση της παραγωγικότητας, τα οποία έχουν αναχθεί σε αυτοσκοπό.
