Μια εύκολη ανάγνωση του έργου του Φίλιπ Κερ, ο οποίος «έφυγε» την Παρασκευή στα 62 χρόνια του, σε οδηγεί στο συμπέρασμα πως ο Σκοτσέζος συγγραφέας τοποθετεί την ιστορία του μέσα στην Ιστορία για να καταλήξει στα καταιγιστικά μυθιστορήματά του. Αυτό όμως θα ήταν εξαιρετικά άδικο τόσο για τον Κερ όσο και για τον τρόπο που συνθέτει τις ιστορίες του με όχημα την Ιστορία.
Θέλω να ξεκαθαρίσω από την αρχή πως στην πραγματικότητα αντιπαθώ τα ιστορικά μυθιστορήματα. Ως άνθρωπος της απόδειξης θεωρώ πως είναι εντελώς αυθαίρετη και πολλές φορές γελοία η περιγραφή ενός ιστορικού προσώπου μέσω της μυθιστορίας. Όλες αυτές οι φράσεις που μπαίνουν στα στόματα ηρώων της Ιστορίας και (ή ίσως και για να) τους μετατρέπουν σε προσωπικούς ήρωες του συγγραφέα –τον οποίο κανένας δεν είναι σε θέση να διαψεύσει– συχνά καταντούν μια γελοία υπερβολή. Άρα ο αναγνώστης οφείλει να αποδέχεται τόσο την (ενδεχόμενη) ιστορική ανακρίβεια του μυθιστορήματος όσο και τον ορίζοντα της Ιστορίας που ο ίδιος ο δημιουργός αντιλαμβάνεται.
Η αξιοπρόσεκτη περίπτωση του κυρίου Κερ
Υπό αυτό το πρίσμα ο Κερ θα έπρεπε να μου είναι ένας αντιπαθής συγγραφέας, ο οποίος τοποθετεί τον ήρωά του, τον Γερμανό αστυνομικό αξιωματούχο (αλλά όχι ναζί) Μπέρνι Γκούντερ, στο κέντρο μιας ιστορικής τοιχογραφίας περιτρυγυρισμένος, μεταξύ άλλων, και από προσωπικότητες όπως ο Γκέμπελς και ο Ράινχαρντ Χάιντριχ. Ωστόσο ο Φίλιπ Κερ καταφέρνει να κάνει την αυθαιρεσία του πλήρως λειτουργική, τη «συγγραφική αδεία» πλήρως συμβατή με την ιστορία και τον εαυτό του έναν γητευτή.
Τα πιο γνωστά του μυθιστορήματα εξελίσσονται μεταξύ των δεκαετιών ’30 έως ’50. Ο ήρωάς του Μπέρνι Γκούντερ, ο αντισυμβατικός θρασύς χαρακτήρας με τη φιλοσοφική στωικότητά του, ταξιδεύει από την Πράγα μέχρι τη Γιουγκοσλαβία, την Κούβα και το Μπουένος Αϊρες συνοδεύοντας πάντα την ιστορία της εξέλιξης και της πτώσης του ναζισμού. Στην Αργεντινή μάλιστα πηγαίνει με τον ίδιο τον Αντολφ Αϊχμαν, τον «αρχιτέκτονα» της τελικής λύσης που επιζητούσε ο Χίτλερ για τους Εβραίους της Ευρώπης, προκειμένου όμως να εξιχνιάσει τη δολοφονία μιας έφηβης. Αυτό εξάλλου είναι το γενικό πλαίσιο στην εργογραφία του Κερ: οι καθημερινοί πρωταγωνιστές κινούνται γύρω από το γαϊτανάκι της διερεύνησης ανεξιχνίαστων εγκλημάτων, τα εγκλήματα του ναζισμού εξελίσσονται με όλη τους τη φονική μεγαλοπρέπεια και τις παρανοϊκές και απάνθρωπες διαστάσεις τους.
Σε καμιά περιγραφή ο Κερ δεν χρησιμοποιεί τα ιστορικά πρόσωπα για να υποδυθεί πως αυτός και μόνο αυτός γνωρίζει τι συνέβη στο πεδίο της ιστορικής πραγματικότητας. Οι ιστορικοί πρωταγωνιστές είναι σημεία ροής γύρω από τους οποίους κινούνται οι δύο ιστορίες, του συγγραφέα και της ζωής. Δεν τραβάει τους ιστορικούς χαρακτήρες από τα μαλλιά, δεν τους βάζει να εξηγούν τι συνέβη, ούτε τι έκαναν. Είναι κομμάτι από το μοτίβο του, το οποίο συμπληρώνεται από την ατμόσφαιρα που δημιουργεί. Και οφείλω να πω ότι η ικανότητά του να δημιουργεί ατμόσφαιρα και να ανασυνθέτει το περιβάλλον της εποχής είναι τόσο πειστική, λεπτομερής και ιστορικά ακριβής που δεν διακρίνεις καμιά αυθαιρεσία όταν, για παράδειγμα, κάποιος από τους ηγέτες των ναζί χαιρετά τον Μπένι Γκούντερ.
Οι ίσες αποστάσεις τρώνε τον «αφέντη»
Ο Κερ έχει μια συγκεκριμένη τεχνική αφήγησης: οικοδομεί με σχολαστικότητα τις περιγραφές του με αντικείμενα και ανθρώπους που υπήρχαν την περίοδο που εξελίσσεται το έργο του αλλά δεν υπάρχουν πια. Μια μάρκα τσιγάρων εποχής, ένα αυτοκίνητο που υπήρξε θρύλος, ένας ηθοποιό που μεσουράνησε εκείνο το διάστημα. Ετσι όταν σε αυτό το σκηνικό που προκαλεί τον θαυμασμό και τη φαντασία του αναγνώστη εισέρχεται ο Γκέμπελς ή ο Αϊχμαν, αυτό γίνεται απολύτως αποδεκτό, καθώς η είσοδος της Ισορίας στην ιστορία του Κερ μοιάζει –και είναι– το ιδανικό συμπλήρωμα.
Σημαντικό γεγονός επίσης είναι πως ο Σκοτσέζος συγγραφέας δεν λειτουργεί με το άγχος της αποδόμησης των θεωριών του ναζισμού. Αφήνει τις ναζιστικές θεωρίες να γίνουν πρακτικές μέσα από τη δράση των προσώπων-φορέων τους και έτσι καταφέρνει να σκιαγραφήσει τον παραλογισμό που αυτοπαγιδεύτηκε και παγίδευσε ανθρώπους. Δεν διστάζει, για παράδειγμα, να περιγράψει τις ικανότητες του ναζί συνεργάτη του Γκούντερ στην αστυνομική έρευνα αλλά τον αφήνει να εκτεθεί όταν η ικανότητά του συγκρούεται με την κοσμοθεωρία του που τελικώς δεν τον αφήνει να λειτουργήσει ως επαγγελματίας.
Εχει δίκιο ο συγγραφέας όταν επιμένει στις συνεντεύξεις που δίνει ότι γράφει ιστορικά και πολιτικά μυθιστορήματα με φιλοσοφικές προεκτάσεις; Εγώ λέω «ναι». Απλώς το σενάριο, η αστυνομική πλοκή δίπλα στις ιστορικές αφηγήσεις, είναι ένα καλό εργαλείο που χρειάζεται ωστόσο μεγάλο ταλέντο για να μην καταντήσουν οι ήρωές σου να εκτίθενται όπως ο κινηματογραφικός Παλαιών Πατρών Γερμανός στην Αγία Λαύρα των ελληνικών ταινιών. Ο Κερ εντάσσει τους πρωταγωνιστές της Ιστορίας στην πλοκή του όχι για να τους εκμεταλλευτεί σεναριακά ή να τους εκδικηθεί κατά πώς επιβάλλουν οι απόψεις του αλλά γιατί εκείνη την εποχή υπήρξαν. Ο τρόπος που θεωρεί ότι υπήρξαν προκύπτει από την προσωπική του ιστορική μελέτη. Ο Κερ χρησιμοποιεί την ιστορική μελέτη όπως ο Ιαν Ράνκιν έναν σύμβουλο για θέματα εγκληματολογίας στα δικά του βιβλία.
Αυτό αποκλείει να αυθαιρετεί; Φυσικά και όχι. Δεν γράφει για λόγους ιστορικής ακρίβειας, αλλά γνώσης. Αλλωστε, όπως σωστά λέει και ο ίδιος, κάθε συγγραφή της Ιστορίας επηρεάζεται από τη ματιά και τη συνεπακόλουθη αυθαιρεσία των συγγραφέων – στην περίπτωση του ναζισμού από τη θέση που εξέφρασαν οι συγγραφείς των νικητών του Β΄ Παγκόσμιου Πολέμου. Τουλάχιστον οι δικοί του νικητές δεν έχουν σκοπιμότητες. Εξαίρεση ίσως αποτελεί το εμφανές άγχος του Φίλιπ Κερ να σταθεί στη μέση της απόστασης ναζισμού και κομμουνισμού και να υπηρετήσει την «πολιτική ορθότητα» περί ίδιων ευθυνών. Ισως να πρόκειται για την προσωπική του αντίληψη που πατά στην αντικομμουνιστική Βρετανία του Ψυχρού Πολέμου, ίσως πάλι για τεχνητή πρακτική που θεωρεί πως παράγει αντικειμενικότητα μέσω της αποδοχής των ίσων ευθυνών. Αναμφίβολα πρόκειται για ανιστόρητη ανάγνωση που οδηγεί στο συμπέρασμα ότι παρά την επιμελή μελέτη της ιστορίας του Β΄ Παγκόσμιου Πολέμου ο Κερ παρέβλεψε τον ρόλο της Σοβιετικής Ενωσης και των κομμουνιστών για να επικρατήσει τελικά το προσωπικό του πολιτικό αφήγημα. Σε κάθε περίπτωση ο Κερ παραμένει από τους κορυφαίους του ιστορικού μυθιστορήματος. Ή μήπως του αστυνομικού; Γιατί όχι του πολιτικού.
• Τα βιβλία του Φίλιπ Κερ με ήρωα τον Μπέρνι Γκούντερ κυκλοφορούν στα ελληνικά από τις Εκδόσεις Κέδρος
