Στη νέα του ταινία ο Γιάννης Σμαραγδής καταπιάνεται με τη ζωή και το έργο του Νίκου Καζαντζάκη. Εχοντας καθιερωθεί ως ο σκηνοθέτης των μεγάλων Ελλήνων, ο Κρητικός δημιουργός μάς αναφέρει τα μυστικά του «Καζαντζάκη».
Ποια είναι η νοητή γραμμή που συνδέει τον Καβάφη, τον Ελ Γκρέκο, τον Βαρβάκη και τον Καζαντζάκη και ποιο θεωρείτε το πιο ισχυρό κοινό στοιχείο μεταξύ τους;
Συνδέονται με πολλαπλούς τρόπους. Κυρίαρχο στοιχείο ωστόσο είναι ότι όλοι είναι Ελληνες οι οποίοι έδρασαν για πολλά χρόνια εκτός Ελλάδος και αγαπούσαν με πάθος την πατρίδα τους. Αυτή η αγάπη για την πατρίδα άφησε το αποτύπωμά της πολλαπλασιασμένο στο ανεξίτηλο πνευματικό σώμα της χώρας μας.
Ο Καζαντζάκης στρέφεται διαρκώς στον Λένιν, τον Βούδα και τον Χριστό. Πασχίζει να φτιάξει έναν νέο Οδυσσέα μέσω αυτών την ίδια στιγμή που στην προσωπική του ζωή (καθοριστικές οι σχέσεις του με τη γυναίκα και την πολιτική εξουσία) παλεύει να βρει τη γαλήνη μέσω της διαλεκτικής σχέσης πνεύματος και ύλης. Αυτή η διαρκής καθημερινή πάλη πού τον οδήγησε τελικά;
Ο Καζαντζάκης έκανε τη μεγάλη διαδρομή και κατέληξε στην προσωπική του κοσμοθεώρηση που την ονόμαζε «κρητική ματιά», η οποία συνοψίζεται στη φράση: «Η ζωή είναι ανηφόρα και πρέπει να την ανεβαίνουμε με αξιοπρέπεια και ανδρεία».
H σχέση Εκκλησίας – Καζαντζάκη ήταν τουλάχιστον θυελλώδης. Πώς την αποδίδετε στην ταινία σας;
Ο Καζαντζάκης έγραψε μόνο αληθινά έργα αγάπης και δεν έκανε τίποτε που θα μπορούσε να ενοχλήσει την τότε Εκκλησία, αλλά δυστυχώς ακραία παραεκκλησιαστικά στοιχεία και κάποιοι κουφιοκέφαλοι δεσποτάδες της κεντρικής Εκκλησίας της Ελλάδος συμπεριφέρθηκαν στον μεγάλο αυτό συγγραφέα με χουλιγκάνικο τρόπο. Αλλά και η Καθολική Εκκλησία δεν πήγε πίσω. Περιέλαβε τον «Τελευταίο πειρασμό» στον κατάλογο των απαγορευμένων βιβλίων. Φωτεινή εξαίρεση σ’ αυτές τις αθλιότητες υπήρξε το Πατριαρχείο Κωνσταντινουπόλεως. Μάλιστα ο τότε πατριάρχης Αθηναγόρας ερωτώμενος για τον Καζαντζάκη είπε: «Εμείς στο Πατριαρχείο έχουμε τα άπαντα του συγγραφέα στη βιβλιοθήκη μας». Εξαίρεση αποτέλεσαν οι Κρητικοί και η Κρήτη γενικότερα, αλλά και η Αρχιεπισκοπή Κρήτης, και μάλιστα στην κηδεία του συγγραφέα στο Ηράκλειο η εξόδιος ακολουθία έγινε από τον αρχιεπίσκοπο Ευγένιο. Στην ταινία χειρίζομαι το θέμα όπως θέλω να πιστεύω ότι θα το χειριζόταν ο ίδιος ο Καζαντζάκης αν ζούσε: με ολύμπια κατανόηση! Γιατί έλεγε: «Δεν υπάρχει βαρύτερη τιμωρία από τούτη: να απαντάς στην κακία με καλοσύνη».
Στο φιλμ εμφανίζεται ο Στάθης Ψάλτης στην τελευταία του δουλειά στο σινεμά. Τι θυμάστε από εκείνον στα γυρίσματα;
Οταν συναντηθήκαμε πρώτη φορά με τον Στάθη Ψάλτη του είπα: «Δεν θέλω τις υποκριτικές σου δεινότητες, θέλω να καταθέσεις την ψυχή σου». Και μου απάντησε με τον απλούστερο τρόπο: «Μα γι’ αυτό ήρθα». Πολύ καιρό πριν ήξερε βεβαίως ότι θα πεθάνει και, όπως μπορεί να υποθέσει κανείς, είχε αποφασίσει να αφήσει το τελευταίο καλλιτεχνικό του αποτύπωμα στην ταινία. Ερμήνευσε με έναν σπαρακτικό «υπερκόσμιο τρόπο» τον ηγούμενο της μονής Σινά. Μόλις ολοκληρώθηκε η πρώτη πρόβα στον χώρο των γυρισμάτων όπου έπαιξε με τον Οδυσσέα Παπασπηλιόπουλο, ο Παπασπηλιόπουλος ήρθε σε μένα εμβρόντητος λέγοντάς μου: «Ποια είναι η ψυχή αυτού του ανθρώπου που δεν την ξέραμε. Τι ταλέντο είναι αυτό και πώς ερμηνεύει με αυτό τον μεγαλειώδη και αθώο τρόπο έναν ιερωμένο… Ετσι έπρεπε να είναι οι αληθινοί δεσποτάδες». Μόλις τελείωσαν τα γυρίσματα σηκώθηκε όρθιο το συνεργείο χειροκροτώντας τον… Είχαμε αυτή την τύχη να μας επιλέξει η ψυχή του προτού φύγει, η οποία εντέλει μεταλλάχτηκε σε ευλογία.
Δίπλα στους εμβληματικούς Ελληνες που μονοπωλούν τα τελευταία έργα σας χωράει κάποιος ξένος που ίσως θεωρείτε ότι είναι ισάξιός τους;
Α, είναι μακρύς ο κατάλογος των μη Ελλήνων που κοσμούν το διεθνές στερέωμα του πολιτισμού ευρύτερα και τη λογοτεχνία ειδικότερα. Οπως, ας πούμε, ο τεράστιος Φίοντορ Ντοστογιέφσκι, ο ποιητής Τόμας Στερν, ο Ελιοτ, ο αυτοκαταστροφικός Ερνεστ Χέμινγουεϊ, ο ποιητής Αρθουρ Ρεμπώ, ο Θερβάντες, ο οποίος έχασε το χέρι του στη ναυμαχία της Ναυπάκτου πολεμώντας υπέρ των Ελλήνων κατά των Τούρκων, ο μεγάλος μαέστρος του μαγικού ρεαλισμού Μαρκές κ.ο.κ.
Στα πρώτα έργα σας («Το τραγούδι της επιστροφής», «Σιγά… η πατρίδα κοιμάται») παρακολουθούμε μια πολιτική θέση που βρίσκεται πιο κοντά στην Αριστερά. Σήμερα πού τοποθετείστε πολιτικά;
Ημουν δραστήριο μέλος του ΚΚΕ Εσ. και μάλιστα με καθοδηγητή μέσα στη χούντα τον Αλέκο Φλαμπουράρη. Στη μεταπολίτευση ήμουν συνεργάτης της «Αυγής» και αργότερα από το Παρίσι έγραφα στο ίδιο έντυπο κριτική κινηματογράφου. Επαψα να είμαι στρατευμένος και μετακινήθηκα στην περιοχή της ανεξάρτητης Αριστεράς, σε αυτό που έλεγε ο συγγραφέας Γιώργος Ιωάννου «Αριστερά της κοινωνικής ευαισθησίας». Επιπλέον έβαλα πάνω από κόμματα και ιδεολογίες την τέχνη γιατί μόνο αυτή προσδίδει θετικό πρόσημο στα παραγόμενα έργα. Διότι μόνο τότε βοηθάει τον άνθρωπο να συνομιλεί με τον ανώτερο εαυτό του και όχι με τον ψυχοφθόρο κατώτερο εαυτό του. Η πολιτική μπορεί να το κάνει αυτό;
Και η μαντινάδα που απαγγείλατε στον τότε πρωθυπουργό Σαμαρά προκάλεσε αντίδραση με απαξιωτικά σχόλια.
Μα και ο Καζαντζάκης δέχτηκε δηλητηριώδη βέλη όταν στήριξε την Κυβέρνηση Σοφούλη (κάτι σαν την κυβέρνηση Σαμαρά). Έγινε μάλιστα και υπουργός άνευ χαρτοφυλακίου αυτής της κυβέρνησης. Τώρα για τη μαντινάδα και τον Σαμαρά που ξεσηκώθηκε θύελλα σχολιασμών, προσβολών και ύβρεων θέλω να σας πω πως εν τέλει σκέπασαν τα πραγματικά περιστατικά σκοπίμως και δολίως.. και τί σκέπασαν; πρώτον ότι ο τότε πρωθυπουργός μου έδωσε ένα βραβείο του Δήμου Πήλου και με χαρακτήρισε ως “μέγα” ανηφορίζοντας την τέχνη του κινηματογράφου, δηλαδή Καζαντζάκη στον κινηματογράφο. Αυτό βεβαίως δεν άρεσε στη φατρία, στην κυρίαρχη φατρία του ελληνικού κινηματογράφου (και όχι μόνο) και εξαπέστειλαν λάσπες και χυδαιότητες… και μετά, πατώντας πάνω σε αυτό έκαναν ό,τι μπορούσαν για να εμποδιστεί να γίνει η ταινία ΚΑΖΑΝΤΖΑΚΗΣ που οφείλει την ολοκλήρωση της στους Κρητικούς και σε 2-3 ανθρώπους της κυβερνήσεως που δεν “μασάνε” από τίποτα και αγαπούν την τέχνη, τον πολιτισμό και τους ανθρώπους που ανυψώνουν την μέσα ανώτερη πατρίδα με έργα που έχουν θετικό πρόσημο. Αλλά αφού είπαμε γι’αυτό, θέλω να καταθέσω και ενόρκως αν χρειαστεί, πως όποιος πρωθυπουργός στο μέλλον με τιμήσει με τον τρόπο που με τίμησε ο Σαμαράς, θα το κάνω ακριβώς και δεν θα πω μία μαντινάδα αλλά δύο.
Επιπλέον μου δίνεται η ευκαιρία να πω ότι όλοι οι Έλληνες καλό θα ήταν να σεβόμαστε τον εκάστοτε πρωθυπουργό της χώρας είτε τον ψηφίσαμε είτε όχι, να του στέλνουμε τη θετική μας ενέργεια γιατί τότε μόνο μπορεί να έχει ελπίδα η χώρα να συνέλθει: Να είμαστε ενωμένοι και θετικοί και όχι χωρισμένοι και εμφυλιοτικοί.
Τις πολιτικές αντιπαλότητες τις πλήρωσε ακριβά η χώρα… Και ως επιβεβαίωση των παραπάνω, έστειλα δημόσια την καλή μου ενέργεια στον πρωθυπουργό Τσίπρα και θα κάνω το ίδιο και στους επόμενους πρωθυπουργούς όποιος και αν είναι εκτός βέβαια της Χρυσής Αυγής-Θεός Φυλάξει.
