Σήμερα 22 Ιουλίου κλείνει ένας χρόνος από την απώλεια του σπουδαίου ποιητή, στιχουργού και πεζογράφου, το έργο του οποίου σφράγισε µια ολόκληρη εποχή.
Το Docville τιµά τη µνήµη του µε ένα ακυκλοφόρητο ποίηµά του και ένα προσωπικό κείµενο γραµµένο από τον επιστήθιο φίλο του Γιώργο Νταλάρα για το Documento.
Το ποίηµα «Οι ασκεπείς µεγάλοι δούκες της Ρωσίας», περιλαµβάνεται σε µια εκτός εµπορίου έκδοση 80 αντίτυπων αφιερωµένη στη µνήµη του Μάνου Ελευθερίου (Εdizioni Fratelli Sublimi, Σεπτέµβριος 2018).
Οι ασκεπείς μεγάλοι δούκες της Ρωσίας
Ασκεπείς και πεζοί ως ύψιστη τιμή προς τον νεκρό
και με την πένθιμη επίσημη στολή χωρίς παράσημα
ακολουθούσαν τη σορό του Φιοντόρ Ντοστογιέφσκι
οι δύο Μεγάλοι Δούκες και αδελφοί του κακορίζικου
Τσάρου Αλεξάνδρου Β΄.
Πίσω τους έρχονταν οι αρχές της Αγίας Πετρούπολης
και οι πραγματικοί στενοί του φίλοι, λαός αρίφνητος,
τυραννισμένος, οι περισσότεροι οδυρόμενοι
για την απώλεια του ένδοξου ειδώλου τους
του μάγου συγγραφέα
βλέποντας κιόλας πόσο αργά οι άνθρωποι τιμούν
αυτούς που τιμωρήθηκαν με φθόνο και καταλαλιά
με φυλακίσεις και εξορίες.
Ωστόσο, σκέπτομαι, τέτοιες τιμές οφείλονται
για το χαμό τέτοιων ανθρώπων.
Γι’ αυτό κι εγώ πάντα πεζός και ασκεπής
ως ύψιστη τιμή και χρέος
και με το σκούρο πένθιμο κοστούμι μου
έτσι ακολουθώ περίλυπος τα μάταια
και τ’ ακριβά του κόσμου ετούτου
φίλους, ελπίδες, προσδοκίες
κι έτσι φιλώ ως και τις λάσπες απ’ τα πόδια τους
ανθρώπων που αγάπησα.
Ο Γιώργος Νταλάρας γράφει για τον Μάνο Ελευθερίου
«Κανείς δεν ξέρει τι μας επιφυλάσσει το παρελθόν». Ηταν μια αγαπημένη έκφραση του Μάνου. Μπορώ εύκολα να μιλήσω για τον ποιητή, τον λογοτέχνη, τον διανοούμενο Μάνο Ελευθερίου. Εξάλλου το έργο του είναι σκορπισμένο απλόχερα, είναι κτήμα μας, το συναντάμε μπροστά μας, μας στηρίζει και μας καθοδηγεί. Μου είναι όμως σχεδόν αδύνατο και πολύ σκληρό να μιλήσω για τον άνθρωπο Ελευθερίου. Δεν έχω συνέλθει ακόμη από το σοκ της απώλειας. Δεν το έχω πιστέψει. Ηταν άνθρωπος της οικογένειάς μου ο Μάνος. Οχι μόνο συναισθηματικά, αλλά και ως φυσική παρουσία.
Ένα ποίημα για τον Μάνο Ελευθερίου 3 χρόνια από το θάνατό του
Ο Μάνος και η αδερφή του η Λιλή ήταν δίπλα μας σε κάθε γιορτή, χαρά ή λύπη. Διακριτικός, σεμνός και παράλληλα μ’ έναν δικό του τρόπο πολύ έντονη παρουσία. Ανοιχτόμυαλος με όλους και με όλα. Ξεχνιέμαι συχνά και σηκώνω το ακουστικό να τον καλέσω στο σπίτι για κάποια συμβουλή. Τον έχω ανάγκη. Είχε την ικανότητα να μπαίνει σχεδόν μαγικά στη ζωή των ανθρώπων, θέλοντας να τους κατανοήσει και να τους συμπαρασταθεί. Αυτό μπορείτε να το καταλάβετε όταν διαβάσετε τα γραπτά του, τους στίχους του. Συμμερίζεται τα προβλήματα και τις έγνοιες των ανθρώπων, μικρές και μεγάλες. Ηταν ιδιαίτερα κοντά στους νέους ανθρώπους. Με την κόρη μου θυμάμαι είχαν προσωπική σχέση, έκαναν παρέα, είχαν μυστικά, από τον καιρό που ήταν παιδάκι.
Οσο για μένα, είναι πάντα δίπλα μου. Θυμάμαι πιο πολύ τα πρώτα χρόνια. Τα τραγούδια του Κουγιουμτζή. Τους στίχους στη γραφομηχανή με κόκκινες μερικές λέξεις. Εδώ και 40 χρόνια του είχα ζητήσει να γράψει έναν στίχο σ’ έναν αμανέ της Φικριέ Χανούμ που του είχα βάλει ν’ ακούσει και τον είχε συνεπάρει. Κάθε ένα δυο χρόνια τον ρωτούσα. «Τι λες παιδί μου;» μου απαντούσε, «αυτό είναι ένα αριστούργημα, δεν είναι εύκολο πράγμα. Σιγά σιγά θα γίνει». Και όταν πήγαινα σπίτι του το ξαναβάζαμε στο μαγνητόφωνο, έγραφε κάνα δυο γραμμές, κάνα δυο στίχους, τους έσβηνε, πιανόταν από μια λέξη που του θύμιζε τον Αναγνωστάκη και μετά πήγαινε στον Σαχτούρη, τον Γκάτσο, τον Σεφέρη, τον Βενέζη, στη Μικρά Ασία, μετά πιάναμε τα πολιτικά και μιλούσε με αγωνία για τους πρόσφυγες και το παιδί που το πήγαν φυλακή για δυο γραμμάρια χασίς… Τι ωραία που έγραψε το τραγούδι του ο Λαυρέντης… Μετά τον Βαγγέλη Γιακουμάκη που τον σταύρωσαν… Για τους μικρούς και τους μεγάλους ήρωες της ζωής… Στη ζωή του ο ίδιος ήταν άνθρωπος χαμηλών τόνων, διακριτικός, ολιγαρκής, λιτός, γλυκός, με καυστικό χιούμορ.
«Εξωθεν μάχαι, έσωθεν φόβοι» Απόστολος Παύλος, Προς Κορινθίους, είναι το προοίμιο στον «Νοητό λύκο» του. Το ποίημα αυτό ήταν η νέκυια του. Δεν μπορώ να περιγράψω πώς ένιωσα όταν διάβασα αυτό το ποίημα ποταμό. Ο ποιητής φεύγει από το σώμα του, οδηγείται σ’ ένα ταξίδι στον κάτω κόσμο, γίνεται κριτής, γιατρός και άγγελος του εαυτού του, γίνεται σκιά χωρίς φτιασίδι μαζί με τις άλλες σκιές, κρίνει και κρίνεται. Μας αποκαλύπτει το νόημα και την ευθύνη της τέχνης του, λέγοντάς μας ότι δεν ισορροπεί ανάμεσα στο ταλέντο και την πείρα αλλά ακροβατεί πάνω «στην αίρεση του κόσμου». Είναι τόσο κρίμα που δεν πρόλαβε ν’ ακούσει τον «Νοητό λύκο» μελοποιημένο από τον Γιώργο Ανδρέου και ολοκληρωμένο. Πρόλαβε μόνο τις πρόβες.
Η άλλη πλευρά του Ελευθερίου είναι γήινη. Λάτρευε τον Τσιτσάνη, τον Αττίκ, τον Γιαννίδη. Θεωρεί την «Αρχόντισσα» και την «Παπαρούνα» μοναδικού κάλλους τραγούδια. Λάτρευε τους ποιητές και τους μουσικούς της γενιάς του και έδινε βήμα, άνοιγε παράθυρο στους νέους στιχουργούς και μουσικούς. Θεωρούσε τα τραγούδια των άλλων αριστουργήματα.
Ψιθύριζε στ’ αυτί μας σκηνές από ρόλους μεγάλων ηθοποιών ή από ποιήματα άλλων, λέγοντας ότι αυτά είναι πράγματα με αξία. Υπερέβαλλε πολλές φορές για το καλό, αλλά είχε πάντα πλήρη συνείδηση του κακού, της συμφοράς, ακόμη και της φρίκης που πολλές φορές εμφανιζόταν μέσα στη βολεμένη ζωή μας και συνέπασχε. Πριν από δυο τρία χρόνια μιλούσε συνέχεια με θαυμασμό για τους ψαράδες της Μυτιλήνης που άφησαν τις δουλειές τους και άνοιξαν τα σπίτια τους στους πρόσφυγες που έφτασαν στο νησί χωρίς πατρίδα, χωρίς ψυχή, πονώντας γι’ αυτούς που πήρε η θάλασσα μαζί με τους αγαπημένους τους και για πολλούς μαζί με τα παιδιά τους.
Φεύγοντας ξαφνικά ο Μάνος, μας άφησε δώρο έναν καθρέφτη για να κοιτάζονται όσοι έχουν το θάρρος να μην επαναπαύονται. Σ’ αυτό τον καθρέφτη του χρόνου θα συνυπάρξουν το παρελθόν με το παρόν και με το μέλλον. Είναι τα προσυμφωνημένα υπονοούμενα της γενιάς των Ελλήνων στα οποία αναφέρεται ο Σεφέρης. Είναι σίγουρο ότι ο Μάνος ήταν παρών με τον τρόπο του σ’ αυτήν τη συμφωνία. Διαβάζοντας τους στίχους του, τα αριστουργήματα που έγραψε εδώ και 50 χρόνια, μπορεί κανείς να επιδοθεί σε μια μαγική διαδικασία αποκρυπτογράφησης αυτών των υπονοούμενων. Γι’ αυτό ο Μάνος Ελευθερίου θα μας είναι πάντα παρών και πολύτιμος. Θα βρίσκουμε πάντα παρηγοριά στο έργο του. Γιατί τα τραγούδια του έχουν μια ακριβή διαίσθηση. Μια ευθυκρισία και είτε έχουν αναφορά στο παρελθόν είτε στο παρόν ή στο μέλλον, αποκαλύπτουν την αλήθεια.
*Τις οικογενειακές φωτογραφίες µας παραχώρησε ευγενικά η αδερφή του ποιητή Λιλή Ελευθερίου.
INFΟ
Ο Γιώργος Νταλάρας και ο Μίλτος Πασχαλίδης (με τη συμμετοχή της Ασπασίας Στρατηγού) θα πραγματοποιήσουν συναυλίες-αφιέρωμα στον Μάνο Ελευθερίου στις 31/8 στο Αρχαίο Θέατρο Φιλίππων στην Καβάλα, 2/9 στο Θέατρο Βράχων Μελίνα Μερκούρη στον Βύρωνα, 8/9 στο Θέατρο Γης στη Θεσσαλονίκη και 25/9 στο Θέατρο Πέτρας στην Πετρούπολη