Η Ευρώπη είναι µια µικρή ήπειρος. Ως προς την έκταση, µερικά από τα κράτη του κόσµου την ξεπερνούν· η επικράτειά τους είναι σαφώς µεγαλύτερη και η Ρωσία συγκαταλέγεται σε αυτά. Ως προς τον πληθυσµό, επίσης υπάρχουν κράτη µε πολύ περισσότερους κατοίκους απ’ ό,τι η ευρωπαϊκή ήπειρος στο σύνολό της. Στην Ιστορία όµως δεν µετρούν πάντοτε τα µεγέθη.
Του Γιώργου Μαργαρίτη*
Η Ευρώπη ήταν ευλογηµένος τόπος για όσους κατοίκησαν σε αυτή. Εύκρατο κλίµα, εύφορα εδάφη και υδάτινοι δρόµοι, εσωτερικές θάλασσες ολόγυρα και πλωτά ποτάµια στην ενδοχώρα της: διάδροµοι µετακινήσεων – προϊόντων του εµπορίου, ανθρώπων και στρατών.
Οπως όλες οι ευλογίες έτσι και αυτή εµπεριείχε µια κατάρα: πάντοτε υπήρχε εδώ το απαραίτητο πλεόνασµα, σε υλικά και ανθρώπους, που επιτρέπει τη διεξαγωγή πολέµων. Ως εκ τούτου, η Ευρώπη υπήρξε µια πολεµόχαρη ήπειρος. Υπήρχε και κάτι άλλο δυσάρεστο στην ύπαρξή της: οι δρόµοι της στεριάς ήταν κλειστοί σε αυτήν. Στα νότια η Αφρική και η Μέση Ανατολή των ερήµων και των απροσπέλαστων δρόµων, στα ανατολικά οι στέπες των απροσδιόριστων φυλών και των νοµάδων. Το κλίµα και οι αποστάσεις δεν επέτρεπαν καµία «διεύρυνση» του ευρωπαϊκού κόσµου προς τα εδώ. Αντίθετα, περιέκλειαν ασφυκτικά τη µικρή ευρωπαϊκή ήπειρο.
Ανοικτές ήταν µόνοι οι θάλασσες, ο ωκεανός, ο Ατλαντικός για την ακρίβεια. Οι Ευρωπαίοι άργησαν να τον δαµάσουν και, όταν τον δάµασαν, κυριάρχησαν όχι µόνο εκεί αλλά και σε όλους τους ωκεανούς του κόσµου. Αυτό άνοιξε τον δρόµο στο µεγάλο εµπόριο και το µεγάλο εµπόριο συγκέντρωσε τον πλούτο µε τον οποίο η Ευρώπη οδήγησε τον κόσµο στην εποχή του καπιταλισµού.
Λίκνο του καπιταλισµού η ήπειρος και ως εκ τούτου, κυρίαρχος του κόσµου. Ο «δυτικός κόσµος» ήταν ο κυρίαρχος της Γης. ∆εν κράτησε πολύ αυτή η κυριαρχία. Νέοι ανταγωνιστές αναδείχθηκαν στις ακτές των ωκεανών – στις απέναντι του Ατλαντικού ή στις απόµακρες της Ασίας. Αλλοι πλέον έλεγχαν τις θάλασσες και η Ευρώπη βρέθηκε πάλι περίκλειστη στη µικρή της επικράτεια.
Η ιδέα της διάσπασης του κλοιού έγινε µια σταθερά της ευρωπαϊκής ιστορίας, σφραγίστηκε η τελευταία από εκστρατείες προς τις ανατολικές και τις νότιες παρυφές της Ευρώπης. Ηταν ο παρονοµαστής των Σταυροφοριών, αλλά και ο παρονοµαστής του σηµερινού κόσµου. Ο «δυτικός κόσµος» όφειλε να αποτινάξει τον γύρω του κλοιό για να αντέξει στον ανταγωνισµό των νέων ανταγωνιστών.
Οπως και στα παλιά χρόνια συνέβαινε, ο πρώτος στόχος ήταν το µουσουλµανικό περίβληµα. Από το Αφγανιστάν έως την Αραβική Ανοιξη έγιναν πόλεµοι, διαλύθηκαν κράτη, πόνεσαν άνθρωποι. Ο κλοιός δεν έσπασε. Καµία µουσουλµανική κοινωνία δεν έγινε «Ευρώπη» και δεν ασπάστηκε τις αξίες του δυτικού καπιταλισµού – σταθερό υπόστρωµα της προσαρµογής.
Οπως και άλλοτε, ήρθε µετά η σειρά της Ανατολής. ∆ηλαδή της Ρωσίας. Το ΝΑΤΟ που –έλεγαν– έµεινε χωρίς στόχο τότε που η «Ιστορία τελείωσε», στα 1990, αναβαθµίστηκε και άρχισε µεθοδικά να πιέζει τη Ρωσία. Σήµερα έχει φτάσει στο κατώφλι της. Και σήµερα έχει να διαπραγµατευτεί την αντίδρασή της.
Στην Ιστορία, οι προσπάθειες διάσπασης του «κλοιού» συνοδεύονταν συνήθως από αποτυχίες. Θα ήταν ενδιαφέρον να δούµε αν το αποτέλεσµα θα είναι σήµερα διαφορετικό.
*Ο Γιώργος Μαργαρίτης είναι καθηγητής Σύγχρονης Ιστορίας στο Τμήμα Πολιτικών Επιστημών του ΑΠΘ
