Μια καίρια συζήτηση με τον καθηγητή του ΕΚΠΑ με αφορμή την έκδοση της μελέτης του για τις παραποιημένες ειδήσεις.
«Αν η οικονοµική προπαγάνδα παίζει σηµαντικό ρόλο για τις παραποιηµένες ειδήσεις, η πολιτική παίζει έναν ανάλογο στο πολλαπλάσιο. Πουθενά έως τώρα δεν φάνηκε πιο καθαρά απ’ ό,τι στην προεκλογική περίοδο των αµερικανικών προεδρικών εκλογών του 2016, αλλά και του 2020, όπως και στη µακρά προεκλογική περίοδο των ελληνικών βουλευτικών εκλογών του 2019» επισηµαίνει στη µελέτη του «Παραποιηµένες ειδήσεις (Fake news)» ο Γιώργος Πλειός, η οποία κυκλοφόρησε από τις Εκδόσεις Gutenberg. Αναζητώντας απαντήσεις σχετικά µε το πλαίσιο εντός του οποίου κινείται η ενηµέρωση και πώς η ποιότητά της είναι ευθέως ανάλογη µε την ποιότητα του δηµοκρατικού πολιτεύµατος, συνοµιλήσαµε µε τον καθηγητή στο τµήµα Επικοινωνίας και ΜΜΕ και επισκέπτη καθηγητή στο τµήµα Κοινωνιολογίας του Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστηµίου Αθηνών. Τελικά η κυριαρχία των παραποιηµένων ειδήσεων οδηγεί σε κυριαρχία ολοκληρωτικών αντιλήψεων;
Για ποιον λόγο θεωρήσατε αναγκαίο να εκπονήσετε τη µελέτη σας σχετικά µε τις παραποιηµένες ειδήσεις αυτό το διάστηµα;
Η προετοιµασία και συγγραφή της µελέτης διήρκεσαν τεσσεράµισι χρόνια. Ξεκίνησε την άνοιξη του 2017 –τρεις µήνες µετά τη χρησιµοποίηση του όρου από τον Ντόναλντ Τραµπ τον ∆εκέµβριο 2016– µε αφορµή οµιλία µου σε συνέδριο για τα 60χρονα του ΡΙΚ. Οι λόγοι όµως αυτής της ενασχόλησης είναι βαθύτεροι. Σχετίζονται µε αυτό που ασχολούµαι διδακτικά και ερευνητικά στο ΕΚΠΑ, δηλαδή µε την ιδεολογία και τα ΜΜΕ, ιδιαίτερα µε την ιδεολογία των ΜΜΕ, καθώς και µε την πλαισίωση και τη θεµατολογία των ειδήσεων. Με αυτό συνδέονται οι παραποιηµένες ειδήσεις όπως δείχνω και στη µελέτη.
Πώς διαφορίζετε τις παραποιηµένες από τις ψευδείς ειδήσεις;
Οι όροι που χρησιµοποιούµε στα ελληνικά είναι κυρίως «ψευδείς ειδήσεις» ή «fake news». Με τον ξενόγλωσσο όρο κάποιοι εννοούν τις ψευδείς ειδήσεις, άλλοι εκείνες που περιέχουν µισές αλήθειες, τρίτοι ό,τι συνιστούν πληροφορίες που δεν είναι αλλά µιµούνται τη φόρµα των ειδήσεων, τέταρτοι οποιεσδήποτε ψευδείς πληροφορίες κ.ο.κ. Ετσι όµως δυσχεραίνεται η κατανόηση του φαινοµένου. Οπως και άλλοι ξενόγλωσσοι όροι, έτσι και ο όρος «fake news» πρέπει να αποδίδεται στα ελληνικά, όχι απλώς να µεταφράζεται κυριολεκτικά, ιδιαίτερα στην επιστηµονική συζήτηση. Κατά την ανάλυσή µου, αποδίδεται ακριβέστερα ως «παραποιηµένες ειδήσεις».
Οι παραποιηµένες δεν είναι ψευδείς ειδήσεις, οι οποίες άλλωστε διώκονται ποινικά ενώ οι πρώτες όχι. Οι ψευδείς περιγράφουν ένα γεγονός που δεν συντελέστηκε. Για παράδειγµα, ότι αστυνοµικοί κακοποίησαν διαδηλωτή µεγάλης ηλικίας χωρίς αυτό να έχει συµβεί. Οι παραποιηµένες ειδήσεις περιγράφουν γεγονός που συνέβη, αλλά έχουν παραποιήσει κάποιες πτυχές του, π.χ. τον χρόνο ή τον τόπο που συνέβη το περιστατικό. Θυµάστε, υποθέτω, την είδηση που µετέδωσε µεγάλο κανάλι στο παρελθόν και περιέγραφε πώς γυναίκα έκανε ανάληψη σε ΑΤΜ της Αθήνας µε την προστασία κάποιας άλλης υπό τον φόβο ληστών. Το περιστατικό είχε συµβεί, αλλά στη Νότια Αφρική.
Οι περισσότερες από τις µη αξιόπιστες ειδήσεις είναι παραποιηµένες, όχι ψευδείς. Αυτές κυρίως χρησιµοποιούν άτοµα και οργανώσεις προκειµένου να κάνουν προπαγάνδα. Να σηµειώσω ότι όπως προκύπτει από σχετικές έρευνες εκείνοι που πρωταγωνιστούν στην κυκλοφορία παραποιηµένων ειδήσεων είναι κατεξοχήν φορείς ακροδεξιών και νεοσυντηρητικών απόψεων.
Υπάρχει κατηγοριοποίηση στις παραποιηµένες ειδήσεις;
Βεβαίως. Αφού ανέλυσα τις ειδήσεις ως ενότητα γεγονότων και απόψεων –κατά προέκταση την ύπαρξη δύο τρόπων συνδυασµού των–, κατέγραψα αρχικά 27 δυνατές µορφές παραποίησης των γεγονότων. Στην αρχική έκδοση του βιβλίου αναφέρεται πως είναι τυπικά 702. Στην πραγµατικότητα είναι 351. Οµως οι 351 τύποι παραποιηµένων ειδήσεων παράγονται όταν συνδυαστούν µεταξύ τους µόνο δύο από τις 27 µορφές παραποίησης. Αν σκεφτούµε ότι τυπικά είναι δυνατόν αυτές οι µορφές παραποίησης να συνδυαστούν µεταξύ τους µε όλους τους δυνατούς τρόπους, τότε θεωρητικά µπορεί να υπάρξουν µέχρι 134.217.727 µοναδικοί τύποι παραποιηµένων ειδήσεων, όπως εξηγώ σε σχετική επισήµανση. Αυτό δεν σηµαίνει ότι όλοι αυτοί οι τύποι παραποιηµένων ειδήσεων υπάρχουν ή θα υπάρξουν οπωσδήποτε, αλλά θεωρητικά είναι δυνατόν να υπάρξουν. Αντιλαµβάνεστε λοιπόν τι έκταση µπορεί να εκλάβει το φαινόµενο. Αν επικοινωνιακές, πολιτικές, κοινωνικές κ.ά. συνθήκες ευνοήσουν, µπορεί να δηµιουργηθεί µια πληµµυρίδα παραποιηµένων ειδήσεων που θα σκεπάσουν τη δηµοσιογραφία όπως διαµορφώθηκε ιστορικά και όπως τη γνωρίσαµε.
Γιατί παρατηρείται διόγκωση του φαινοµένου της παραποίησης των ειδήσεων σε διεθνές επίπεδο;
∆εδοµένου ότι ζούµε πλέον σε κοινωνίες ενηµέρωσης, δηλαδή κοινωνίες στις οποίες οι ειδήσεις είναι η κύρια µορφή της πληροφορίας που καταναλώνουν οι άνθρωποι στον ελεύθερο χρόνο τους, οι λόγοι αυτοί είναι συνοπτικά οι εξής: πρώτον, η αλλαγή στον τρόπο (µαζικής) επικοινωνίας και ιδιαίτερα η κυριαρχία του διαδικτύου, χωρίς να σηµαίνει ότι είναι και η αιτία του φαινοµένου. ∆εύτερον, η µεταβολή της αφηγηµατικής δοµής των ειδήσεων που επισύρουν τα νέα Μέσα και οδηγούν στη σύγχυση τεκµηρίωσης και µυθοπλασίας, όπως συµβαίνει στις παραποιηµένες ειδήσεις. Τρίτον, η κρίση των ιδεολογιών της νεωτερικότητας και η εµφάνιση µορφών ιδεατικού εκλεκτικισµού που περιλαµβάνει και µεταφυσικές, ανορθολογικές, θρησκευτικές και άλλες ιδέες. Τέταρτον, η πολιτική πόλωση και η διεξαγωγή του κοµµατικού ανταγωνισµού µε όρους ψυχροπολεµικής αντιπαράθεσης, κάτι που εισήγαγαν διεθνώς, αλλά και στην Ελλάδα, οι νεοσυντηρητικοί. Πέµπτον, η οικονοµική εµπορευµατοποίηση και ο ανταγωνισµός στον τοµέα των ΜΜΕ αλλά και ευρύτερα.
Πώς συνδέεται η παραποίηση ειδήσεων µε τους µηχανισµούς προπαγάνδας;
Οι παραποιηµένες ειδήσεις αποτελούν τη µορφή που εκλαµβάνει η πολιτική, εµπορική, θρησκευτική και άλλη προπαγάνδα στις κοινωνίες της ενηµέρωσης. Βασίζονται όµως στα στερεότυπα και στις προκαταλήψεις που µοιράζονται κοινό και παραγωγοί ειδήσεων. Στην πραγµατικότητα οι παραποιηµένες ειδήσεις αναπαράγουν αυτές τις προκαταλήψεις, τις οποίες ήδη πιστεύει ορισµένο κοινό προτού ακόµη παραχθούν. Γι’ αυτό και παράγονται, επειδή υπάρχει κοινό που θα τις πιστέψει. Αυτό εξυπηρετεί όσους επιδιώκουν κέρδη από την πολιτική, οικονοµική, θρησκευτική και άλλη εµπορευµατοποίηση των συλλογικών ή ατοµικών µας προβληµάτων. Αυτό που για κάποιους είναι παραποιηµένη είδηση, λ.χ. ότι µετανάστες ευθύνονται για την εγκληµατικότητα, για άλλους είναι αλήθεια και αντιστρόφως.
Θεωρείτε ότι µπορεί να υπάρξει κάποιος ανεξάρτητος µηχανισµός αξιολόγησης των ειδήσεων ο οποίος να µην υπόκειται σε έλεγχο από την πολιτική και την οικονοµική ελίτ;
Οι ειδήσεις περιγράφουν γεγονότα υπό το πρίσµα µιας ιδεολογικής άποψης ή αξίας. Η παραποίηση είναι διαφορετικό πράγµα. Είναι δυνατόν να υπάρξει τέτοιος µηχανισµός σε εθνικό και υπερεθνικό επίπεδο. Πρέπει να απασχολεί ειδικούς από µεγάλο φάσµα επιστηµονικών και άλλων κλάδων και να είναι φορέας δηµόσιας υπηρεσίας. Ωστόσο ακόµη και αν ελεγχθούν και διαψευστούν παραποιηµένες ειδήσεις, θα υπάρχει µέρος του κοινού που είτε δεν θα πληροφορηθεί τη διάψευση είτε ακόµη και τότε θα συνεχίσει να τις πιστεύει καθώς συµβαδίζουν µε τις προκαταλήψεις του. Στην κοινωνία της ενηµέρωσης χιλιάδες πληροφορίες µεταδίδονται από χιλιάδες ποµπούς σε δισεκατοµµύρια δέκτες καθηµερινά. Αν ο δέκτης δεν «καταναλώσει» την είδηση, ο ποµπός σταδιακά θα νεκρώσει. Γιατί θεωρείτε ότι αποδεχόµαστε τον ρόλο του παθητικού δέκτη δίνοντας το δικαίωµα σε κολοσσιαίες επιχειρήσεις των ΜΜΕ να µας χειραγωγούν;
∆εν είναι αλήθεια ότι είµαστε παθητικοί. Καταρχάς επιλέγουµε ποιο ΜΜΕ παρακολουθούµε και ποια περιεχόµενά του. Το κάνουµε διότι µόνο τα επαγγελµατικά µεγάλα ΜΜΕ έχουν τους οικονοµικούς, τεχνικούς, ανθρώπινους και άλλους πόρους να βρίσκουν, να επεξεργάζονται και να προσφέρουν ειδησεογραφικά τα γεγονότα. ∆εύτερον, παρά ταύτα αξιολογούµε ό,τι καταναλώνουµε. Μπορεί να καταναλώνουµε προϊόντα των ΜΜΕ, όµως οι µετρήσεις του ευρωβαρόµετρου δείχνουν ότι η µεγάλη πλειονότητα του κοινού, το 83%, δεν τα εµπιστεύεται. Τρίτον, το διαδίκτυο δίνει τη δυνατότητα της δηµόσιας έκφρασης της άποψής µας. Γι’ αυτό οι εξουσίες σε εθνικό και υπερεθνικό επίπεδο καταβάλλουν προσπάθειες περιορισµού της ελευθερίας του Τύπου στο διαδίκτυο: διότι χάνουν τον µονοπωλιακό έλεγχο των παραδοσιακών συγκεντρωτικών ΜΜΕ.
Πόσο εύκολο είναι να «απεξαρτηθούµε» από την ανάγκη των ειδήσεων;
Καθόλου εύκολο επί του παρόντος. Η διαρκής προσφυγή στις ειδήσεις παράγεται καταρχάς από τη δοµή του διαδικτύου, που καθιστά κυρίαρχη την (πληροφοριακή) εντροπία, γεγονός που κάνει ενδιαφέρουσα την πλοήγηση. Κατά δεύτερο λόγο παράγεται και συντηρείται από τις περιβαλλοντικές, πολιτικές, οικονοµικές, υγειονοµικές και άλλες κρίσεις που συντελούνται εσωτερικά και διεθνώς σε συνθήκες εντεινόµενης παγκοσµιοποίησης. Ως εκ τούτου, πρέπει να επεξεργαστούµε µια νέα κουλτούρα της ενηµέρωσης που να ξεκινά από την παραγωγή των ειδήσεων και να φτάνει µέχρι την οργάνωση και τους όρους της κατανάλωσής τους.
Ο έλεγχος των ειδήσεων από την κυβέρνηση είναι κάτι περισσότερο από πασιφανής. Το Documento, από τα λιγοστά «γαλατικά χωριά» που εξακολουθούν να ελέγχουν τους υπέρκοµψους «γαλάζιους» κυβερνήτες, έχει βρεθεί στο στόχαστρο της εκτελεστικής εξουσίας. Θεωρείτε ότι είναι µια παθογενής στάση της συγκεκριµένης κυβέρνησης ή είναι µια τάση που κυριαρχεί σε διεθνές επίπεδο;
Είναι γνωστό διεθνώς ότι η ελευθερία του Τύπου στην Ελλάδα έχει τραυµατιστεί σοβαρά τα τελευταία 12-13 χρόνια µε αποκορύφωµα το 2014. Αυτό δείχνουν οι κατατάξεις και αναφορές διεθνών οργανισµών, όπως οι MMF, MFR, ECPMF, EFJ κ.ά. Φέτος η χώρα κατρακύλησε, εκ νέου, στη θέση 75 της κατάταξης των MSF. Φοβάµαι ότι θα κατρακυλήσει περισσότερο στην επόµενη κατάταξη. Ωστόσο, από ευρωπαϊκής ή διεθνούς πλευράς δεν υπάρχει επίσηµη αντίδραση, αντίθετα από άλλες περιπτώσεις. Ανέχονται αυτές τις παραβιάσεις για δικούς τους πολιτικούς λόγους. Εσωτερικά δεν διαθέτουµε µηχανισµό διασφάλισης της ελευθερίας του Τύπου κατά την άσκηση του δηµοσιογραφικού επαγγέλµατος ούτε καταγραφής των παραβιάσεών της και αυτό είναι ζητούµενο.
INF0
Η μελέτη «Παραποιημένες ειδήσεις (Fake news). Ο μετασχηματισμός της προπαγάνδας στην κοινωνία της ενημέρωσης» του Γιώργου Πλειού κυκλοφορεί από τις Εκδόσεις Gutenberg
*Η συνέντευξη δημοσιεύτηκε στην εφημερίδα Documento