Σκέψεις για την «Ευτυχιοκρατία» στον καιρό του νεοφιλελευθερισμού
«Think positive». Το µάντρα του αλλοτριωµένου ανθρώπου της ύστερης νεωτερικότητας ο οποίος επιθυµεί διακαώς να ανακαλύψει κάποιο νόηµα σε έναν βίο κερµατισµένο σε µικρές και φαινοµενικά ασύνδετες πράξεις. Οι στρατηγικές ζωής των υποκειµένων δεν διέπονται από την ενότητα που συνήθως επέβαλλε η οικογενειακή θαλπωρή ή η εργασιακή ασφάλεια της «χρυσής εποχής του καπιταλισµού», αλλά από µια διαρκή προσαρµογή στην εγγενή ευελιξία του µετα-νεωτερικού κόσµου, µια διαδικασία που σωρεύει υπαρξιακό άγχος, θέτει σε αµφισβήτηση πρότερες σταθερές και υποβάλλει τα άτοµα σε διαρκή αναδιαπραγµάτευση του εαυτού τους. «Ρισκάρω, άρα υπάρχω», ευρισκόµενος σε διαρκή κίνηση, εµπλέκοµαι µε νέες εµπειρίες, αφήνοντας τις παλαιότερες στη λήθη του παρελθόντος ή την τρωκτική κριτική των ποντικών, όπως θα έλεγαν δύο στοχαστές της νεωτερικότητας. Η «θετική σκέψη» είναι το αντίδοτο στον κατακερµατισµό της ύστερης νεωτερικότητας, είναι η «επιµέλεια εαυτού» στη βάση της απόλυτης και αδιαίρετης ατοµικότητας. Αφού οι σχέσεις ανάµεσα στα εν διαρκή κινήσει ατοµικά υποκείµενα είναι εφήµερες και πεπερασµένες, η µόνη σταθερά είναι ο εαυτός απόλυτα αφοσιωµένος στην αναζήτηση της ατοµικής «ευτυχίας».
Το «ισχυρό άτοµο» και ο «βασιλικός δρόµος»
Η πλέον πρόσφατη δηµοφιλής επιστηµονική αναζήτηση των απαραίτητων ποσών θετικότητας για την επίτευξη της περιπόθητης ευτυχίας προέρχεται από τον κλάδο της «θετικής ψυχολογίας», ο οποίος απολαµβάνει ευρεία ακαδηµαϊκή αλλά και εξω-ακαδηµαϊκή διάδοση. Με λίγα λόγια, η θετική ψυχολογία έχει στόχο να εντοπίσει τις θετικές πλευρές της ανθρώπινης προσωπικότητας και να µεριµνήσει για την καλλιέργειά τους σε αντίθεση µε την παραδοσιακή ψυχολογία που δίνει έµφαση στον εντοπισµό και στη θεραπεία του παθολογικού συµπτώµατος. Ο θετικός ψυχολόγος δεν είναι απλώς ένας «σύµβουλος»· είναι ένας «προπονητής» συναισθηµάτων (coach) ο οποίος είναι έτοιµος να διδάξει σε κάθε άτοµο τον «βασιλικό δρόµο» προς την «ευτυχία». Τα πάντα είναι θέµα βούλησης και αποφασιστικότητας. Αρκεί ένα άτοµο να αποφασίσει ότι θέλει να γίνει ευτυχισµένο, να ακολουθήσει τη σωστή συνταγή και κανένα εξωτερικό εµπόδιο δεν πρόκειται να το σταµατήσει. Είναι σαφές ότι ο βολονταρισµός της θετικής ψυχολογίας, που βρίσκεται σε επικοινωνία και µε τη new age «θολούρα» των δεκαετιών του 1970 και 1980, στοιχειοθετεί την εικόνα του «ισχυρού ατόµου», κάτι που εξηγεί και τη δηµοφιλία του εν λόγω κλάδου σήµερα.
Την αποδόµηση της θετικής ψυχολογίας επιχειρούν οι Έντγκαρ Καµπάνας και Έβα Ίλουζ στο εξαιρετικά πυκνό, γλαφυρό και πρωτότυπο δοκίµιο µε τίτλο «Ευτυχιοκρατία: Πώς η βιοµηχανία της ευτυχίας κυβερνά τη ζωή µας» (Εκδόσεις Πόλις, 2020). Οι δύο συγγραφείς (ψυχολόγος και κοινωνιολόγος αντίστοιχα) επιχειρούν να εντάξουν τη θετική ψυχολογία στο γενικότερο κοινωνικοοικονοµικό πλαίσιο και να εξηγήσουν την ανάδυση και διάδοσή της σε σχέση µε την κυριαρχία της ιδεολογίας του νεοφιλελευθερισµού. Τα προτάγµατα της θετικής ψυχολογίας χρησιµοποιήθηκαν για τη νοµιµοποίηση της κατάρρευσης των συλλογικών αφηγήσεων και την εξατοµίκευση της κοινωνικής ζωής, για τη διαχείριση της αποδιοργάνωσης των εργασιακών σχέσεων, για την ψυχολογικοποίηση των κοινωνικών σχέσεων και την εµπορευµατοποίηση της ψυχικής υγείας, για την απαξίωση οποιασδήποτε δοµικής εξήγησης για τα δεινά σε µια καπιταλιστική κοινωνία. Η φτώχεια, η εκµετάλλευση, η καταπίεση, η κοινωνική αδικία, οι ανισότητες αποτελούν εξωτερικότητες που δεν θα πρέπει να επηρεάζουν την ατοµική ψυχολογία· αντίθετα η επίκλησή τους υποδηλώνει αρνητισµό που εκτρέπει το άτοµο από την τροχιά της «ευδοκίµησης». Σε αντιδιαστολή, έννοιες όπως η «συναισθηµατική νοηµοσύνη», η «αυθεντικότητα» και η «αυτονοµία», το «ψυχολογικό κεφάλαιο», η «µόνιµη ευελιξία», η «ψυχική ανθεκτικότητα», η «αυτοανάπτυξη» οριοθετούν ένα πλαίσιο ποσοτικοποίησης και τυποποίησης της «ευτυχίας» που διασφαλίζει τη διαρκή βελτίωση ενός εγγενώς ατελούς ατόµου προς την κατεύθυνση της ευτυχισµένης πληρότητας.
«Τίποτε το ανθρώπινο δεν µου είναι ξένο»
Στο πρώτο κεφάλαιο του βιβλίου περιγράφονται η ανάδυση του κατά Κουν «παραδείγµατος» της «θετικής ψυχολογίας», η θεσµική και οικονοµική στήριξη που αυτό έλαβε, καθώς και η συσχέτισή του µε τον κλάδο των «οικονοµικών της ευτυχίας». Στο δεύτερο κεφάλαιο αναλύεται η σχέση θετικής ψυχολογίας και νεοφιλελεύθερης ιδεολογίας και στο τρίτο κεφάλαιο εξηγείται η εργαλειοποίηση της θετικής ψυχολογίας από την εργοδοσία για την ανακατασκευή των εργατικών ταυτοτήτων και την καλύτερη προσαρµογή των εργαζοµένων στις µεταβαλλόµενες εργασιακές σχέσεις. Στο τέταρτο κεφάλαιο συζητιέται η εµπορευµατοποίηση της «ευτυχίας» διαµέσου της κυκλοφορίας και ανταλλαγής «συναισθηµατικών εµπορευµάτων» (emodities), τα οποία λειτουργούν ως τυποποιηµένες συνταγές «ευτυχίας» για κάθε ανάγκη και χρήση. Στο τελευταίο κεφάλαιο η τυποποιηµένη «ευτυχία» εξετάζεται ως κριτήριο «κανονικότητας» της ανθρώπινης συµπεριφοράς, όπου τα «θετικά συναισθήµατα» διαχωρίζονται πλήρως από τα εξοβελιστέα και ανεπιθύµητα «αρνητικά συναισθήµατα».
Οι συγγραφείς υπερασπίζονται τη γόνιµη επίδραση των αρνητικών συναισθηµάτων. Η οργή και η αγανάκτηση τροφοδότησαν πάρα πολλές φορές την κοινωνική δυναµική. Ο φόβος διασφάλισε την ατοµική και συλλογική αυτοσυντήρηση σε δύσκολες στιγµές. Η ιώβεια προσφυγή στα θετικά συναισθήµατα στερεί από τα άτοµα µια γκάµα ανθρώπινων αντιδράσεων οι οποίες συνθέτουν τη συναισθηµατική ιδιαιτερότητα κάθε ατόµου. Μοιάζει τροµακτική σκέψη τι εξαίσιες εξάρσεις ποιητικής αγωνίας θα είχαµε απολέσει και πόσες λογοτεχνικές καταβάσεις στην απόγνωση θα είχαν υποκατασταθεί από οµοιόµορφα και αβαθή ψευδο-λογοτεχνήµατα αν είχαν κατασταλεί οι εκκρίσεις της µέλαινας χολής. Οµοίως κανένας µεγάλος ιστορικός µετασχηµατισµός δεν θα είχε ξεσπάσει χωρίς το ξεχείλισµα της συλλογικής αγανάκτησης απέναντι στην πολιτική και κοινωνική αδικία ή δίχως την απροσχηµάτιστη δυσπιστία απέναντι στην άσκηση ισχύος από τους εξουσιάζοντες. Απέναντι στη δυστοπία της ποσοτικά προσδιορισµένης και επικοινωνιακά επιβεβληµένης «ευτυχίας» πρέπει να αντιταχθούν η γνώση, η κατανόηση και η δηµιουργική αξιοποίηση των προσωπικών αντιφάσεων, αλλά και η αναζήτηση της ουσιαστικής ευτυχίας στην αλληλεπίδραση µε τον άλλο. Homo sum, humani nil a me alienum puto.
O Κώστας Ελευθερίου είναι διδάσκων Πολιτικής Κοινωνιολογίας, Πανεπιστήμιο Αθηνών
INF0
Η «Ευτυχιοκρατία: Πώς η βιομηχανία της ευτυχίας κυβερνά τη ζωή μας» των Έντγκαρ Καµπάνας και Έβα Ίλουζ σε μετάφραση Βασιλικής Πέτσα κυκλοφορεί από τις Εκδόσεις Πόλις
