Η Ισπανίδα συγγραφέας Ιρένε Βαγέχο μιλάει για τη συναρπαστική ιστορία του βιβλίου μέσα στους αιώνες.
«Μυστηριώδεις ομάδες έφιππων ανδρών σαρώνουν τους δρόμους της Ελλάδας. Οι χωρικοί τους παρατηρούν με δυσπιστία είτε βρίσκονται στο χωράφι τους είτε στέκουν στην πόρτα της καλύβας τους». Λίγες δεκαετίες μετά τον θάνατο του Αλέξανδρου οι άνδρες αυτοί, όπως περιγράφει η Ιρένε Βαγέχο, έχουν σταλεί από τον βασιλιά της Αιγύπτου σε τόπους ταραγμένους από τον πόλεμο με στόχο να συγκεντρώσουν έγγραφα απ’ όλο τον γνωστό κόσμο για τη δημιουργία της Βιβλιοθήκης της Αλεξάνδρειας. Η Ισπανίδα φιλόλογος και συγγραφέας –σπούδασε κλασική φιλολογία και έκανε το διδακτορικό της στα πανεπιστήμια της Σαραγόσα και της Φλωρεντίας– περιηγήθηκε επί σειρά ετών σε βιβλιοθήκες ώστε να συγκεντρώσει στοιχεία για την ιστορία του βιβλίου από την αρχαία Αίγυπτο μέχρι σήμερα.
Όσες πληροφορίες συνέλεξε τις κατέγραψε στο βιβλίο «Πάπυρος: Η περιπέτεια του βιβλίου από την αρχαιότητα μέχρι σήμερα», το οποίο μεταφράζεται σε 30 γλώσσες σε όλο τον κόσμο. Συναντηθήκαμε πριν από λίγο καιρό στο κέντρο της Αθήνας στο πλαίσιο του 14ου Φεστιβάλ ΛΕΑ (Λογοτεχνία Εν Αθήναις) και μιλήσαμε για το βιβλίο της.
Η «Οδύσσεια» και η δημοσιογραφία
«Όταν ξεκίνησα την έρευνα είχα στο μυαλό μου να γράψω για τα βιβλία κάτι αντίστοιχο με τις “Χίλιες και μια νύχτες”. Η ιδέα προέκυψε καθώς παρατηρούσα ότι στο πανεπιστήμιο οι φοιτητές μου εντυπωσιάζονται από τη ζωή και τις περιπέτειες των ιστορικών προσώπων και όχι από αφηρημένες ιδέες. Μου φάνηκε λοιπόν καλή ιδέα να γράψω ένα βιβλίο που θα έμοιαζε περισσότερο με μυθιστόρημα, το οποίο θα περιλάμβανε άγνωστες πτυχές της ιστορίας και αναφορές στη λογοτεχνία, τη μουσική, στο σινεμά».
Αγάπησε τη λογοτεχνία από μικρή επειδή η μητέρα της κάθε βράδυ της αφηγούνταν ιστορίες. Πιστεύει πως αυτή η συνήθεια συνέβαλε στην επιθυμία της να γράψει ένα βιβλίο με τις τεχνικές της προφορικής μετάδοσης. «Η καλύτερη στιγμή της μέρας μου ήταν όταν καθόταν δίπλα από το κρεβάτι μου και μου έλεγε πράγματα που δεν είχα ξανακούσει ποτέ. Ωστόσο η ιστορία που άλλαξε τη ζωή μου ήταν η “Οδύσσεια”, την οποία μου αφηγούνταν ο πατέρας μου. Δεν τη διάβαζε από κάποιο βιβλίο, θυμόταν σκηνές από το ομηρικό έπος και πρόσθετε και δικά του στοιχεία – άλλαζε τα ονόματα των ηρώων και επινοούσε κι άλλες περιπέτειες. Είχα ταυτίσει τον πατέρα μου με την “Οδύσσεια” σε τέτοιο βαθμό ώστε απογοητεύτηκα βαθιά όταν έμαθα ότι η ιστορία που μου έλεγε δεν ήταν δική του».
Συζητάμε για την αμεσότητα με την οποία παρουσιάζει τα ιστορικά στοιχεία και αποκαλύπτει ότι οφείλει πολλά στη δημοσιογραφία, στην οποία έχει θητεύσει. «Εμαθα πολλά, κυρίως να βλέπω γύρω μου την πραγματικότητα και να μπορώ να την αφηγηθώ σε μια ιστορία. Επίσης με βοήθησε να γράφω έχοντας κατά νου να διατηρώ ζωντανό το ενδιαφέρον του αναγνώστη. Η δημοσιογραφία είναι εξαιρετική άσκηση για όσους ασχολούνται με τη γραφή».
Η Βιβλιοθήκη της Αλεξάνδρειας
Μετά τον θάνατο του Αλέξανδρου ο Πτολεμαίος, στενός φίλος και στρατηγός του, εγκαταστάθηκε στην Αίγυπτο, όπου έζησε μέχρι τον θάνατό του. Η συγγραφέας αναφέρει ότι εκεί μάλλον ένιωθε αποπροσανατολισμένος και απομονωμένος. Δεν καταλάβαινε την αιγυπτιακή γλώσσα, δεν τα κατάφερνε με τις τελετές και πίστευε ότι οι αυλικοί του τον περιγελούσαν. Για να αλλάξει το παιχνίδι υπέρ του θέλησε να αφήσει το αποτύπωμά του στην ιστορία του βασιλείου. Μετέφερε την πρωτεύουσα της Αιγύπτου στην Αλεξάνδρεια, φιλοδοξώντας να την κάνει το κέντρο της Μεσογείου. Για να το πετύχει αυτό πήρε την πρωτοβουλία να ιδρύσει το Μουσείο και τη Βιβλιοθήκη της Αλεξάνδρειας – σύμφωνα με την ιστορία υπήρξε ιδιαίτερα γενναιόδωρος, προσφέροντας απλόχερα μεγάλο μέρος του πλούτου του για τη δημιουργία τους.
Στο Μουσείο της Αλεξάνδρειας ζούσε μια κοινότητα σοφών που αποτελούνταν από μαθηματικούς, αστρονόμους και φιλόλογους οι οποίοι λάμβαναν μισθό, είχαν δωρεάν στέγαση και σίτιση. Στους χώρους του μουσείου συναντιούνταν, αντάλλαζαν απόψεις και παρουσίαζαν τις ιδέες τους. Εκεί έζησαν εξέχουσες προσωπικότητες όπως ο μαθηματικός Ευκλείδης, ο φυσικός Στράτωνας, ο αστρονόμος Αρίσταρχος. Στο μουσείο παρουσιάστηκαν για πρώτη φορά θεωρίες όπως το ηλιοκεντρικό σύστημα, εκεί εφαρμόστηκε για πρώτη φορά η ανατομία, ενώ αναπτύχθηκαν νέοι τομείς γνώσης όπως η τριγωνομετρία, η γραμματική και η συντήρηση των χειρογράφων. Εκεί άνθησε και η φιλολογική μελέτη. Στόχος των σοφών ήταν η γνώση που είτε γεννιόταν στην Αλεξάνδρια είτε ερχόταν από άλλη γη να κληροδοτηθεί μέσω των χειρογράφων στην ανθρωπότητα.
Γιατί μέχρι σήμερα μιλάμε για τη Βιβλιοθήκη της Αλεξάνδρειας και όχι για άλλες που είχαν προηγηθεί χρονικά; «Η Βιβλιοθήκη της Αλεξάνδρειας δεν ήταν η πρώτη στην ανθρώπινη ιστορία. Υπήρχαν παλαιότερα κι άλλες βιβλιοθήκες στην Αίγυπτο και τη Μεσοποταμία. Στην Αλεξάνδρεια όμως για πρώτη φορά υλοποιήθηκε η ιδέα να συγκεντρωθούν όλα τα χειρόγραφα του κόσμου. Ο Πτολεμαίος δεν ενδιαφερόταν να συλλέξει χειρόγραφα μόνο των Αιγυπτίων, αλλά και των Εβραίων, των Περσών, των Ινδών και όλου του τότε πολιτισμού. Από κάθε φυλή επιστρατεύονταν σοφοί οι οποίοι πέρα από τη δική τους γλώσσα γνώριζαν άπταιστα ελληνικά κι έτσι μετέφρασαν όλα τα κείμενα στα ελληνικά – εκεί έγινε και η μετάφραση της εβραϊκής Τορά στα ελληνικά, που έγινε γνωστή ως “Η μετάφραση των Εβδομήκοντα”».
Μια πολύ σημαντική βιβλιοθήκη λίγους αιώνες πριν ήταν εκείνη του Ασσύριου βασιλιά Ασσουρμπανιπάλ στη Νινευή. Γιατί δεν αποτελεί σημείο αναφοράς αντίστοιχο με εκείνη της Αλεξάνδρειας; Όπως λέει η συγγραφέας, η συγκεκριμένη βιβλιοθήκη ήταν ιδιωτική, δηλαδή προοριζόταν για προσωπική χρήση του βασιλιά. «Αντιθέτως, η Βιβλιοθήκη της Αλεξάνδρειας δεν ήταν προσαρτημένη σε κάποιο παλάτι ή σχολή, δεν απευθυνόταν δηλαδή σε προνομιούχους. Ηταν ανοιχτή σε όσους ήθελαν πραγματικά να έχουν πρόσβαση στη γνώση. Ταυτόχρονα τροφοδοτούσε με έγγραφα μικρότερες βιβλιοθήκες της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας».
Το βιβλίο στην εποχή της τεχνολογίας
Συζητάμε για το βιβλίο στην εποχή των υψηλών ταχυτήτων του ίντερνετ. «Θα έλεγα ότι το διαδίκτυο είναι η σύγχρονη, αιθέρια εκδοχή της Βιβλιοθήκης της Αλεξάνδρειας και κάθε πληροφορία που υπάρχει εκεί συνδέεται με το ιδεώδες του εκδημοκρατισμού της γνώσης» λέει η συγγραφέας.
Οταν άρχισε να γράφει τον «Πάπυρο» σχεδόν όλοι της έλεγαν ότι σύντομα το βιβλίο θα αντικατασταθεί από οθόνες υπολογιστών και τάμπλετ. «Μια ματιά στην ιστορία όμως αποδεικνύει ότι μέχρι σήμερα έχει επιβιώσει με μεγάλη επιτυχία. Δεν πιστεύω ότι ζούμε σε μια εποχή κατά την οποία κινδυνεύει το βιβλίο. Ολους αυτούς τους αιώνες έχει περάσει διά πυρός και σιδήρου. Εχει αντέξει την πτώση της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας, πανδημίες και οικονομικές κρίσεις. Δεν πιστεύω λοιπόν ότι οι υπολογιστές και τα τάμπλετ αποτελούν κίνδυνο για το μέλλον του. Σε ό,τι αφορά τη σχέση του με τα e-books, δεν είναι η πρώτη φορά που συνυπάρχουν διαφορετικά είδη βιβλίων. Το ίδιο συνέβαινε για πολλούς αιώνες όταν κυκλοφορούσαν ταυτόχρονα πάπυροι, πλάκες και περγαμηνές».
Εκτός από τις οικονομικές κρίσεις και τις πανδημίες, το βιβλίο κατά καιρούς πέφτει θύμα διώξεων, ειδικά όταν έρχεται σε πλήρη αντίθεση με το αφήγημα διάφορων μορφών εξουσίας. Σήμερα, στην εποχή των social media που οι ιδέες τρέχουν με ταχύτητα φωτός, μπορεί ένα βιβλίο να είναι επικίνδυνο; «Φυσικά και μπορεί να είναι. Τα τελευταία χρόνια συμβαίνει κατά κόρον με βιβλία του Ρομπέρτο Σαβιάνο, στα οποία αποκαλύπτει στοιχεία για την ιταλική μαφία, με αποτέλεσμα να αναγκάζεται να ζει κρυμμένος. Μην ξεχνάτε ότι τα βιβλία εξακολουθούν να διώκονται με πάθος σε όλο τον κόσμο από δικτάτορες, οι οποίοι προσπαθούν να αποτρέψουν τη διάδοση ιδεών για την ελευθερία». Τέτοιου είδους παρεμβάσεις όμως δεν προέρχονται αποκλειστικά από χώρες με μη δημοκρατικό πολίτευμα. «Στις ΗΠΑ εδώ και καιρό συζητιέται το θέμα της ακύρωσης βιβλίων και της αντικατάστασης λέξεων σε κάποια άλλα όταν αυτές παραπέμπουν σε ρατσισμό, μισογυνισμό κ.λπ.».
Η ίδια δεν πιστεύει ότι θα έπρεπε να υπάρχει οποιουδήποτε είδους παρέμβαση σε βιβλία. «Τάσσομαι κατά της κουλτούρας της ακύρωσης. Δεν πιστεύω ότι ακυρώνοντας ένα έργο ωφελούμαστε σε κάτι. Θεωρώ ότι οφείλουμε να γνωρίζουμε καλά πώς λειτουργεί κάθε νοοτροπία. Διαβάζοντας και γνωρίζοντας σε βάθος προετοιμαζόμαστε ώστε να ανιχνεύουμε τις επικίνδυνες ιδέες εν τη γενέσει τους. Καταστρέφοντας βιβλία και μαρτυρίες δημιουργούμε μια κοινωνία αρνητών. Διαβάζω σήμερα κείμενα του Αριστοτέλη και νιώθω δυσάρεστα σε σημεία που αναφέρει ότι η γυναίκα εκ φύσεως είναι κατώτερη από τον άντρα ή όταν δικαιολογεί τη δουλεία. Αυτό δεν σημαίνει όμως ότι θα ακυρώσω όλο το έργο του Αριστοτέλη, το οποίο φέρει θεμελιώδεις ιδέες του πολιτισμού μας. Αυτό που μπορώ να κάνω είναι να διαβάσω κριτικά το έργο του».
INFO
Το βιβλίο «Πάπυρος: Η περιπέτεια του βιβλίου από την αρχαιότητα μέχρι σήμερα» της Ιρένε Βαγέχο κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Μεταίχμιο σε μετάφραση της Κλεοπάτρας Ελαιοτριβιάρη
