Με μια λακωνική επιστολή 67 λέξεων που έστειλε πριν από 100 χρόνια ο Βρετανός υπουργός Εξωτερικών, λόρδος Αρθουρ Μπάλφουρ, άλλαξε το πολιτικό και γεωγραφικό τοπίο της Μέσης Ανατολής.
Η βρετανική υποστήριξη στην εγκαθίδρυση ενός εβραϊκού κράτους, όπως καταγράφεται στην επιστολή της 2ας Νοεμβρίου 1917, δρομολόγησε σειρά γεγονότων που κορυφώθηκαν με τη ιδρυτική διακήρυξη του κράτους του Ισραήλ σε αραβικό, παλαιστινιακό έδαφος, το 1948. Και έδεσε σφιχτά έναν αιματοβαμμένο γόρδιο δεσμό, άλυτο μέχρι σήμερα.
Από τα τέλη του 1915, Γαλλία και Βρετανία είχαν διμερείς μυστικές διπλωματικές επαφές αλλά και επαφές με μερίδα Αράβων ηγετών με σκοπό τον διαμοιρασμό των αραβικών εδαφών του «μεγάλου ασθενούς», της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Η μυστική Συμφωνία Σάικς-Πικό (Μάιος 1916) είχε την έγκριση της τσαρικής Ρωσίας και αφορούσε τη μεταπολεμική συγκρότηση σφαιρών επιρροής, ώστε να διασφαλίζεται η παραγωγή και η ροή του πετρελαίου της Μέσης Ανατολής προς τους αποικιοκράτες.
Ο Α’ Παγκόσμιος Πόλεμος έμπαινε στον τελευταίο χρόνο του και το Λονδίνο επιδίωκε να ενισχύσει τις θέσεις του και να εξασφαλίσει την υποστήριξη του σιωνιστικού κινήματος, το οποίο αναπτυσσόταν στους κόλπους των εβραϊκών κοινοτήτων της Ευρώπης και της Αμερικής.
Εδιναν τα ίδια εδάφη και στους Αραβες!
Σύμφωνα με τον Σάιμον Μέιμπον, λέκτορα διεθνών σχέσεων του Πανεπιστημίου του Λάνκαστερ, οι Βρετανοί εκείνη την περίοδο αντιμετώπιζαν τεράστιο πρόβλημα. Για να επιβάλουν τα συμφέροντα τους στην περιοχή, αναζητούσαν συμμάχους και υπόσχονταν εδάφη που δεν τους ανήκαν. Το πρόβλημα ήταν ότι δύο χρόνια νωρίτερα είχαν «προσφέρει» τα ίδια ακριβώς εδάφη και στους Αραβες, προκειμένου να τους προσεταιρισθούν στον αγώνα εναντίον των Τούρκων.
Στις 2 Νοεμβρίου 1917 ο επικεφαλής της βρετανικής διπλωματίας Αρθουρ Μπάλφουρ υπογράφει ένα κείμενο, σύμφωνα με το οποίο «η κυβέρνηση της Αυτού Μεγαλειότητας είναι ευνοϊκά διακείμενη στην ίδρυση στην Παλαιστίνη μιας εθνικής εστίας για τον εβραϊκό λαό». Παραλήπτης του εγγράφου δεν ήταν κάποιος πολιτικός αλλά ο κορυφαίος εκπρόσωπος της βρετανικής εβραϊκής κοινότητας Ουόλτερ Ρότσιλντ, μέλος μιας εκ των ισχυρότερων οικονομικά οικογενειών σε όλο τον κόσμο.
Με την επιστολή το αυτοκρατορικό ακόμη Λονδίνο υποσχέθηκε κράτος στους Εβραίους στην ιστορική κοιτίδα τους, παρά το γεγονός ότι υπήρξε «διάλειμμα» σχεδόν 2.000 ετών στη συστηματική εβραϊκή παρουσία και παρά την ύπαρξη ντόπιων που αποτελούσαν περίπου το 90% του πληθυσμού. Σύμφωνα με τον Παλαιστίνιο διανοητή Εντουαρντ Σαΐντ, αυτή ήταν μια δήλωση που «έγινε από μια ευρωπαϊκή εξουσία, για ένα μη ευρωπαϊκό έδαφος και με την πλήρη αδιαφορία για την παρουσία και τις επιθυμίες της πλειονότητας του αυτόχθονος πληθυσμού που κατοικεί σε αυτό το έδαφος».
Είχε προηγηθεί από τον 19ο αιώνα η ανάπτυξη του σιωνιστικού κινήματος στην Ευρώπη, τη Ρωσία και την Αμερική με στόχο την ίδρυση εβραϊκού κράτους στην Παλαιστίνη. Αρχικά εξετάστηκαν και προτάσεις για άλλες περιοχές του κόσμου, όπως η Λατινική Αμερική. Τελικά εκατοντάδες χιλιάδες Εβραίοι μετακόμισαν με αυτό το όνειρο στην Παλαιστίνη, οργανώθηκαν σε κοινοτικούς θεσμούς όπως τα περίφημα αγροτικά κοινόβια «κιμπούτς», τα οποία συχνά διέθεταν στοιχεία ουτοπικού σοσιαλισμού σε κοινωνική μικροκλίμακα, αγόρασαν γη και κτίρια.
Το 1948, όταν ιδρύθηκε το Ισραήλ, εκτιμάται ότι πάνω από 750.000 Παλαιστίνιοι εξαναγκάστηκαν με τη χρήση και την απειλή βίας να εγκαταλείψουν τις εστίες τους στον διωγμό που αργότερα έγινε διεθνώς γνωστός ως Nakba («η καταστροφή»). Οι μέθοδοι που χρησιμοποίησαν οι ισραηλινές δυνάμεις για να τους εξοντώσουν ήταν οι ίδιες με τις βρετανικές μεθόδους που είχαν χρησιμοποιηθεί κατά την περίοδο της αποικιοκρατίας: εκτοπισμός του γηγενούς πληθυσμού και εποικισμός των περιοχών τους.
Με την ίδρυσή του το κράτος του Ισραήλ ψήφισε θεσμικά όργανα, στην αρχή προσωρινά και αργότερα μόνιμα. Με το σύστημα της απλής αναλογικής αναδείχθηκε η πρώτη Βουλή (Κνεσέτ) στις 25 Ιανουαρίου 1949, με συντακτική και νομοθετική εξουσία. Στις 17 Φεβρουαρίου εξελέγη ο πρώτος πρόεδρος της χώρας με πενταετή θητεία, ο Χαΐμ Βάιτσμαν, και έως το 1977 κυριάρχησε στην πολιτική ζωή της χώρας το κόμμα των Εργατικών.
«Στις 3 Σεπτεμβρίου του 1938, στο Περινί λίγο έξω από το Παρίσι, παρόντος του Λέοντα Τρότσκι, ιδρύθηκε η 4η Κομμουνιστική Διεθνής. Πρώτο καθήκον για τους επαναστάτες ορίστηκε η υποστήριξη των Ισραηλιτών, των Εβραίων το θρήσκευμα. Βέβαια, το θέμα του Ισραήλ τότε, δεν είχε καμία σχέση με αυτό που έχει γίνει σήμερα όπου το Ισραήλ έχει γίνει πολύ χειρότερο από τους διώκτες του» είχε πει σε Ελληνα, το καλοκαίρι του 1988, ο περίφημος επαναστάτης και διανοούμενος Μιχάλης Ράπτης ή Πάμπλο (1911-1996), ο οποίος σε εκείνο το συνέδριο εξελέγη γραμματέας της 4ης Διεθνούς.
Το διεθνές κλίμα για το Ισραήλ άλλαξε ριζικά από τον Πόλεμο των Εξι Ημερών (5 έως 10 Ιουνίου) του 1967 και τη στρατιωτική πανωλεθρία των Αράβων. Εως τότε καθήκον πολλών αριστερών και όχι μόνο των τροτσκιστών ήταν η υποστήριξη του εβραϊκού κράτους. Ο λόγος δεν ήταν μόνο ανθρωπιστικός και δεν έχει να κάνει μόνο με την τραγωδία του Ολοκαυτώματος. Ερμηνεύεται και από το γεγονός της συνεργασίας των Αράβων τόσο με τη Γερμανία όσο και με ανθρώπους που μετά τη λήξη του Β΄ Παγκόσμιου Πολέμου συνέχιζαν να πιστεύουν στις ναζιστικές ιδεοληψίες.
Από το 1967 και μετά το Ισραήλ διπλασίασε την έκτασή του κυριαρχώντας στα σημερινά κατεχόμενα εδάφη και κατακτώντας την Ιερουσαλήμ. Ο ανηλεής διωγμός του παλαιστινιακού πληθυσμού και η αντίδραση ακραίων ένοπλων παλαιστινιακών οργανώσεων άνοιξε κύκλο ανεξέλεγκτης βίας.
Η Διακήρυξη Μπάλφουρ ήταν αυτή που πριν από έναν αιώνα, έδωσε το πράσινο φως για τη δημιουργία του κράτους του Ισραήλ και τη συνεχιζόμενη κατοχή της Παλαιστίνης.
Τελευταία αναλαμπή ήταν οι φρούδες, όπως αποδείχτηκε, ελπίδες που γεννήθηκαν στις 13 Σεπτεμβρίου 1993, όταν ο Ισραηλινός πρωθυπουργός Γιτζάκ Ράμπιν και ο ηγέτης της Οργάνωσης για την Απελευθέρωση της Παλαιστίνης Γιασέρ Αραφάτ υπέγραψαν τη Συμφωνία του Οσλο για αμοιβαία αναγνώριση και τη δρομολόγηση της λύσης «δύο λαοί-δύο κράτη». Σήμερα η συμφωνία, για την οποία πρωτοστάτησε ο τότε πρόεδρος των ΗΠΑ Μπιλ Κλίντον, έχει πέσει σε διπλωματικό κώμα.
Αρθουρ Τζέιμς Μπάλφουρ (1848-1930)
Κατέστειλε τους Ιρλανδούς, υπέγραψε την Entente
Υπήρξε μία από τις πιο ισχυρές προσωπικότητες στην πολιτική ζωή της Βρετανίας στις αρχές του περασμένου αιώνα. Η υπογραφή του Αρθουρ Τζέιμς Μπάλφουρ βρίσκεται εκτός από το κείμενο της ομώνυμης διακήρυξης, σε δύο ακόμη σημαντικά κείμενα για την ιστορία της Βρετανίας και της Ευρώπης. Το 1904 υπέγραψε με τη Γαλλία την «Εγκάρδια Συνεννόηση» (Entente Cordiale, γνωστή στα ελληνικά ως Αντάντ) που αποτέλεσε έναν από τους κυρίαρχους άξονες τόσο της στρατιωτικής συμμαχίας όσο και της ευρωπαϊκής πολιτικής. Μερικά χρόνια νωρίτερα, το 1887 ως υπουργός Ζητημάτων της Ιρλανδίας ήταν αυτός που υπέγραφε τις αποφάσεις για τη λήψη σκληρών μέτρων για την καταστολή των ιρλανδικών εξεγέρσεων κατά των Βρετανών.
Διετέλεσε αρχηγός του Συντηρητικού Κόμματος της Μεγάλης Βρετανίας (1902-11) και πρωθυπουργός του Ηνωμένου Βασιλείου (1902-5). Το 1911 μετά την εκλογική ήττα του κόμματός του αποσύρθηκε για ένα διάστημα από την πολιτική ζωή. Επέστρεψε τέσσερα χρόνια αργότερα, το 1915, ως πρώτος λόρδος του Ναυαρχείου και έπειτα ως υπουργός Εξωτερικών.
Λάιονελ Γουόλτερ Ρότσιλντ (1868-1937)
Οπλα για όλους και επενδύσεις στην Ελλάδα
Ηταν ο επιφανέστερος Βρετανός σιωνιστής της εποχής του. Εκπρόσωπος της εβραϊκής κοινότητας του Ηνωμένου Βασιλείου και μέλος πασίγνωστης οικογένειας Γερμανοεβραίων τραπεζιτών, ο Λάιονελ Γουόλτερ Ρότσιλντ άσκησε επιρροή στην οικονομικοπολιτική ιστορία της Ευρώπης.
Οι Ρότσιλντ χρηματοδότησαν την εγκατάσταση Εβραίων στην Παλαιστίνη κατά τη διάρκεια του μεσοπολέμου και υπήρξαν θερμοί υποστηρικτές του κράτους του Ισραήλ. Πατριάρχης της δυναστείας ήταν ο Μάγερ Ανσελμ Μπάουερ (1743-1812), ο οποίος άλλαξε το επίθετο του σε Ρότσιλντ (στα γερμανικά «κόκκινη ασπίδα») από το σήμα της επιχείρησης του πατέρα του. Τη μεγάλη δύναμη στις δραστηριότητες των Ρότσιλντ έδωσαν η Γαλλική Επανάσταση και οι Ναπολεόντειοι Πόλεμοι (1792-1815) καθώς δάνειζε χρυσό για την αγορά όπλων σε όλες τις αντιμαχόμενες πλευρές. Επένδυσαν στους σιδηροδρόμους, σε ανθρακωρυχεία, στη σιδηρουργία και τη μεταλλουργία, όπως και στο εμπόριο πετρελαίου και μεταλλευμάτων.
Οι Ρότσιλντ συμμετείχαν στην κοινοπραξία που χορήγησε τα δύο δάνεια στην επαναστατημένη Ελλάδα το 1824, ενώ ήταν και από τους ιδρυτικούς μετόχους της Εθνικής Τράπεζας το 1841.
Επιφυλακτικοί οι Εβραίοι της Θεσσαλονίκης στα τέλη του 1917
Οι Εβραίοι που ζούσαν στην Ελλάδα, ιδίως στη Θεσσαλονίκη στις αρχές του 20ού αιώνα, είδαν με επιφύλαξη τη Διακήρυξη Μπάλφουρ γιατί ήταν ενσωματωμένοι στην κοινωνική και οικονομική ζωή ήδη από την εποχή της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Στις 26 Δεκεμβρίου 1917 με εμπιστευτικό έγγραφό του ο διευθυντής του Γραφείου Τύπου Θεσσαλονίκης ενημέρωνε τον υπουργό Εξωτερικών Ν. Πολίτη ότι «το παρελθόν Σάββατον 23 λήγοντος συνεκροτήθη εν τη αιθούση του κινηματογράφου Γκωμόν του Λευκού Πύργου και πρωτοβουλία των ενταύθα σιωνιστικών σωματείων διαδήλωσις ευγνωμοσύνης προς την Αγγλίαν διά την γνωστήν δήλωσίν της υπέρ ιδρύσεως Εβραϊκού Κράτους εν Παλαιστίνη. Ως θετικώς επληροφορήθην, ο πρόεδρος του Εβραϊκού Συνεδρίου Θεσσαλονίκης κ. Καζές, παρακληθείς να αναλάβη υπό την προστασίαν του την διαδήλωσιν ταύτην, ότε θα εθεωρείτο ως διερμηνεύουσα τα φρονήματα όλων των Ισραηλιτών της πόλεως, ηρνήθη…».
Η Ελλάδα ήταν η μόνη ευρωπαϊκή χώρα η οποία το 1947 ψήφισε κατά της ίδρυσης του κράτους του Ισραήλ. Σύμφωνα με ιστορικούς αυτό που οδήγησε την κυβέρνηση του Θεμιστοκλή Σοφούλη στην απόφαση ήταν οι παραδοσιακοί δεσμοί με τον αραβικό κόσμο, τα γενικότερα συμφέροντα στη Μέση Ανατολή, τα συμφέροντα των Πατριαρχείων Ιεροσολύμων και Αντιοχείας, καθώς και ο φόβος αντιποίνων εις βάρος της ελληνικής κοινότητας της Αλεξάνδρειας.
Αν και τον Μάρτιο του 1949 η Ελλάδα αναγνώρισε de facto το Ισραήλ, οι σχέσεις των Αθηνών με το Τελ Αβίβ δεν αποκαταστάθηκαν πλήρως παρά μόνο το 1990, με πρωτοβουλία της κυβέρνησης του Κωνσταντίνου Μητσοτάκη. Πρώτη επίσημη επίσκεψη Ισραηλινού προέδρου στην Ελλάδα είχαμε μόλις τον Φεβρουάριο του 2006, όταν η Ντόρα Μπακογιάννη, λίγες ώρες προτού αναλάβει το υπουργείο Εξωτερικών, υποδέχτηκε ως δήμαρχος Αθηναίων τον πρόεδρο του Ισραήλ Μοσέ Κατσάβ. Την ίδια εποχή ξέσπασε σκάνδαλο με πρωταγωνιστή τον Κατσάβ, ο οποίος καταδικάστηκε για βιασμό και παρέμεινε στη φυλακή από το Δεκέμβριο του 2011 έως τον Δεκέμβριο του 2016.
