Ο σκηνοθέτης και ο ηθοποιός μιλούν για το σκοτεινό έργο του Ευριπίδη «Ορέστης» που ανεβαίνει στο Αρχαίο Θέατρο Επιδαύρου.
Ο Ορέστης του Ευριπίδη ζει κυριευµένος από το χάος µετά τη δολοφονία της Κλυταιµνήστρας. Ασφυκτιά µες στον µύθο, κινείται ονειρικά µες στον εφιάλτη και µετατρέπεται σε άγριο ζώο για να εκπληρώσει το χρέος απέναντι στη γενιά του. Ένας «αντιήρωας» που έρχεται αντιµέτωπος µε τη συνείδησή του. Συνάντησα τον σκηνοθέτη Γιάννη Κακλέα (δεξιά στη φωτογραφία) –ο οποίος καταθέτει την πρώτη του δουλειά στην αρχαία τραγωδία– και τον ηθοποιό Άρη Σερβετάλη και µιλήσαµε για το τολµηρό έργο του Ευριπίδη, την πανδηµία και τη στάση της πολιτείας.
Ποιες είναι οι σκέψεις σας για την επιστροφή στη σκηνή ύστερα από τόσο µεγάλο διάστηµα πολιτιστικής ανοµβρίας;
Γιάννης Κακλέας: Ζούµε µια πρωτόγνωρη εµπειρία, δεν υπάρχουν προηγούµενες αναφορές σε αυτό το βίωµα. Πρόκειται για ένα οργανικό σοκ πάνω στο καλλιτεχνικό σώµα και είναι για εµάς ένα στοίχηµα πώς θα ενεργοποιήσουµε εκ νέου τον εαυτό µας και την επαφή µε τους θεατές. Θέλουµε να επικοινωνήσουµε βαθιά και µε ειλικρίνεια χωρίς τραύµατα. Ο κόσµος δεν έχει συνέλθει κοινωνικά –ούτε κι εµείς– ούτε έχει ανακτήσει την ισορροπία του. Βρισκόµαστε ακόµη στη φάση της προσδοκίας και όχι της γνώσης για το τι θα συµβεί στο µέλλον.
Άρης Σερβετάλης: Αυτή η εµπειρία γέννησε ένα ανοιχτό τραύµα και µας έφερε σε µια µετέωρη κατάσταση. Πολλοί καλλιτέχνες βρέθηκαν στην ανεργία και χωρίς κανένα εισόδηµα. Η δηµιουργικότητα καλλιεργείται στις παραστατικές τέχνες και το πιο δυνατό εργαλείο µας είναι η σκηνική δράση. Σε µια συνθήκη περιορισµού µπορείς µόνο να διαβάσεις και να φανταστείς. Αυτήν τη στιγµή προσπαθούµε να ζεσταθούµε ξανά.
Γ.Κ.: Το προηγούµενο διάστηµα κάναµε πρόβες µε µάσκες και υποκλίσεις µπροστά σε οθόνες. Κάποια παιδιά δάκρυζαν µπροστά στο κενό που βιώναµε. Είµαστε όµως αισιόδοξοι ότι θα επανακάµψουµε.
Πρώτη σκηνοθεσία αρχαίας τραγωδίας µε τον «Ορέστη» του Ευριπίδη. Ενα σκοτεινό έργο που πραγµατεύεται τα πάθη, τη βία, τον αέναο κύκλο του αίµατος.
Γ.Κ.: Πράγµατι ο «Ορέστης» είναι ένα σκληρό έργο που αγγίζει και τη σύγχρονη εποχή. Με τη δουλειά µας πάνω στον Ευριπίδη διαπιστώσαµε πόσο τολµηρός είναι και πόσο µοναδικά παντρεύει τον ρεαλισµό µε τη µεταφυσική διάσταση. Η µετάφραση του Γιώργου Χειµωνά έχει απογειώσει το έργο σε µια σφαίρα ποιητικότητας. Το κείµενο είναι σκοτεινό και πραγµατεύεται την τρέλα, την τιµωρία, την πίστη σε αυτά που πρέπει να γίνουν. Είναι η πρώτη φορά που σκηνοθετώ τραγωδία και διαπίστωσα πόσο µεγάλο πεδίο έρευνας και προβληµατισµού ανοίγεται µπροστά µας. Μόνο η αρχαία τραγωδία ξεγυµνώνει µε τέτοιον τρόπο την άβυσσο της ανθρώπινης ψυχής.
Α.Σ.: Η τραγωδία καταπιάνεται µε βαθιά υπαρξιακά ζητήµατα, µε τη συνείδηση και τη σχέση µας µε το θείο. Οι ήρωες συνοµιλούν µε τους νεκρούς και προσεύχονται γι’ αυτούς. Η σύνδεση µε το µεταφυσικό έχει διαρραγεί στην εποχή µας. Εχει υπερισχύσει ο ορθολογισµός.
Ο Ορέστης που πλάθει ο Ευριπίδης είναι ανθρώπινος και απογυµνωµένος απέναντι στη συνείδησή του; Μπορούµε να µιλήσουµε για έναν «αντιήρωα»;
Α.Σ.: Ο Ορέστης έχει λάβει έναν χρησµό και έρχεται αντιµέτωπος µε τη δίκαιη τιµωρία του όχλου ως µητροκτόνος. Την ίδια στιγµή ο ίδιος αισθάνεται ότι τιµωρείται άδικα γιατί υπηρέτησε το καθήκον του. Με αυτή την πράξη ο θεός τον τοποθετεί σε µια οριακή κατάσταση και τον φέρνει αντιµέτωπο µε τον εαυτό του αλλά και µε όλους τους προπάτορες της γενιάς του, όπως ο Τάνταλος και η Κλυταιµνήστρα. Ο Ορέστης είναι το εξιλαστήριο θύµα προκειµένου να επέλθει η κάθαρση για το γένος του. Αυτή ακριβώς είναι η διάσταση του «αντιήρωα». ∆εν έχει υπερφυσικές δυνάµεις, δεν είναι πολεµιστής. Είναι ένας άνθρωπος στα όριά του.
Γ.Κ.: Ολοι οι τραγικοί ποιητές –όπως και ο Ευριπίδης– πραγµατεύονται τους ίδιους µύθους. Ο στυγερός κύκλος των Ατρειδών αρχίζει από τον Τάνταλο και την ύβρη απέναντι στους θεούς και συνεχίζεται µε αλλεπάλληλες συγκρούσεις. Το χάος δεν θα τελείωνε ποτέ αν ο µύθος δεν τοποθετούσε ένα παιδί όπως ο Ορέστης στον ρόλο του εξιλαστήριου θύµατος. Ο ήρωας πρέπει να βασανιστεί και να θυσιαστεί, να ερωτοτροπήσει µε την τρέλα και τον θάνατο. Αυτό είναι το τολµηρό δηµιούργηµα του Ευριπίδη, ο οποίος παίζει µε το ψυχογράφηµα και δηµιουργεί γήινους και ρεαλιστικούς χαρακτήρες. Είναι σκληρός ποιητής, αλλά στο τέλος δίνει την αίσθηση ότι αν ο άνθρωπος δεν έχει την τόλµη να ταξιδέψει µες στο σκοτάδι, δεν θα δει ποτέ το φως. Η παράσταση τελειώνει µε την επιθυµία του φωτός.
Με ποιον τρόπο οι συγκρούσεις και οι ανατροπές του έργου αποτυπώνονται στη σκηνοθετική προσέγγιση;
Γ.Κ.: ∆ύο νέα παιδιά –ο Ορέστης και η Ηλέκτρα– έχουν µπει στο πιο επικίνδυνο τοπίο παραβατικότητας και κινούνται σε µια κατάσταση ονείρου, εφιάλτη και εµµονής. Αυτό που χαρακτηρίζει τη σκηνοθεσία είναι η ονειρική διάσταση. Ολα συµβαίνουν στο πριν, το τώρα και αυτό που πρόκειται να έρθει. Η Ηλέκτρα αναφέρει ότι «πρώτα βλέπω να συµβαίνει κάτι και µετά συµβαίνει». Οι ήρωες ζουν µέσα σε ένα σκληρό όνειρο. Επιπλέον, ο χορός χρησιµοποιείται µε την κινησιολογία που έχει διδάξει ο Αρης µε πολύ ενεργητικό τρόπο, σαν άτοµο που παράγει δράση.
Α.Σ.: Ο χορός παραµένει στην τραγωδία ένα ανοιχτό πεδίο για έρευνα. Τοποθετείται δίπλα στο συµβάν και είναι σαν να προκαλεί τη δράση και την εµφάνιση των προσώπων. Κατοικεί µες στο έργο και ορίζει τους κανόνες του παιχνιδιού, ενώ δίνει τροφή στους χαρακτήρες και στη δοκιµασία τους.
Εκκινώντας από τον µύθο του Ορέστη και της Ηλέκτρας, το έργο θέτει ερωτήµατα για τις σχέσεις των γενεών και των φύλων, αλλά και για τη θέση των νέων σε ένα κατακερµατισµένο τοπίο.
Γ.Κ.: Οι περισσότεροι αναλυτές επικεντρώνονται στο πώς αντιµετωπίζουν ένας νέος και µια νέα την πραγµατικότητα για την οποία ήδη έχουν αποφασίσει οι προγενέστεροι. Οι ήρωες παραµένουν εγκλωβισµένοι στον µύθο. Εχουν κληρονοµήσει τη βία. Αποτελούν κοµµάτι της αλυσίδας του κύκλου του αίµατος. Καλούνται να δώσουν λύση είτε θυσιάζοντας τη ζωή τους είτε ανατρέποντας την αφήγηση γι’ αυτό που συµβαίνει. Αυτή είναι η πολιτική διάσταση του έργου, στην οποία όµως ενυπάρχει και η µεταφυσική πλευρά, µια βαθιά εσωτερική προσέγγιση των γεγονότων. Ολα τα µεγάλα έργα είναι στραµµένα προς την αυτογνωσία και τη συνείδηση. Ο άνθρωπος καταγράφει µέσα του την ύπαρξή του. Η τραγωδία σκάβει τροµακτικά βαθιά µέσα µας για να µπορέσουµε να γνωρίσουµε ξανά τον εαυτό µας, να αναζητήσουµε άλλους δρόµους όταν η ζωή µας γίνεται ακόρεστη, να συνειδητοποιήσουµε τις λανθασµένες πορείες που έχουµε πάρει.
Α.Σ.: Ο Ορέστης εµφανίζεται µε µια τροµακτική πίστη στον χρησµό που του έχει δώσει ο Απόλλων. Αυτό του δίνει τη δύναµη να µπορέσει να αποστασιοποιηθεί από το µητρικό συναίσθηµα. Κληρονοµούµε όχι µόνο τις αρετές αλλά και τις αρρωστηµένες διαθέσεις, τα πάθη και τις εµµονές των γονέων. Η αποστασιοποίηση είναι αυτή η διαδικασία µέσα από την οποία ο άνθρωπος βλέπει τον εαυτό του και επαναπροσδιορίζει τις σχέσεις. Ο άνθρωπος συνήθως σήµερα τοποθετείται ως θύµα απέναντι στον γονέα του ή ως οντότητα υπό τη σκιά ενός θεού που κάποτε θα τον αφήσει µετέωρο. Αυτή η διαδικασία γεννά άτοµα που δεν τοποθετούνται συνειδητά απέναντι στα πράγµατα. ∆εν τολµάµε να µπούµε σε διαδικασία αµφισβήτησης της µαζοποίησης και της πειθάρχησης γιατί τότε θα ανοίξει το σεντούκι και θα βγουν τα φαντάσµατα.
Γ.Κ.: Αυτό κάνει ο Ορέστης. Αφήνει τα φαντάσµατα να βγουν και παλεύει µε αυτά.
Επιστρέφοντας στο σήµερα, ποια είναι η γνώµη σας για τις κακοποιητικές συµπεριφορές που καταγγέλθηκαν στο θέατρο το προηγούµενο διάστηµα;
Γ.Κ.: Νοµίζω πως δεν υπάρχει πιο κοινότοπη απάντηση από το ότι οφείλουµε να εναντιωθούµε σε κάθε µορφή κακοποίησης. Με απασχολούν πολύ τα κοινωνικά προβλήµατα και τα καλλιτεχνικά θέµατα, αλλά δεν έχω µπει ποτέ σε τέτοιου είδους µονοπάτια. Είµαι θυµωµένος και δεν µπορώ µε κανέναν τρόπο να σκεφτώ την πλευρά του θύτη. Αυτή η διαδικασία πιστεύω ότι θα είναι καθαρτική για το θέατρο και ότι θα φοβηθούν τα ανθρωπάκια που προχωρούν σε τέτοιες πράξεις και σίγουρα αποτελούν µειονότητα στον καλλιτεχνικό χώρο.
Α.Σ.: Είναι σηµαντικό να πέφτει φως στην αλήθεια. Οι άνθρωποι που έχουν υποστεί τέτοιους είδους συµπεριφορές βιώνουν µια πολύ επώδυνη διαδικασία. Εύχοµαι να αναλάβει ο καθένας τις ευθύνες του και να σηκώσει το βάρος των πράξεών του. Οπως έγραψε ο Ιονέσκο στον «Ρινόκερο», «όταν ο άνθρωπος αποκτηνώνεται βρίσκεται σε πλήρη ασυνειδησία». Το θέµα είναι να γίνουµε επιτέλους συνειδητοί.
Ποιο είναι το σχόλιό σας για την κυβερνητική διαχείριση του πολιτισµού κατά τη διάρκεια της πανδηµίας;
Α.Σ.: Υπήρξαν αρκετά στοιχεία παραλογισµού. Οι χώροι πολιτισµού ήταν πιο ασφαλείς από τα σουπερµάρκετ και τα µέσα µαζικής µεταφοράς. Η τέχνη µάλλον θεωρείται είδος πολυτελείας και η δηµόσια υγεία εξυπηρετείται καλύτερα µε το µάντρωµα στο σπίτι. Τα 534 ευρώ του επιδόµατος όχι µόνο δεν κάλυψαν καµία ανάγκη αλλά επέτειναν µια αρρωστηµένη νοοτροπία. Αυτοί που κυβερνούν είναι υπεύθυνοι γι’ αυτήν τη συνθήκη. Πιστεύω ότι βλέπουν περισσότερο προς το εξωτερικό παρά προς την κοινωνία και την κατάσταση αυτού του τόπου.
Γ.Κ.: Ποτέ η σύγχρονη πολιτεία δεν ενδιαφέρθηκε πραγµατικά για την τέχνη και απόδειξη είναι ο πολύ µικρός προϋπολογισµός που διαχειρίζεται το ΥΠΠΟΑ, ένα υπουργείο-βιτρίνα που δεν προωθεί τη σύγχρονη δηµιουργία. Τα θέµατα που προέκυψαν µετά την πανδηµία ήταν αποτέλεσµα της αδιαφορίας όλων των χρόνων που προηγήθηκαν. Η καταπίεση και τα περιοριστικά µέτρα που ο κόσµος δέχτηκε αγόγγυστα κάποιες φορές άγγιξαν τα όρια της καταστρατήγησης του συντάγµατος. Το επιτρέψαµε για πολλά χρόνια, αλλά έχει χτυπήσει το καµπανάκι του κινδύνου.
INF0
Αρχαίο Θέατρο Επιδαύρου, 16, 17 και 18/7. Ακολουθεί περιοδεία με πρώτους σταθμούς το Ρέθυμνο (20 Ιουλίου), τα Χανιά (21 & 22 Ιουλίου), το Ηράκλειο (23 & 24 Ιουλίου).
