Κάποτε ήμασταν χώρα φτωχή. Η μετανάστευση έγινε ο δρόμος της επιβίωσης για πολλούς, τους φτωχότερους. Αθήνα, Θεσσαλονίκη, τα κέντρα της περιοχής. Πολλοί στο εξωτερικό. Γερμανία, Βέλγιο, Σουηδία, πέραν του Ατλαντικού. Με τα εμβάσματα συντηρούνταν γονείς, παιδιά. Η άφιξη του ταχυδρόμου ήταν πανηγύρι. Στη φτώχεια προστέθηκαν τα πολιτικά πάθη, η περιθωριοποίηση, οι διώξεις των αντιφρονούντων. Κομμουνιστές και «συνοδοιπόροι», οι ηττημένοι του Εμφυλίου, οι αντιχουντικοί. Η αναζήτηση καλύτερης ζωής κυρίως μέσω των σπουδών δυνάμωσε τη φυγή. Με πτυχίο δύσκολα έβρισκες δουλειά στον τόπο σου, ευκολότερα στις μεγάλες πόλεις. Καλύτερη δουλειά, περισσότερα χρήματα, πιο γεμάτη ζωή.
Ολα αυτά δημιούργησαν σημαντικά ζητήματα. Οι τοπικές κοινωνίες έχασαν τα πιο δυναμικά τμήματα του πληθυσμού. Με τον χρόνο οι ανισότητες ανάμεσα στα αστικά κέντρα και την ύπαιθρο διογκώθηκαν. Τέλος, η μετανάστευση και η απώλεια των νέων επέφεραν τη μείωση του πληθυσμού στην περιφέρεια.
Μια ευνομούμενη πολιτεία θα έστεργε να θεραπεύσει τα προβλήματα. Ιδιαίτερα από τότε που έχουμε περισσότερους πόρους. Να επινοήσει μέτρα και τρόπους να αντιμετωπιστεί η ερήμωση της περιφέρειας. Να μπορούν οι νέοι να ζήσουν αξιοπρεπώς στον τόπο τους. Να μπορούν οι απόμαχοι της δουλειάς να ζήσουν αξιοπρεπώς εκεί μετά τη σύνταξη. Να μπορούν οι εναπομείναντες να στείλουν τα παιδιά τους σχολείο, να έχουν πρόσβαση σε στοιχειώδη κοινωνικά αγαθά.
Δυστυχώς, έγιναν ελάχιστα. Ενίοτε προς την αντίθετη κατεύθυνση. Με τον «Καλλικράτη» απονεκρώθηκε η κοινοτική ζωή. Ερημη χώρα. Οι νέοι αδυνατούν να ζήσουν στον τόπο τους. Για τους λίγους που μένουν οι συνθήκες δεν είναι οι καλύτερες. «Συμπληρώνω συνέχεια χαρτιά για να μπορέσω να πάρω τις ενισχύσεις και δεν τα καταφέρνω» μου είπε νεαρός κτηνοτρόφος στην ορεινή Ηπειρο. «Σαν να το κάνουν επίτηδες να μην πάρω την ενίσχυση».
Η κατάσταση δεν είναι καλύτερη για τις υποδομές. Οικισμοί απομονωμένοι από τους παρακείμενους, η μετακίνηση γολγοθάς. Κάθε φορά σκέφτομαι τη διαδρομή από την κωμόπολη των Φιλιατών στα ελληνοαλβανικά σύνορα, στα διπλανά χωριά. Το βράδυ περιπέτεια. Σαν να ήθελε η πολιτεία να επιβεβαιώσει την εικόνα της παραίτησης, της τιμωρίας εκείνων που έμειναν στα δυσπρόσιτα αυτά μέρη.
Οι νέοι; Δύσκολα τους συναντάς. Ας πούμε ότι θέλουν να μείνουν. Να παντρευτούν, να κάνουν οικογένεια. Δύσκολο και σύντροφο να βρουν και να βιοποριστούν. Οι δουλειές σπανίζουν. Οταν υπάρχουν και όσες υπάρχουν δεν αφήνουν χρόνο για τίποτε άλλο. Γίνεσαι ένα με τη γη, με τη δουλειά. Πώς πάλι να κάνουν παιδιά όταν η ζωή είναι τόσο ακριβή; Κι αν κάνουν παιδιά, ποιος θα τα φροντίσει; Πού να τα αφήσουν; Οι υποδομές και οι σχετικοί θεσμοί σπανίζουν. Η Ελλάδα; Η χειρότερη χώρα για παιδιά, δήλωσε πρόσφατα Ευρωπαίος αξιωματούχος. Πόσο μάλλον στην περιφέρεια, που στερείται τα στοιχειώδη.
Οι απόμαχοι της δουλειάς; Ας υποθέσουμε, όπως συμβαίνει σε πλούσιες χώρες, πως κάποιοι από αυτούς θα θέλουν να ζήσουν στον τόπο καταγωγής τους. Μπορούν; Θα αντέξουν ελλείψει υποδομών, δρόμων, κατοικήσιμων σπιτιών; Ερωτήματα που μπορούν να απαντηθούν, αρκεί να αποτελέσουν αντικείμενο μελέτης από την πολιτεία. Υπάρχουν παραδείγματα σε άλλες χώρες που βοηθούν. Γιατί τα επιδόματα για τα παιδιά είναι τόσο χαμηλά; Ο ΣΥΡΙΖΑ στο πρόγραμμά του προτείνει διπλασιασμό τους. Θα μπορούσε να είναι ακόμη πιο γενναιόδωρος.
Σε ευρωπαϊκές χώρες που έχουν έντονο δημογραφικό πρόβλημα τα σχετικά ποσά είναι υψηλότερα. Ελλείψει παιδιών όλο και περισσότερα σχολεία κλείνουν. Βλακωδώς οι εκθέσεις του ΟΟΣΑ ωθούν στο κλείσιμο σχολείων για την εξοικονόμηση πόρων. Θα μπορούσαν να βρεθούν πιο ευέλικτες λύσεις συνέργειας των σχολείων σε τοπική κλίμακα, αλλά και συμπληρωματικά – μόνο συμπληρωματικά– χρήσης των νέων τεχνολογιών.
Αυτονόητα ένα μεγάλο ζήτημα είναι οι υποδομές. Πέρα από τους δρόμους, μεγάλο ζήτημα είναι η κατοικία. Πώς άνθρωποι με περιορισμένους πόρους μπορούν να συντηρήσουν παλιά, συχνά παρατημένα κτίρια;
Στην Ιταλία περιφέρειες και δήμοι ανακατασκευάζουν συγκροτημένα κτίρια σε οικισμούς με στόχο να γίνουν πόλοι έλξης συνταξιούχων, ακόμη και εργαζομένων εξ αποστάσεως. Θα μπορούσε ενδεχόμενα να γίνει και εδώ. Να ανακατασκευαστούν στοχευμένα παραδοσιακοί οικισμοί και να διατεθούν με συμβολικό τίμημα. Σε κάθε περίπτωση το ζήτημα της ερήμωσης να γίνει πρόβλημα και ως τέτοιο να αναζητηθούν λύσεις. Αλλιώς, πεθαίνω σαν χώρα.
*Ο Παντελής Κυπριανός διδάσκει στο Πανεπιστήμιο Πατρών
