Σε μια χώρα όπου κάθε πέτρα κρύβει από κάτω της μια ιστορία ίσως θα ήταν υπερβολή να ξεχωρίσουμε έναν χώρο. Αν όμως αφήσουμε τους αρχαίους και τους βυζαντινούς χρόνους και προσανατολιστούμε στη σύγχρονη Ελλάδα, μπορούμε να εστιάσουμε σε ορισμένα τοπόσημα που στην πραγματικότητα περικλείουν την ιστορία του τόπου από το τέλος του 19ου αιώνα έως σήμερα.
Ενα καφενείο στα Χανιά, το Κήπος Café, ανήκει σ’ αυτά, καθώς στους χώρους του αφουγκράζεσαι τους πολυποίκιλους τόνους του αστισμού όπως διαμορφώνεται αυτό το ρεύμα από την εποχή της τουρκοκρατίας μέχρι τις μέρες μας. Πρόκειται ίσως για το μοναδικό ιστορικό καφέ της μεγαλονήσου που η ιστορία του διαπνέεται από όλη τη δίψα για ελευθερία της Κρήτης, για πολιτισμό, για όραμα και δημοκρατία.
Ένας χώρος, πολλές ιστορίες
Χρειάζεται να πάμε πίσω στον 19ο αιώνα και συγκεκριμένα στο 1870, όταν ο Ρεούφ Πασάς αποφασίζει εκτός από τα οχυρωματικά έργα –ήταν αυτός που κατασκεύασε το περίφημο φρούριο Ιτζεδίν (1872)– να προσφέρει στους κατοίκους έναν χώρο αναψυχής και περιπάτου. Ετσι, επιβλέπει ο ίδιος τη δημιουργία του μπαξέ. Τoν σχεδιάζει έξω από τα τείχη της πόλης, πάνω σε μια αμμώδη περιοχή κάπου δέκα λεπτά από το κέντρο, εισάγοντας αειθαλή δέντρα από το εξωτερικό. Στον χώρο τοποθετούνται δύο αγάλματα, όπως και ένας Ερμής που προέρχεται από την αρχαία Κυδωνία. Στον δημοτικό πλέον κήπο δημιουργείται ένα κιόσκι, ένα περίπτερο που προσφέρει δροσερά ποτά, καφέδες και γλυκίσματα.
Εκεί δίπλα χτίζονται ακόμη δύο κτίρια που θα διαδραματίσουν τον δικό τους ρόλο στην ντόπια ιστορία: η Λέσχη Αξιωματικών και η Κρητική Βουλή, όπου συμμετείχαν χριστιανοί και μουσουλμάνοι βουλευτές. Οταν το 1911 το κτίριο του βουλευτηρίου καταρρέει, το καφενείο του κήπου το αντικαθιστά και γίνεται ο χώρος των συνελεύσεων της Κρητικής Βουλής. Ο χρόνος φθείρει το αρχικό κτίσμα του καφενείου και όταν πέφτει χτίζεται το σημερινό, το οποίο περιτριγυρίζεται από βεράντες και δέντρα. Βρισκόμαστε στο 1936.
Ο κήπος και το καφενείο του γίνονται σημεία αναφοράς για τη ζωή της πόλης και της Κρήτης: εκεί παίζει η μπάντα της χωροφυλακής και αργότερα η φιλαρμονική των ευρωπαϊκών στρατευμάτων. Εκεί επίσης λειτουργεί φωνόγραφος! Εκεί λειτουργούν θέατρο και ο πρώτος θερινός κινηματογράφος (1905) και γίνεται σημείο συνάντησης πολιτικών, καλλιτεχνών, στρατιωτικών και απλών πολιτών. Εκεί είναι το βουλεβάρτο των Χανιωτών και γίνονται οι βεγγέρες των κυριών. Εκεί, κάτω από τη σκιά των δέντρων, ανταλλάσσουν απόψεις, δημιουργούνται συμμαχίες και φιλίες, παράγονται ιδέες. Εκεί γίνονται οι εκθέσεις – όπως η Α΄ Διεθνής Εκθεση του 1900, λίγα μόλις χρόνια από την κήρυξη της Κρητικής Πολιτείας, με 701 εκθέτες από την Κρήτη, την Ελλάδα και το εξωτερικό. Το καφενείο γνωρίζει ακμή και παρακμή, αλλά συνεχίζει πάντα να λειτουργεί, αφού η σκιά των δέντρων προσελκύει ντόπιους και ταξιδιώτες.
Λουκούμι, τσικουδιά και WiFi
«Γιώργο, τι θέλετε για το βράδυ, κρέας ή ψάρι;» ακούω τη φωνή στο κινητό μου ενώ κατευθυνόμαστε προς το αεροδρόμιο για την πτήση στα Χανιά. Δεν τον ξέρω, αλλά από την πρώτη στιγμή ο πληθυντικός έγινε ενικός και η πρώτη αίσθηση της κρητικής φιλοξενίας νίκησε όποια επιφυλακτικότητα θα μπορούσα να έχω.
Λίγες ώρες μαζί με τον Βασίλη Σταθάκη ήταν αρκετές για να καταλάβω γιατί το εγχείρημα να δώσει νέα πνοή στο Κήπος Café στέφθηκε με επιτυχία. «Το καφέ είναι θεματοφύλακας της πολιτιστικής κληρονομιάς. Το καφέ πρέπει να παράγει πολιτισμό. Αυτή ήταν η φιλοδοξία μου γι’ αυτό τον χώρο. Δεν αρκεί να λες πως “βρήκα αυτό, είναι ιστορικό γιατί πέρασαν από εδώ οι Βενιζέλοι ή ο Καζαντζάκης”. Ή να αναφέρεσαι στον Ωνάση, στην Κάλλας, στον Καρυωτάκη, στη Βέμπο, στον Κατράκη ή τον Χατζιδάκι. Το τι κάνεις για να παραμείνει θεματοφύλακας της πολιτιστικής κληρονομιάς είναι το ζητούμενο. Γι’ αυτό κάνω τις εκδηλώσεις – είτε θεματικές είτε παρουσιάσεις βιβλίων ή μουσικές. Στην αφιερωμένη στον Μίμη Πλέσσα βραδιά μάς τίμησε με την παρουσία του ο ίδιος ο συνθέτης, ενώ το ίδιο έγινε με τον Κατσαρό και τον Σπανό. Κάνουμε και παρουσιάσεις βιβλίων. Εχουν περάσει οι μεγαλύτεροι Ελληνες συγγραφείς από τον χώρο μας».
Χαίρεται όταν μας λέει πως στον ίδιο αυτόν χώρο έχουν γραφτεί θεατρικά έργα, όπως και ότι σκηνοθέτες συνάντησαν παραγωγούς και ηθοποιούς. «Μια μέρα που ρώτησα τον Παντελή Βούλγαρη “τι σημαίνει για σένα αυτός ο χώρος;”, μου απάντησε: “Βασίλη, ξέρεις τι έργα έχω γράψει εδώ; Τι σημειώσεις; Να σβήνω, να γράφω. Συναντήσεις με σκηνοθέτες, ηθοποιούς…”. Ο Μανούσος Μανουσάκης, ο Παπαδουλάκης. Ολοι οι σύγχρονοι σκηνοθέτες. Ο Δαλιανίδης είχε έρθει. Είχε πει ότι ο κινηματογράφος που βρίσκεται εδώ ήταν το ωραιότερο θερινό σινεμά με φυσική ομορφιά που έχει δει. Και ο Φώσκολος έχει έρθει. Ολη η ιστορία του χώρου βρίσκεται στις αφίσες στους τοίχους. Είναι πάνω από 500. Αφορούν την ιστορία του από το 1870 έως και σήμερα». Για τον ίδιο «το καφέ παράγει δημοκρατία».
Ο Βασίλης Σταθάκης παντρεύει την παράδοση με το σύγχρονο. Δεν προσπερνά τα παραδοσιακά προϊόντα αλλά τα προσφέρει εμπλουτισμένα και με σύγχρονες υπηρεσίες (στον χώρο υπάρχουν πρίζες και ισχυρό WiFi για τα λάπτοπ των θαμώνων). Στο πιατάκι του ελληνικού καφέ –φτιάχνεται στη χόβολη– βρίσκεται ακόμη το λουκούμι. Μέσα στο μενού και το γνωστό υποβρύχιο που πολλοί έχουν ξεχάσει, τα γλυκά ταψιού όπως κανταΐφι, μπακλαβάδες και χανούμ μπουρέκ. Δεν ξεχνά ούτε την τσικουδιά ούτε το ρακόμελο, που παράγονται ειδικά για το Κήπος Café.
Πώς όμως αποφάσισε να δώσει νέα πνοή στο Κήπος Café, το οποίο στα τέλη της δεκαετίας του ’70 υπολειτουργούσε; Πώς αποφάσισε να προχωρήσει στο εγχείρημα το 1980 και όχι μόνο να το πετύχει, αλλά και να ηγηθεί της προσπάθειας για τη δημιουργία του Συνδέσμου των Ιστορικών Καφέ Ευρώπης; «Ημουν μαθητής στο τεχνικό λύκειο, αλλά σε αυτήν τη δουλειά είμαι από έξι χρόνων. Επί χούντας ο πατέρας μου πήρε μετάθεση στον Εβρο. Μεγάλη ιστορία. Ο πατέρας μου ήταν χωροφύλακας. Το 1965 ο Μίκης Θεοδωράκης, βουλευτής τότε της ΕΔΑ, ήρθε να μιλήσει στα Χανιά. Εστειλαν λοιπόν τον πατέρα μου για τη διατήρηση της τάξης. Οταν γύρισε, ο προϊστάμενός του του ζήτησε τα ονόματα των αριστερών που είχαν παρευρεθεί στην εκδήλωση. Εκείνος αρνήθηκε να τα δώσει, λέγοντας: “Ρουφιάνος δεν γίνομαι” και βρεθήκαμε οικογενειακώς στον Εβρο».
Εκεί ήταν που ήρθε σε πρώτη επαφή με την τέχνη και συγκεκριμένα τον κινηματογράφο. Εκεί έκανε δουλειές του ποδαριού, έβαζε τις καρέκλες στη θέση τους, γέμιζε το ψυγείο απλώς και μόνο για να εξασφαλίσει το εισιτήριό του αλλά και ένα χωνάκι πασατέμπο. Επιστρέφοντας στην Κρήτη είχε έρθει σε επαφή με όλες τις τέχνες που η οθόνη του κινηματογράφου περιλαμβάνει. Θέλει πάντα να είναι ανεξάρτητος και, παρά τις αντιρρήσεις του πατέρα του, βρίσκει δουλειά σε ταβέρνα. «Πιάνω δουλειά στον μπαρμπα-Γιώργο για 100 δραχμές την ημέρα. Πήγαινα το πρωί στις 8 αλλά δεν ήξερα πότε θα τελειώσω. Κάποια στιγμή πάνω στη δουλειά κόβω το χέρι μου. Τότε είπα: “Να κόβομαι, αλλά να κόβομαι για την πάρτη μου”».
Το σαράκι του πολιτισμού όμως και της τέχνης υπάρχει μέσα του. «Ηταν τότε που είδα κάποιον να μοιάζει με τον Κωνσταντάρα. Τον πλησίασα και τον ρώτησα. “Nαι –μου λέει–, παιδί μου, εγώ είμαι”. Παίρνω μια χαρτοπετσέτα να μου υπογράψει αυτόγραφο». Ηταν θέμα χρόνου πλέον ο δρόμος του να τον οδηγούσε στο καφενείο του κήπου με την πλούσια παράδοση αλλά και με το θολό παρόν. «Εβλεπα τον χώρο που ήταν παρατημένος. Ηταν ανοιχτό το καφέ αλλά ουσιαστικά υπολειτουργούσε. Δεν έβγαζε τα έξοδά του». Στην αρχή έκανε όλες τις δουλειές: σερβιτόρος, μπουφετζής, υπεύθυνος. Η ιστορία του χώρου τον μάγευε. «Ο χώρος είχε πολλή ιστορία και ήταν κλεισμένη στα μπαούλα, ήταν αραχνιασμένη. Εψαξα και βρήκα από το ιστορικό αρχείο, από ιδιώτες. Μια εποχή είχα βάλει και αγγελία ότι ψάχνω την ιστορία του χώρου και όποιος έχει υλικό να το παρουσιάσει για να μπει στη συλλεκτική έκδοση το 2020 που θα κλείνουν τα 150 χρόνια».
O Σύνδεσμος των Ιστορικών Καφέ Ευρώπης
Από τότε έως το 2012 ο χώρος απέκτησε και πάλι ζωή. Ήταν η εποχή που έκανε το επόμενο βήμα, θέλοντας να ενώσει τα ιστορικά καφέ της Ευρώπης. Το 2013 ξεκινά από τις Βρυξέλλες ένα οδοιπορικό στην Ευρώπη. Πηγαίνει στη Βιέννη, τη Βενετία, τη Ρώμη, στο Παρίσι. Βρίσκει τους ιδιοκτήτες των καφέ σε μια προσπάθεια να ενώσει διαφορετικές κουλτούρες με γεύση καφέ και άρωμα ιστορίας. Το εγχείρημα πετυχαίνει και τον Μάιο του 2014 δεκαπέντε εκπρόσωποι των πιο διάσημων ιστορικών καφέ της Ευρώπης υπογράφουν την ίδρυση του συνδέσμου στο Κήπος Café των Χανίων. Το δίγλωσσο έμβλημα στα ελληνικά και τα αγγλικά– κοσμεί πλέον όλα τα ιστορικά καφέ της Ευρώπης. Ο ίδιος επιλέγεται ως επικεφαλής του συνδέσμου.
Μετά την πρώτη διεθνή συνάντηση το 2014 στο Παρίσι, ως σύνδεσμος συμμετέχουν στο Παγκόσμιο Συνέδριο των Πολιτιστικών Διαδρομών της Ευρώπης στο Βίλνιους της Λιθουανίας. Τον Απρίλιο είναι προγραμματισμένη μια συνάντηση στην Κοΐμπρα της Πορτογαλίας, τον Μάιο στο Σαντιάγκο της Ισπανίας, τον Σεπτέμβριο στο Φόρουμ των Πολιτιστικών Διαδρομών της Ευρώπης, ενώ τον Οκτώβριο ο Σύνδεσμος των Ιστορικών Καφέ Ευρώπης θα βρεθεί στο Ευρωκοινοβούλιο.
Πληροφορίες:
www.kiposcafe.gr
www.ehica.eu
Ρεπορτάζ – Φωτογραφίες:
Γιώργος Λοβέρδος
