Μια συζήτηση με τον καθηγητή πανεπιστημίου στο Μπέρμιγχαμ για το αποτυχημένο «πείραμα» Μαρκεζίνη, τις εσωτερικές συγκρούσεις του καθεστώτος και τη στάση των πολιτικών δυνάμεων
Το καλοκαίρι του 1973 ο δικτάτορας Γεώργιος Παπαδόπουλος σχεδιάζει μια υποτιθέμενη «φιλελευθεροποίηση» της χούντας. Πραγματικός του στόχος ήταν μια αυταρχική πολιτειακή μορφή –ελεγχόμενη και ηγεμονευόμενη από τον ίδιο και τον στρατό– με παραχώρηση ελάχιστων δημοκρατικών ελευθεριών και αποκλεισμό των αριστερών πολιτικών δυνάμεων. Ο λόγος του αποδείχτηκε ελάχιστα πειστικός για τα κόμματα και τις προσωπικότητες της εποχής. Τελικά ο Σπυρίδων Μαρκεζίνης ήταν αυτός που δέχτηκε ως δοτός πρωθυπουργός να οδηγήσει τη χώρα σε εκλογές υποστηρίζοντας το τρίπτυχο «συγχώρεση – λήθη – δίκαιες εκλογές».Το «πείραμα» κατέρρευσε πολύ γρήγορα, ενώ η κυβέρνηση Μαρκεζίνη χρεώθηκε και την ευθύνη για την αιματηρή καταστολή στο Πολυτεχνείο. Ο Γιάννης Τζώρτζης στο βιβλίο «Η ελληνική δημοκρατία και η χούντα» (εκδόσεις Πεδίο) επιχειρεί να φωτίσει πτυχές αυτής της σύντομης περιόδου μέσα από προσωπικές συνεντεύξεις, βρετανικό και αμερικανικό αρχειακό υλικό και ιδιωτικά αρχεία.
Γιατί αποφασίσατε να μελετήσετε την περίοδο Μαρκεζίνη το 1973;
Το βιβλίο αποτελεί απότοκο της διδακτορικής διατριβής μου στο Πανεπιστήμιο του Μπέρμιγχαμ στην οποία μελέτησα την απόπειρα μετασχηματισμού του δικτατορικού καθεστώτος στην Ελλάδα σε συγκριτικό πλαίσιο με την Ισπανία το 1977 και την Τουρκία το 1983. Το ερώτημα αφορά τις αιτίες οι οποίες ώθησαν κάποιες δυνάμεις που επέβαλαν και στήριξαν τη δικτατορία να κινούν μεταβατικές διαδικασίες για να εξυπηρετήσουν με διαφορετικό τρόπο το συμφέρον τους. Ο Παπαδόπουλος προσπάθησε να περάσει σε μια μορφή φιλελευθεροποίησης, εγκαθιστώντας όμως μια «ανάπηρη» δημοκρατία. Το ερώτημα είναι: Πόση δημοκρατία αντέχει ένα δικτατορικό καθεστώς;
Η «ανάπηρη» δημοκρατία του Παπαδόπουλου ήταν ένα προκάλυμμα με άλλες βλέψεις;
Ο Παπαδόπουλος είχε στο μυαλό του να συγκεντρώσει τις περισσότερες εξουσίες στο πρόσωπό του το καλοκαίρι του 1973. Εξάλλου είχε χρίσει τον εαυτό του και πρόεδρο της Δημοκρατίας. Φυσικά μιλούσε για προσχηματική και όχι περιεκτική δημοκρατία, ενώ ήταν δεδομένο ότι θα απέκλειε συγκεκριμένες πολιτικές δυνάμεις. Θα ήταν μια «δημοκρατία» υπό τον έλεγχο του στρατού, ακριβώς όπως συνέβη στην Τουρκία δέκα χρόνια αργότερα. Ελάχιστες πολιτικές δυνάμεις πίστεψαν στις διακηρύξεις του Παπαδόπουλου. Το όραμα των πολιτικών και στρατιωτικών ελίτ εκείνη την εποχή ήταν να μπει η Ελλάδα στην ΕΟΚ, αλλά δεν μπορούσε χωρίς την πλήρη αποκατάσταση της δημοκρατίας. Ο Μαρκεζίνης προσπάθησε να πείσει τον Παπαδόπουλο να ανοίξει το πολιτικό παιχνίδι σε περισσότερες δυνάμεις και να δεχτεί αλλαγή του συντάγματος. Δεν συνυπολογίστηκε όμως η αντίδραση των σκληροπυρηνικών του στρατού με πρωταγωνιστή τον Δημήτρη Ιωαννίδη, οι οποίοι δεν αποδέχονταν ούτε αυτή την κουτσουρεμένη δημοκρατία. Ποτέ δεν φτάσαμε σε εκλογές.
Με τη στάση του όμως ο Μαρκεζίνης παρείχε νομιμοποίηση στην πολιτική ατζέντα του Παπαδόπουλου.
Κατά τη γνώμη μου δεν είχε σκοπό να κυβερνήσει με τη δύναμη της βίας και των όπλων. Από τη στιγμή όμως που δεν έγιναν ποτέ οι εκλογές μόνο υποθέσεις μπορούμε να κάνουμε. Διακήρυττε ότι ο στόχος του ήταν η πλήρης δημοκρατία, το άνοιγμα σε όλες τις πολιτικές δυνάμεις, ενώ έκανε λόγο ακόμη και για νομιμοποίηση του ΚΚΕ. Είχε δεσμευτεί ότι τα ΜΜΕ θα ήταν ανοιχτά για όλα τα κόμματα και ότι οι εκλογές θα διεξάγονταν με διεθνείς παρατηρητές. Ακολούθησε η εξέγερση του Πολυτεχνείου που δρομολόγησε εντελώς διαφορετικές εξελίξεις. Η αιματηρή καταστολή δημιούργησε ένα μεταδιδακτορικό πολιτικό βάρος που έπεσε και στις πλάτες του Μαρκεζίνη, ο οποίος τελικά χαρακτηρίστηκε μαριονέτα του Παπαδόπουλου.
Ποια στάση κράτησαν οι πολιτικές δυνάμεις της εποχής απέναντι στον Μαρκεζίνη;
Η δικτατορία κατέρρευσε μέσα στην καταισχύνη που προκάλεσαν τα τραγικά γεγονότα στην Κύπρο. Δεν ήταν όμως αμελητέες οι γέφυρες που είχαν ανοίξει τα παραδοσιακά κόμματα με το καθεστώς μέσω του Μαρκεζίνη. Η μισή ΕΡΕ (εκτός από τον Κανελλόπουλο) αντιμετώπιζε με θετική οπτική τις εκλογές, το ίδιο και οι αποστάτες από την Ενωση Κέντρου. Η μη κομμουνιστική Αριστερά δεν ήταν καθόλου αρνητική ως προς την ιδέα της συμμετοχής στις εκλογές, πιέζοντας για δημοκρατικές μεταρρυθμίσεις. Παρόλο που οι ηγέτες των κομμάτων κρατούσαν αποστάσεις, τα περισσότερα πρόσωπα δεν ήθελαν να αποκλειστούν από την πολιτική ζωή. Η εκκωφαντική πτώση της δικτατορίας το 1974 ώθησε τους πολιτικούς να διαχωριστούν από οποιαδήποτε υπόνοια ότι θα μπορούσαν να συνεργαστούν με τον Παπαδόπουλο. Το «πείραμα» Μαρκεζίνη στιγματίστηκε τελικά από την καταστολή σε άοπλους φοιτητές.
Ποιες ήταν οι ιδιαιτερότητας της χούντας των συνταγματαρχών σε σχέση με άλλες χώρες; Η δομή εξουσίας στη μετεμφυλιακή Ελλάδα ευνοούσε την παρέμβαση του στρατού στην πολιτική ζωή.
Η Τουρκία επέβαλλε βραχύβιες δικτατορίες που ξεκινούσαν από την ανώτατη ηγεσία του στρατεύματος και αναδιαμόρφωναν θεσμικά το καθεστώς όχι από μεσαίους και κατώτερους συνωμοτούντες αξιωματικούς. Στην Ελλάδα εντός του καθεστώτος δρούσαν διαφορετικές φράξιες, επομένως δεν είναι υπερβολή να μιλάμε για πολλές χούντες με άνισες ισορροπίες. Οι περισσότεροι πραξικοπηματίες ήθελαν να πάρουν την εξουσία, δεν ήξεραν όμως πώς να διαχειριστούν την κρατική διοίκηση. Οι σκληροπυρηνικοί όπως ο Ιωαννίδης αντιδρούσαν στο πέρασμα ακόμη και στην «ανάπηρη» δημοκρατία. Ο Ιωαννίδης ήλεγχε τους αρμούς του στρατού. «Εμείς θα καθίσουμε στην εξουσία άλλα τριάντα χρόνια» είχε πει.
Ισχυρίζεστε ότι η ανάμειξη των ΗΠΑ ήταν πιο «υποτονική». Υπάρχουν όμως βιβλία ιστορικών που υποστηρίζουν ακριβώς το αντίθετο.
Οι περισσότεροι μελετητές που είναι φιλικοί απέναντι στο καθεστώς του Παπαδόπουλου ισχυρίζονται ότι κάποια στιγμή έπαψε να είναι το «καλό παιδί» απέναντι στους Αμερικανούς –επειδή δεν τους έκανε το «χατίρι» με τις βάσεις στον πόλεμο του Γιομ Κιπούρ– και ότι υποκίνησαν την πραξικοπηματική του ανατροπή από τον Ιωαννίδη. Η δική μου οπτική είναι ότι η σχέση του Παπαδόπουλου με τους Αμερικανούς ήταν πιο περίπλοκη και πέρασε από αρκετά στάδια. Κάποιοι Αμερικανοί αξιωματικοί έβλεπαν με κακό μάτι την τοποθέτηση Μαρκεζίνη, καθώς είχε πιο ανοιχτή στάση απέναντι στη Σοβιετική Ενωση και δεν ήταν υποτακτικός σε όλες τις αξιώσεις. Η εργαλειακή συσχέτιση όμως μεταξύ πραξικοπήματος Ιωαννίδη και «θυμωμένων» Αμερικανών θεωρώ ότι είναι υπερβολική.
