Ο Γκλεν Μάθεσον είναι ιδιοκτήτης δικηγορικού γραφείου στη Μασαχουσέτη. Η μεγάλη του αγάπη για τα ταξίδια τον έφερε κάποια στιγμή στην Ελλάδα.
Επρεπε να περάσουν σχεδόν 25 χρόνια από την πρώτη γνωριμία μας για να μάθω ένα βράδυ εντελώς τυχαία ότι η οικογένειά του κατάγεται από το Αφιόν Καραχισάρ. Οταν του ζήτησα περισσότερες λεπτομέρειες, μου έδειξε το λήμμα της Wikipedia για να μου δώσει να καταλάβω ποιος ήταν ο προπάππους του. Διαβάζοντας για τη ζωή του Μιχράν Μεσρομπιάν είδα να περνούν από μπροστά μου σουλτάνοι, Αραβες με άλογα να καλπάζουν στην έρημο και άνθρωποι να τρέχουν για να γλιτώσουν από τη φωτιά. Μέσα από την αφήγηση του δισέγγονού του σε πρώτο πρόσωπο ζωντανεύουν ξανά οι ιστορίες που έζησε ο αρχιτέκτονας του προτελευταίου σουλτάνου της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, ο οποίος έφυγε από τη ζωή το 1975.
«Στα τέλη του 19ου αιώνα οι Μεσρομπιάν ήταν γνωστοί στο Αφιόν Καραχισάρ ως έμποροι οπίου και σιτηρών, μια ενασχόληση που περνούσε από γενιά σε γενιά. Ο Μιχράν γεννήθηκε εκεί το 1889. Πρώτος εντόπισε το ταλέντο του ένας θείος του, ο οποίος τον βοήθησε να μπει στην Αυτοκρατορική Σχολή Καλών Τεχνών της Κωνσταντινούπολης. Στόχος ήταν να ακολουθήσει μια παράδοση χρόνων μιας και οι Αρμένιοι την εποχή εκείνη ήταν φημισμένοι αρχιτέκτονες και χτίστες. Φτάνοντας στην Κωνσταντινούπολη το 1905, ο Μεσρομπιάν άρχισε να φοιτά στη σχολή η οποία βρισκόταν μέσα στο Τοπ Καπί.
Σύμφωνα με την έρευνα που έκανα, είναι πολύ πιθανό ότι όχι μόνο φοιτούσε αλλά ζούσε κιόλας με τους συμφοιτητές του σε κτίσμα που βρισκόταν μέσα στα ανάκτορα. Τρία χρόνια μετά αποφοίτησε ως ο δεύτερος καλύτερος φοιτητής της τάξης του. Στα είκοσί του διορίστηκε δημοτικός αρχιτέκτονας της Σμύρνης. Εκεί δούλεψε τρία χρόνια. Μεταξύ άλλων σχεδίασε ένα ξενοδοχείο, σπίτια, μια αγορά με ένα σύμπλεγμα καταστημάτων, μια τράπεζα και ταυτόχρονα επέβλεπε τα έργα υποδομής του δήμου. Το 2013 ταξίδεψα στη Σμύρνη ψάχνοντας τα ίχνη του μέσα στην πόλη. Ομως δεν υπήρχε τίποτε που να τον θυμίζει πλέον. Τα περισσότερα κτίριά του χάθηκαν στην καταστροφή της πόλης το 1922».
Από το παλάτι στο μέτωπο του πολέμου
«Σύντομα ήρθε η στιγμή που κλήθηκε να εργαστεί ως ο πρώτος τη τάξει αρχιτέκτονας του οθωμανικού παλατιού για λογαριασμό του προτελευταίου σουλτάνου της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, του Μωάμεθ Ε΄. Δεν ξέρουμε πολλές λεπτομέρειες για τη ζωή του μέσα στο παλάτι, γιατί τα γεγονότα που επακολούθησαν τον έκαναν να αποφεύγει τις αναφορές σε εκείνη την περίοδο της ζωής του. Απ’ όσο γνωρίζω όμως δεν έμενε μέσα στο παλάτι αλλά σε μια από τις συνοικίες των Αρμενίων της Κωνσταντινούπολης.
Το 1914 η καριέρα του διακόπηκε άδοξα, καθώς αναγκάστηκε να πάρει μέρος στον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο στις τάξεις του αυτοκρατορικού στρατού των Οθωμανών ως αξιωματικός του σώματος των μηχανικών. Παρότι ο περισσότερος κόσμος πιστεύει ότι δεν υπήρχαν χριστιανοί Αρμένιοι στους κόλπους των οθωμανικών στρατιωτικών δυνάμεων, οι σύγχρονες έρευνες αποδεικνύουν ότι οι μειονότητες υπηρέτησαν κανονικά. Ο Μεσρομπιάν πολέμησε στην Καλλίπολη, τη Ρωσία, τη Συρία και την Παλαιστίνη. Πέρασε πολλά. Δεν υπάρχουν ενδείξεις για βασανισμούς, ωστόσο το να περπατά μέσα στην έρημο τραυματισμένος και χωρίς νερό ήταν αν μη τι άλλο βασανιστικό. Και στη Ρωσία όμως που υπηρέτησε αναγκάστηκε να ζήσει κάτω από πολύ δύσκολες συνθήκες εξαιτίας του βαρύ χειμώνα, ενώ όταν διέσχιζε τον Ιορδάνη ποταμό πάνω στο άλογό του κατάπιε μολυσμένο νερό και αρρώστησε.
Στην Καλλίπολη υπηρέτησε υπό τις διαταγές του Μουσταφά Κεμάλ. Δεν ξέρω αν οι δύο άντρες γνωρίζονταν σε εκείνη τη φάση, δεν το θεωρώ πιθανό, ωστόσο αρκετά αργότερα ο προπάππους μου ανέλαβε την ανακαίνιση του ανακτόρου του Ντολμά Μπαχτσέ, οπότε εκεί είναι πολύ πιθανό να είχαν κάποια επαφή. Στη μάχη της Καλλίπολης ο Μεσρομπιάν είχε ένα λευκό άλογο, το οποίο πολλά χρόνια μετά, αφού συνταξιοδοτήθηκε, συμπεριέλαβε σε μια ελαιογραφία στην οποία αποτύπωσε τις σκηνές του πολέμου που είχε ζήσει. Για την προσφορά του στον οθωμανικό στρατό τιμήθηκε με τον γερμανικό Σιδηρούν Σταυρό, το Αστρο της Καλλίπολης και άλλα μετάλλια τιμής.
Τον Ιούνιο του 1918, όταν ο Μωάμεθ Ε΄ ανατράπηκε από τον αδερφό του Μωάμεθ Στ΄, ο Μεσρομπιάν υπηρετούσε ως αξιωματικός του Μηχανικού στο Δ΄ Οθωμανικό Στρατιωτικό Σώμα σε εκστρατείες στη Συρία, τη Ρωσία και την Παλαιστίνη. Εκείνη τη χρονιά η μονάδα του αιχμαλωτίστηκε από τους Αραβες που πολεμούσαν στο πλευρό των συμμάχων. Το τάγμα του γλίτωσε τον θάνατο μετά τη μεσολάβηση του Λόρενς της Αραβίας. Αφού μεταφέρθηκαν στην Αίγυπτο, όπου παρέμειναν αιχμάλωτοι μέχρι και το 1919, έγραψε ένα γράμμα στη γυναίκα του στη Σμύρνη, το οποίο ακόμη υπάρχει στην οικογένεια. Από φόβο μη του πάρουν οι Αραβες τη βέρα, την έβγαλε και την έθαψε στην άμμο. Οι Αραβες πάντως τους φέρθηκαν σχετικά καλά».
Η εγκατάλειψη της πατρίδας
«Κατά τη διάρκεια της ιστορικής μάχης της Καλλίπολης το 1915 εκτυλίχθηκε η παρακάτω ιστορία: ο προπάππους μου είχε πληροφορίες για τα σχέδια απέλασης του αρμενικού πληθυσμού του Αφιόν Καραχισάρ. Λίστες με μέλη της αντιπολίτευσης είχαν ανταλλαχθεί μεταξύ των ομάδων που στη συνέχεια σχημάτισαν το νέο πολιτικό τοπίο που αποτέλεσε την Τουρκική Δημοκρατία. Μέσα στις λίστες αυτές βρισκόταν και το όνομα της οικογένειάς μου. Ο Μεσρομπιάν έστειλε τηλεγράφημα στην οικογένειά του στο Αφιόν Καραχισάρ για να τους ειδοποιήσει να φύγουν όσο πιο σύντομα μπορούσαν για πιο ασφαλή μέρη στα δυτικά.
Το τηλεγράφημα δεν έφτασε ποτέ στον προορισμό του. Μαζί με χιλιάδες Αρμένιους που ζούσαν στο Αφιόν Καραχισάρ, η οικογένεια Μεσρομπιάν απελάθηκε στο Ικόνιο και από εκεί τους ανάγκασαν να περάσουν πεζή στη Συρία, όπου χάθηκαν τα ίχνη τους. Ποτέ κανείς δεν έμαθε τι απέγιναν. Δεκαεπτά άνθρωποι από την οικογένεια εξαφανίστηκαν σαν να μην υπήρξαν ποτέ. Παρά την προσφορά του προπάππου μου, παρά τις διακρίσεις και τα μετάλλια, κανείς δεν σεβάστηκε την οικογένειά του. Μετά τον πόλεμο επέστρεψε στο Αφιόν Καραχισάρ για να ελέγξει τι είχε απογίνει η οικογενειακή περιουσία. Προσπάθησε να πουλήσει ό,τι είχε απομείνει αλλά ήταν αδύνατο. Ηδη είχε δοθεί η εντολή για δήμευση της περιουσίας των Αρμενίων.
Οσο περνούσε ο καιρός, ο Μεσρομπιάν ένιωθε ότι η κατάσταση γινόταν ολοένα πιο δύσκολη για τις μειονότητες. Βλέποντας σήμερα τις φωτογραφίες του από εκείνη την εποχή, συνειδητοποιώ ότι η ανησυχία είναι έντονα χαραγμένη στο πρόσωπό του. Η οικογένεια της γυναίκας του είχε φύγει για την Ουάσινγκτον ήδη από το 1915. Πλέον προσπαθούσαν να βοηθήσουν την οικογένεια Μεσρομπιάν να αποκτήσει βίζα και να φύγει το συντομότερο δυνατό από τη χώρα. Κάποια στιγμή ο προπάππους μου έμαθε ότι το όνομά του βρισκόταν στις λίστες με τους Αρμένιους που σκόπευε να απελάσει το νέο καθεστώς. Εκείνη την εποχή, επί Μωάμεθ Στ΄ δηλαδή, είχε το δικό του γραφείο στο Μπέγιογλου στην Κωνσταντινούπολη και παράλληλα δούλευε για λογαριασμό ενός μηχανικού. Η κατάσταση έφτασε στα όριά της όταν μια ημέρα πήρε ένα σημείωμα που έλεγε ότι έπρεπε να παρουσιαστεί την ίδια νύχτα ενώπιον των αρχών. Αντί να πάει στη συνάντηση, μάζεψε όπως όπως την οικογένειά του και το έσκασε από τη χώρα».
Η αναγνώριση στην Ουάσινγκτον
«Η φήμη του Μεσρομπιάν είχε φτάσει στην Ουάσινγκτον πριν από τον ίδιο. Η αμερικανική κυβέρνηση γνώριζε πολύ καλά ποιος ήταν και τι μπορούσε να κάνει. Αυτό βοήθησε πολύ στην έκδοση βίζας. Λίγους μήνες αφότου εγκαταστάθηκε στην Ουάσινγκτον, άρχισε να δουλεύει με τον Χάρι Γουόρντμαν, τον μεγαλύτερο κτηματομεσίτη στην πόλη κατά τη δεκαετία του 1920. Η συνάντηση των δύο αντρών έγινε το φθινόπωρο του 1921. Πολύ σύντομα ξεχώρισε μέσα στην ομάδα του Γουόρντμαν, με την οποία δούλεψε και κατά τη δεκαετία του 1930, οπότε και δημιούργησε τη δική του εταιρεία. Η επιχείρηση του Γουόρντμαν όμως δεν άντεξε τους κλυδωνισμούς που έφερε το Κραχ και κατέρρευσε.
Οι φωτογραφίες από την περίοδο που η οικογένεια ήταν στην Αμερική δείχνουν ότι η οικογένεια είχε μια καλή ζωή. Τα παιδιά του Μεσρομπιάν, μεταξύ αυτών και ο παππούς μου, από την πλευρά της μητέρας μου, έπαιζαν ανέμελα στις παραλίες του Ατλαντικού ωκεανού, ασχολούνταν με τον αθλητισμό και είχαν μια πραγματικά εύρωστη και χαρούμενη ζωή. Παρά την οικονομική κρίση, ο προπάππους μου, που δεν δούλευε μόνο για τα κρατικά έργα, είχε αποκτήσει μεγάλο πελατολόγιο που αποτελούνταν από ιδιώτες. Ενας πελάτης του για τον οποίο δημιούργησε ένα μεγάλο πρότζεκτ του παραχώρησε σε αντάλλαγμα ένα κομμάτι γης στο Τσέβι Τσέις, πάνω στο οποίο τη δεκαετία του 1940 έχτισε το σπίτι του, το οποίο ακόμη παραμένει στην οικογένειά μας.
Στην αρχιτεκτονική της Ουάσινγκτον ο Μεσρομπιάν συνεισέφερε τον συνδυασμό του αρ ντεκό με τα ισλαμικά γεωμετρικά μοτίβα, τα οποία προέρχονταν από την πολιτιστική κληρονομιά που του πρόσφερε η καταγωγή του. Είναι διακριτή η επιρροή που είχε η εκπαίδευσή του στην Κωνσταντινούπολη πάνω στα σχέδια που δημιούργησε στην Αμερική. Σε αυτά βρίσκουμε γεωμετρικά σχήματα που συναντά κανείς στο ισλαμικό σχέδιο των οθωμανικών αυτοκρατορικών τζαμιών, όπως και κλασικά μοτίβα που υπάρχουν στο Ντολμά Μπαχτσέ. Μου είναι επίσης ιδιαιτέρως ευχάριστες οι μικρές πινελιές στοιχείων παρμένων από ελληνικές φιγούρες, αραβουργήματα, ισλαμικά αστέρια και εξάγωνα που δεν είναι πάντοτε εμφανή με την πρώτη ματιά. Και φυσικά έχει χρησιμοποιήσει σε κάποιες λεπτομέρειες τα υπέροχα, φημισμένα μπλε πλακάκια της Νίκαιας.
Τα κτίρια του Μεσρομπιάν στην περιοχή που περιβάλλει τον Λευκό Οίκο είναι χαρακτηριστικά της τεχνοτροπίας του στην αμερικανική περίοδό του. Το Hay-Adams Hotel και το St. Regis Hotel, δύο κτίρια-ορόσημα για την Αμερική, παραμένουν μέχρι σήμερα το κομψό του στίγμα στην πρωτεύουσά μας».
Κοιτάζοντας στα μάτια την ιστορία
«Νιώθω πως η κομψή γοητεία των σχεδίων του λέει πολλά για την προσωπικότητά του. Στην οικογένεια τον θυμόμαστε ως έναν άνθρωπο λιγομίλητο, με στιβαρή ωστόσο παρουσία. Μετά τη συνταξιοδότησή του περνούσε πολλές ώρες ζωγραφίζοντας στο στούντιό του, στο οποίο εισέβαλλα κρυφά ως παιδί. Στα παιδικά μου μάτια τα σχέδιά του έμοιαζαν σαν από άλλο κόσμο. Τα κοιτούσα με τις ώρες και ταξίδευα με τη φαντασία μου στους άγνωστους προορισμούς που περνούσαν μπροστά από τα μάτια μου.
Με την οικογένειά μου επισκεπτόμασταν τους προπαππούδες μου τα καλοκαίρια. Ξεκινούσαμε το πρωί από το Μίσιγκαν και φτάναμε στην Ουάσινγκτον το βράδυ. Οταν παρκάραμε στην αυλή τους, ο Μεσρομπιάν μας περίμενε πάντα στο παράθυρο. Η προγιαγιά μου μας υποδεχόταν με αγκαλιές και δάκρυα χαράς. Εκείνη μου φαινόταν πάντα μια γλυκιά γιαγιά, ο προπάππους μου όμως με τρόμαζε λιγάκι. Δεν μπορούσα να τον “διαβάσω”. Το βλέμμα του, τις λίγες φορές που τόλμησα να τον κοιτάξω μέσα στα μάτια, ήταν τόσο διεισδυτικό! Φοβόμουν τόσο που ποτέ δεν κατάφερα να του απευθύνω τον λόγο.
Για χρόνια ταξιδεύω συχνά στην Τουρκία και αναζητώ ακόμη τα ίχνη του. Οταν επισκέπτομαι το Ντολμά Μπαχτσέ τον βλέπω με τη φαντασία μου να βαδίζει μέσα στο κτίριο και να επιβλέπει τις εργασίες για την αποκατάστασή του. Βάζω τον εαυτό μου στη θέση του και προσπαθώ να σκεφτώ πώς χρησιμοποίησε τα σχέδια και τις δομές μέσα σε αυτά τα μεγαλειώδη, μεγαλοπρεπή δωμάτια. Τις ίδιες σκέψεις έχω και όταν πηγαίνω στο κτίριο του Κεντρικού Ταχυδρομείου της Κωνσταντινούπολης για την ανακαίνιση του οποίου επίσης εργάστηκε. Στέκομαι στο μαρμάρινο κεφαλόσκαλο, κοιτάζω τα φθαρμένα από τον χρόνο βαθουλώματα και συνειδητοποιώ ότι πατάω στα ίδια σκαλιά που πάτησε ο Μεσρομπιάν πριν από δεκαετίες.
Από τα γυάλινα παράθυρα κοιτάζω έξω τον δρόμο και θαυμάζω το ίδιο θερμό φως της Κωνσταντινούπολης που θαύμαζε κι εκείνος. Τον φαντάζομαι να κάθεται στο έδαφος του μεγαλειώδους τεμένους Σουλεϊμανιγιέ κοιτάζοντας ψηλά στις εκπληκτικές καμάρες και τα παράθυρα και νιώθω ζάλη. Προσπαθώ να μοιραστώ τις σκέψεις και τις εντυπώσεις του για τα ψηφιδωτά της Αγια-Σοφιάς και αναρωτιέμαι αν εκείνος κατάφερε να αντισταθεί στα δάκρυα σαν αντίκριζε με δυσπιστία τον εκπληκτικό ουράνιο θόλο της».
