Θεσμός νεωτερικός, τα πολιτικά κόμματα είναι συσσωματώσεις έκφρασης συμφερόντων και αξιών σε μεταβαλλόμενο, εθνικό και διεθνές, περιβάλλον. Αξίες και συμφέροντα αποτελούν οδηγό για δράση, τρέφονται από αυτήν. Στόχος η προώθησή τους, η αύξηση της επιρροής του κόμματος, η άσκηση της εξουσίας. Παρά τις επικρίσεις από τη Δεξιά ότι προάγουν όχι το εθνικό αλλά επιμέρους συμφέροντα, τα κόμματα αποδείχτηκαν ανθεκτικά. Αποδυναμώθηκαν εσχάτως, ο ηγέτης απέκτησε μεγαλύτερο βάρος, αλλά κρατούν δύο αιώνες. Η διαιρετική τομή Δεξιά – Αριστερά κρατεί. Μόλις τη δεκαετία του 1970 εμφανίστηκαν νέα, μονοθεματικά, οικολογικές κινήσεις κυρίως, τα οποία με τον χρόνο μοιάζουν με τα άλλα κόμματα. Τα εκκολαφθέντα τελευταίως ακροδεξιά δεν είναι κάτι νέο. Είναι ενσαρκώσεις του πατρίς – θρησκεία – οικογένεια, ενός συνδυασμού αυταρχικής επιστροφής στο εθνικό κράτος με βασικές αξίες της συντηρητικής ιδεολογίας.
Τα κόμματα αλληλεπιδρούν και συναπαρτίζουν το πολιτικό πεδίο ή πολιτικό σύστημα. Τόσο η οργάνωση του συστήματος όσο και η σχέση των κομμάτων με την εξουσία επηρεάζουν τη φυσιογνωμία και τον ανταγωνισμό τους. Από το 1974 μέχρι σήμερα το ελληνικό κομματικό σύστημα ήταν δικομματικό, με έναν τρίτο υπολογίσιμο αντισυστημικό πόλο, το ΚΚΕ, και μικρότερα κόμματα. Αυτό άλλαξε το 2009 και στις εκλογές του 2023. Σήμερα, σε μια οκτακομματική Βουλή, έχουμε ένα κυρίαρχο κόμμα, δύο «μεσαία» στην κεντροαριστερά που ορέγονται την πρωτοκαθεδρία, το ΚΚΕ και τέσσερα μικρότερα κόμματα.
Λογικά τα κόμματα στην επόμενη Βουλή θα είναι λιγότερα, η κατάσταση στην κεντροαριστερά θα αλλάξει. Από κόμμα εξουσίας την τελευταία δεκαετία ο ΣΥΡΙΖΑ ή θα επανακάμψει ή θα συρρικνωθεί. Οχι γιατί είναι συγκοινωνούν δοχείο με το ΠΑΣΟΚ – αυτό ισχύει μερικώς για τους άνω των 50 ετών. Αυτό πηγάζει από τη δικομματική λογική του κομματικού πεδίου, την αντίδραση στο διαφαινόμενο μονοπώλιο διακυβέρνησης της ΝΔ, τον ανταγωνισμό συμφερόντων και αξιών.
Ο ΣΥΡΙΖΑ έφτασε εδώ που είναι σήμερα γιατί αρκετοί από αυτούς που τον στήριζαν θεώρησαν ότι δεν τους εκφράζει πια. Αναντίρρητα, πολλοί ψήφιζαν προσωπικά τον χαρισματικό ηγέτη του, τον Αλέξη Τσίπρα. Αυτός ήταν το μεγάλο του ατού αλλά στην πορεία έγινε και αδυναμία του. Ο ΣΥΡΙΖΑ έγινε κόμμα αρχηγικό, κάτι που απάδει με τις αξίες της Αριστεράς. Κυρίως απώλεσε την ταυτότητά του, υπέστειλε αξίες του, δεν εξέφρασε τους υποστηρικτές του. Η διαδικασία αυτή συνδέεται με την άσκηση της εξουσίας στο μνημονιακό περιβάλλον. Συνδέεται, όμως, και με τρεις άλλες παραμέτρους που μετέβαλαν τη φυσιογνωμία του.
Με τις κρίσεις, του 2015 κυρίως αλλά και μικρότερες αργότερα, ο ΣΥΡΙΖΑ έχασε σημαντικό μέρος στελεχών του. Ταυτόχρονα, αρκετά άλλα στελέχωσαν τον κυβερνητικό μηχανισμό. Ετσι αποδυναμώθηκε η κοινωνική του παρουσία. Η αύξηση μετά το 2019 των μελών του δεν αντιστάθμισε το έλλειμμα. Οι εσωτερικές έριδες για τον έλεγχο των οργάνων επιδείνωσαν την κατάσταση. Δεν αναδείχτηκαν νέα στελέχη, αποκλείστηκαν συχνά πυκνά όσοι θεωρούνταν απειλή από τους εγκατεστημένους. Φαινόμενα συνηθισμένα σε οργανώσεις με εξουσία αλλά αδιανόητα για τους αριστερούς. Ετσι ο ΣΥΡΙΖΑ αποκόπηκε από κοινωνικούς χώρους, από φορείς, από ανθρώπους με κοινωνική δράση, ακόμη και από στηρίγματά του όπως οι νέοι, οι επιστήμονες, οι ανεξάρτητοι της Αριστεράς. Τέλος, επιχειρώντας την επιστροφή στη διακυβέρνηση μεταβλήθηκε σε catch-all κόμμα σε βάρος των ιστορικών του αναφορών χάνοντας σε αξιοπιστία. Και τα τρία αποτυπώθηκαν στην ανερμάτιστη διαδικασία επιλογής υποψηφίων στις πρόσφατες εκλογές.
Ο ΣΥΡΙΖΑ απώλεσε κοινωνικές αναφορές, υπέστειλε αξίες, θόλωσε την ταυτότητά του. Κάποιοι εντοπίζουν τις απαρχές στο δημοψήφισμα του 2015, άλλοι στις κυβερνητικές πρακτικές. Στις έρευνες κοινής γνώμης μετά το 2019 η κατάσταση φαίνεται συνθετότερη: απουσία ενθουσιασμού των υποστηρικτών του, επιφυλάξεις για επιλογές του. Αλλά και θετικά: υποχώρηση του αντιΣΥΡΙΖΑ μετώπου, προσδοκίες για κάτι καλύτερο. Συνεπώς, μετά το 2019 υπήρχαν περιθώρια ανασύνταξης και ανάκαμψης. Αυτά σπαταλήθηκαν με αποκορύφωμα την εκλογική καμπάνια που έσπειρε τη δυσπιστία και επέτρεψε στη ΝΔ να οικειοποιηθεί την ελπίδα.
Εχει λοιπόν ο ΣΥΡΙΖΑ λόγο ύπαρξης; Τα προβλήματα της χώρας είναι τεράστια. Η κυβέρνηση τα ωραιοποιεί, δεν τα λύνει. Στα σημερινά κόμματα ο επικεφαλής παίζει σημαντικότατο ρόλο. Η πολιτική παντού έχει στοιχεία star system: νιότη, ομορφιά, ευγλωττία, σύμβολα, εικόνες. Αυτά, ωστόσο, δεν αρκούν, ιδιαίτερα σε ενεργούς πολίτες. Γι’ αυτούς αρχές και προγράμματα έχουν ακόμη αξία. Εξίσου σημαντικές γι’ αυτούς είναι δύο λέξεις: ειλικρίνεια και αξιοπιστία. Ισως εδώ να βρίσκεται η τελευταία ευκαιρία του ΣΥΡΙΖΑ να φιλιώσει με τον κόσμο του.
* Ο Παντελής Κυπριανός είναι καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Πατρών