Σε αντίθεση π.χ. με την Κοίμηση της Θεοτόκου που είναι σταθερή στις 15 Αυγούστου εκάστου έτους, ο Ιησούς Χριστός ενώ γεννιέται (δηλαδή γιορτάζεται η γέννησή του) την ίδια πάντα ημερομηνία/25η Δεκεμβρίου, γιατί σταυρώνεται/θανατώνεται κι ανασταίνεται σε διαφορετική κάθε χρονιά ημερομηνία;
Του Ζήση Ι. Καραβά
Ας όψεται η ανάγκη διαχωρισμού του χριστιανικού από το εβραϊκό Πάσχα (σσ. πήρε τ’ όνομά του από την εβραϊκή λέξη pesach/πεσάχ, που σημαίνει πέρασμα/διάβαση και συμβολίζει το πέρασμα/έξοδο των Εβραίων από τη δουλεία των Αιγυπτίων στην ελευθερία).
Ιδού, εν συντομία, το σχετικό ιστορικό. Οι Εβραίοι γιόρταζαν το πέρασμα από την Ερυθρά θάλασσα με επικεφαλής τον Μωυσή τη 14η μέρα του μήνα Νισάν/Μάρτιος-Απρίλιος, δηλαδή ανήμερα της πρώτης εαρινής πανσελήνου.
Επειδή οι πρώτοι χριστιανοί, όπως ήταν φυσικό, στην πλειονότητά τους ήταν Εβραίοι, διατήρησαν το όνομα Πάσχα γιορτάζοντάς το την 15η μέρα του εβραϊκού μήνα Νισάν (όποια μέρα της βδομάδας έπεφτε), ενώ σε αντιδιαστολή με το Εβραϊκό Πάσχα, το ονόμαζαν «Πάσχα το καινόν». Μάλιστα, κατά τα πρώτα χρόνια του Χριστιανισμού, οι «Ιουδαΐζοντες Χριστιανοί» στον γιορτασμό του Πάσχα τόνιζαν ιδιαίτερα το γεγονός της σταύρωσης του Χριστού. Αντίθετα, οι Χριστιανοί των εθνικών εκκλησιών, τόνιζαν την ανάσταση του Χριστού που συμβολίζει το πέρασμα από τον θάνατο στη ζωή, γιορτάζοντας το Πάσχα την πρώτη Κυριακή (ως αναστάσιμη μέρα) μετά την πρώτη εαρινή πανσέληνο. Οι ίδιοι πίστευαν ότι το Χριστιανικό Πάσχα δεν ήταν δυνατόν να προηγείται ή και να συμπίπτει με το Εβραϊκό. Μόνο οι χριστιανικές εκκλησίες της Μικράς Ασίας επέμεναν στην «ιουδαΐζουσα παράδοση», ενώ όλες οι άλλες τοπικές εκκλησίες γιόρταζαν το Πάσχα μετά το Εβραϊκό και σε μέρα Κυριακή.
Λύση στο πρόβλημα της ημερομηνίας γιορτασμού του Πάσχα κλήθηκε να δώσει η Α’ Οικουμενική Σύνοδος (έγινε στη Νίκαια της Βιθυνίας το 325 μ.Χ.), η οποία καθόρισε τον εξής κανόνα: «Το Χριστιανικό Πάσχα γιορτάζεται κάθε χρόνο την πρώτη Κυριακή μετά την Πανσέληνο που γίνεται μετά την εαρινή ισημερία (*), δηλαδή μετά την 21η Μαρτίου (με το παλιό ημερολόγιο), εκτός αν η Πανσέληνος τυγχάνει να γίνει Κυριακή, οπότε το Πάσχα μεταφέρεται την επόμενη Κυριακή».
(*) Ισημερία είναι ένα φυσικό φαινόμενο κατά το οποίο η διάρκεια της νύχτας είναι ακριβώς ίδια με τη διάρκεια της ημέρας. Αυτό συμβαίνει δύο φορές/δύο ημέρες τον χρόνο: μία την άνοιξη (εαρινή ισημερία), συγκεκριμένα στις 21 ή 22 Μαρτίου και μία το φθινόπωρο (φθινοπωρινή ισημερία), στις 22 ή 23 Σεπτεμβρίου.
Ετσι, το χριστιανικό Πάσχα δεν θα συνέπιπτε ποτέ με το εβραϊκό, ενώ παράλληλα ο γιορτασμός του χριστιανικού Πάσχα συνδέθηκε σαφώς με ένα αστρονομικό φαινόμενο, την εαρινή ισημερία και την πρώτη πανσέληνο της άνοιξης. Εκτός από τη λέξη Πάσχα, στη Δύση χρησιμοποιούν και τη λέξη Easter, η οποία δεν προέρχεται από την Ανατολή (east), αλλά αναφέρεται στην Εόστρε, τη γερμανική θεότητα της άνοιξης που σχετίζεται με τη γονιμότητα και την αναγέννηση της φύσης, ενώ ήταν και η θεότητα της αυγής. Επίσης, το όνομά της προσομοιάζει με τη Βαβυλώνια Ιστάρ καθώς και με την Αστάρτη. Εξ αυτών πιθανολογείται ότι το Πάσχα (Easter) συνδέεται με παλιότερη παγανιστική γιορτή. Αλλωστε, σε όλες τις περιπτώσεις η χρονική περίοδος για τον γιορτασμό των διάφορων θεοτήτων υπαγορεύεται από τις φάσεις της Σελήνης.
Ιδού και η… αστρονομική ανάλυση για τον «κανόνα» της Α’ Οικουμενικής Συνόδου: Με δεδομένα ότι (α) η πρώτη μέρα της Σελήνης τοποθετείται στο διάστημα μεταξύ της 8ης Μαρτίου και της 5ης Απριλίου και (β)η περιστροφή της Σελήνης γύρω από τη Γη διαρκεί περίπου 28 μέρες, έχουμε πανσέληνο στο μέσο του κύκλου δηλαδή τη 14η μέρα. Αυτό σημαίνει ότι το Πάσχα μπορεί να «πέσει» στο διάστημα μεταξύ 22ας Μαρτίου και 25ης Απριλίου. Ομως οι παραπάνω ημερομηνίες αφορούν το παλιό ημερολόγιο (Ιουλιανό) και αν προσθέσουμε τις 13 μέρες που είναι η διαφορά παλιού και νέου ημερολογίου (Γρηγοριανό), προκύπτει ότι το Ορθόδοξο Πάσχα θα «πέφτει» πάντα από 4 Απριλίου ως 8 Μαΐου εκάστου έτους. Ειδικότερα, στον 21ο αιώνα τα όρια γιορτασμού του Ορθόδοξου Πάσχα είναι από τις 4/4 το νωρίτερο έως τις 8/5 το αργότερο, ενώ τα όρια του Καθολικού Πάσχα από τις 22 Μαρτίου το νωρίτερο έως τις 25 Απριλίου το αργότερο. Τουτέστιν, οι Καθολικοί δεν θα έχουν ποτέ Πάσχα τον Μάιο και οι Ορθόδοξοι ποτέ Πάσχα τον Μάρτιο.
Με τον προαναφερθένα «κανόνα» της Α’ Οικουμενικής Συνόδου, προκειμένου να μη συμπίπτει ποτέ με το εβραϊκό Πάσχα, το χριστιανικό Πάσχα έγινε κινητή γιορτή, συμπαρασύροντας και τη Μεγάλη Εβδομάδα των Παθών που προηγείται και τις μεγάλες γιορτές που έπονται (Ανάληψη, Πεντηκοστή & Αγιο Πνεύμα, αντιστοίχως σε 40 και 50 μέρες μετά την Ανάσταση).
Ο «κύκλος του Μέτωνος» και η παπική «διόρθωση» στην εαρινή ισημερία…
Περαιτέρω, για να υπολογιστεί η ημερομηνία του Πάσχα, έπρεπε να βρεθεί η ημερομηνία της πρώτης εαρινής πανσελήνου και ακολούθως η πρώτη Κυριακή μετά την πανσέληνο. Η Α’ Οικουμενική Σύνοδος ανέθεσε στον Πατριάρχη Αλεξανδρείας να ενημερώνει κάθε χρόνο με ειδική επιστολή – το περίφημο «πασχάλιον γράμμα» – τις άλλες Εκκλησίες για τη μέρα του Πάσχα, αφού προηγουμένως είχε υπολογιστεί η ημερομηνία της πρώτης εαρινής πανσελήνου, με τη βοήθεια των αστρονόμων της Αλεξάνδρειας.
Στην Αλεξάνδρεια όμως χρησιμοποιούσαν τον «κύκλο του Μέτωνος» (**) για τον προσδιορισμό των μελλοντικών πανσελήνων, σύμφωνα βέβαια και με το Ιουλιανό ημερολόγιο. Ομως, περίπου 600 χρόνια αργότερα αποκαλύφθηκε ότι ο «κύκλος του Μέτωνος» παρουσίαζε σφάλμα περίπου 5 ημερών. Συνεπώς, ο υπολογισμός των πανσελήνων, και συνακόλουθα του Πάσχα, με βάση τη συγκεκριμένη μέθοδο παρουσιάζει προβλήματα.
(**) Ο Αθηναίος αστρονόμος Μέτων (5ο αι. π.Χ.) καθόρισε με αστρονομικούς όρους τον σεληνιακό κύκλο σε διάρκεια 19 ετών μέσω των «συνοδικών μηνών» και των «τροπικών ετών».
Σαν να μην έφτανε το «σφάλμα» του «κύκλου του Μέτωνος», αρκετούς αιώνες αργότερα προστέθηκε και το ζήτημα της αλλαγής του ημερολογίου. Συγκεκριμένα, το ημερολόγιο που ήταν σε ισχύ την εποχή της Α’ Οικουμενικής Συνόδου, ήταν το Ιουλιανό που είχε θεσπίσει ο Ιούλιος Καίσαρας το 45 π.Χ., με τη βοήθεια του αλεξανδρινού αστρονόμου Σωσιγένη. Ο τελευταίος, έχοντας βασιστεί στους υπολογισμούς του Ιππάρχου (ο οποίος πριν έναν αιώνα είχε υπολογίσει με εντυπωσιακή ακρίβεια ότι το ηλιακό έτος έχει διάρκεια 365,242 ημερών), θέσπισε ένα ημερολόγιο, του οποίου τα έτη είχαν 365 ημέρες, ενώ σε κάθε τέταρτο έτος (το «δίσεκτο») πρόσθετε άλλη μία μέρα.
Όμως, το Ιουλιανό Ημερολόγιο είχε ένα μικρό σφάλμα, επειδή η διάρκεια του ηλιακού έτους στην πραγματικότητα είναι 365,242199 ημέρες. Ανά τέσσερα χρόνια το μικρό αυτό σφάλμα φθάνει τα 45 λεπτά, ενώ κάθε 129 χρόνια τη μία μέρα, με συνέπεια να μετακινείται όλο και νωρίτερα η εαρινή ισημερία. Ετσι, ενώ η εαρινή ισημερία την εποχή του Χριστού συνέβη στις 23 Μαρτίου, το 1582 μ.Χ. είχε φτάσει να συμβαίνει στις 11 Μαρτίου. Τότε ο πάπας Γρηγόριος ΙΓ’ ανέθεσε στους αστρονόμους Χριστόφορο Κλάβιους και Λουίτζι Λίλιο να κάνουν μία ημερολογιακή μεταρρύθμιση. Η 5η Οκτωβρίου 1582 μετονομάστηκε σε 15η Οκτωβρίου, ώστε να διορθωθεί το λάθος που είχε συσσωρευτεί τους προηγούμενους 11 αιώνες και η εαρινή ισημερία να επιστρέψει στην 21η Μαρτίου, όπως είχε συμβεί κατά την Α’ Οικουμενική Σύνοδο.
Το Νέο ή Γρηγοριανό Ημερολόγιο υιοθετήθηκε από τα καθολικά κράτη της Ευρώπης μέσα στα επόμενα πέντε χρόνια, ενώ από τα προτεσταντικά πολύ αργότερα. Λόγω ακόμη πιο έντονης αντίδρασης της Ορθόδοξης Εκκλησίας στο Γρηγοριανό Ημερολόγιο, το Ιουλιανό Ημερολόγιο περέμεινε σε ισχύ σε όλα τα Ορθόδοξα κράτη έως τον 20ό αιώνα.Οι αλλαγές στην Ελλάδα μετά το 1923-1924
Στην Ελλάδα το Ιουλιανό Ημερολόγιο αντικαταστάθηκε από το Γρηγοριανό στις 16 Φεβρουαρίου 1923, που μετονομάστηκε σε 1η Μαρτίου. Αφαιρέθηκαν δηλαδή 13 μέρες από το 1923, επειδή στις δέκα μέρες λάθους του Γρηγοριανού και του Ιουλιανού μεταξύ 325 μ.Χ. και 1582 είχαν προστεθεί άλλες τρεις μέρες στη διάρκεια των τρεισήμισι αιώνων μετά την εισαγωγή του Γρηγοριανού Ημερολογίου στη Δύση.
Το 1924 η Ελληνική Ορθόδοξη Εκκλησία αποδέχτηκε το εκκλησιαστικό ημερολόγιο να ταυτιστεί με το πολιτικό και να ισχύσει για τις ακίνητες γιορτές, αλλά όχι για το «Πασχάλιο Ημερολόγιο» και για τις κινητές γιορτές, που εξακολουθούν να υπολογίζονται με βάση το Ιουλιανό ή Παλαιό Ημερολόγιο (και τον «κύκλο του Μέτωνος»)… Ετσι, συχνά το ορθόδοξο Πάσχα γιορτάζεται όχι την πρώτη Κυριακή μετά την πανσέληνο, αλλά την επόμενη ή μετά τη δεύτερη εαρινή πανσέληνο, αντί της πρώτης Κυριακής μετά την πρώτη εαρινή πανσέληνο, όπως είχε ορίσει η Σύνοδος της Νίκαιας.
Πότε (και ως πότε) υπάρχει κοινό Πάσχα Ορθόδοξων και Καθολικών
Οι Καθολικοί γιορτάζουν το Πάσχα σύμφωνα με τον κανόνα της Α’ Οικουμενικής Συνόδου, αλλά η εαρινή ισημερία και η εαρινή πανσέληνος υπολογίζονται σύμφωνα με το νέο Γρηγοριανό Ημερολόγιο, έχοντας λάβει υπόψη και το Μετώνειο σφάλμα. Ετσι η Γρηγοριανή-Καθολική πανσέληνος είναι πολύ πιο κοντά στην αστρονομική (συχνά συμπίπτει ή απέχει μόνο μια μέρα) από ό,τι η Ιουλιανή-Ορθόδοξη. Γι’ αυτό το Πάσχα των Καθολικών γιορτάζεται συνήθως μια βδομάδα νωρίτερα από αυτό των Ορθοδόξων. Υπάρχει ωστόσο και η περίπτωση, για κάποιες συγκεκριμένες ημερομηνίες της εαρινής πανσελήνου, που ο εορτασμός του Πάσχα από τις δύο Εκκλησίες ταυτίζεται.
Συγκεκριμένα, από κοινού γιορτάζεται το Πάσχα για Ορθόδοξους και Καθολικούς, όταν τόσο η Γρηγοριανή, όσο και η Ιουλιανή-Μετώνεια πασχαλινή πανσέληνος πέσουν από την Κυριακή μέχρι το Σάββατο της ίδιας εβδομάδας (αρκεί να είναι μετά τις 3 Απριλίου και οι δύο πανσέληνοι), οπότε την αμέσως επόμενη Κυριακή είναι το κοινό Πάσχα.
Ετσι, το 2017 το Πάσχα των Ορθοδόξων και των Καθολικών συνέπεσαν, κάτι που θα ξανασυμβεί μετά από οκτώ χρόνια, το 2025. Το 2018 Καθολικοί και Ορθόδοξοι γιόρτασαν το Πάσχα με διαφορά μιας βδομάδας: οι πρώτοι την 1η Απριλίου και οι δεύτεροι στις 8 Απριλίου. Το 2019 και το 2020 υπάρχει πάλι διαφορά μιας βδομάδας στο Πάσχα, αλλά το 2021 η «ψαλίδα» θα ανοίξει σχεδόν στον ένα μήνα. Μετά το επόμενο κοινό Πάσχα στις 20 Απριλίου του 2025, κοινός θα είναι ο γιορτασμός ξανά τα έτη 2028 (16 Απριλίου), 2031, 2034, 2037, 2038, 2041 κ.α. Συνολικά, στα 100 χρόνια του 21ου αιώνα το Πάσχα θα είναι κοινό (για Δυτική και Ορθόδοξη Εκκλησία) τα 31 έτη, αλλά κάθε επόμενο αιώνα αυτό θα συμβαίνει όλο και σπανιότερα. Μάλιστα, το τελευταίο κοινό Πάσχα υπολογίζεται ότι θα συμβεί το έτος 2698. Από εκεί και πέρα, Ορθόδοξοι και Καθολικοί δεν θα γιορτάσουν ξανά Πάσχα την ίδια ημερομηνία. Αληθώς, ο Κύριος! Μια συνοπτική αντιστοιχία: Φέτος (2019) το Ορθόδοξο Πάσχα «πέφτει» στις 28 Απριλίου, ενώ το Καθολικό στις 21 Απριλίου. Ακολούθως έχουμε:2020: Ορθ. 19/4 – Καθ. 12/42021: Ορθ. 2/5 – Καθ. 4/42022: Ορθ. 24/4 – Καθ. 17/4 Περαιτέρω, το Ορθόδοξο Πάσχα θα «πέσει» το 2023 στις 16/4, το 2024 στις 5/5, το 2025 στις 20/4 (συμπίπτει με το Καθολικό), το 2026 στις 12/4, το 2027 στις 2/5 και το 2028 στις 16/4 (συμπίπτει με το Καθολικό).Ο Ζήσης Ι. Καραβάς είναι δημοσιογράφος, πτυχιούχος του Τμήματος Ιστορικού & Αρχαιολογικού της Φιλοσοφικής Σχολής του Πανεπιστημίου Αθηνών.