Ελσα Μοράντε: Πάθη ζωής, πάθη γραφής

Η ζωή στον ιταλικό νότο και τα θέματα του εγωκεντρισμού και του ναρκισσισμού διατρέχουν το έργο της Ιταλίδας συγγραφέα.

Αγαπούσε τα βιβλία, τη μουσική και τις γάτες. Γοητευόταν από τη σκέψη του Πλάτωνα, του Φρόιντ και της Σιμόν Βέιλ, ενώ μεταξύ των έργων που τη διαμόρφωσαν ήταν η «Ιλιάδα», ο «Δον Κιχώτης» και ο «Αμλετ». Η Ελσα Μοράντε, από τις σημαντικότερες Ιταλίδες συγγραφείς του 20ού αιώνα, γεννήθηκε το 1912 σε μια φτωχογειτονιά της Ρώμης από μητέρα δασκάλα, εβραϊκής καταγωγής. Στην εφηβεία έμαθε ότι ο βιολογικός της πατέρας ήταν ένας γείτονας. Στα δεκαοχτώ της, έχοντας ολοκληρώσει το σχολείο, ανακοίνωσε στην οικογένειά της ότι ήρθε η στιγμή να ζήσει μόνη της, κάτι σχεδόν ανήκουστο για την εποχή. Κι όμως, παρότι επέλεξε να ζήσει μακριά από την ασφάλεια της οικογένειας, κατάφερε να σπουδάσει φιλολογία στο Πανεπιστήμιο της Ρώμης και να επιβιώσει παραδίδοντας μαθήματα λατινικών.

Στις αρχές της δεκαετίας του 1930 άρχισε να δημοσιεύει παιδικές ιστορίες. Τομή στη ζωή της αποτέλεσε η γνωριμία της με τον Αλμπέρτο Μοράβια το 1937. Εζησαν μια ταραχώδη σχέση –για την οποία έγραφε στο «Ημερολόγιο 1938» (εκδόσεις Νεφέλη, μτφρ. Λ. Ταχμαζίδου, Τ. Μπονάνος)– με διαρκείς ανταγωνισμούς και συνεχείς ταπεινώσεις. Παντρεύτηκαν το 1941, τη χρονιά που εξέδωσε την πρώτη της συλλογή διηγημάτων, με τίτλο «Il gioco segreto». Μπαίνοντας στον κύκλο του Μοράβια ήρθε σε επαφή με συγγραφείς και διανοούμενους, μεταξύ των οποίων ο Σάντρο Πένα, ο Ουμπέρτο Σάμπα, ο Εντσο Σιτσιλιάνο και ο Πιερ Πάολο Παζολίνι, με τον οποίο η συγγραφέας κράτησε φιλία μέχρι την ημέρα της δολοφονίας του.

Η επίδραση του ιταλικού νότου

Το 1943, κατά τη διάρκεια της γερμανικής κατοχής στην Ιταλία, ο Μοράβια κατηγορήθηκε για την αντιφασιστική του δράση και το ζευγάρι αναγκάστηκε να εγκαταλείψει τη Ρώμη και να εγκατασταθεί στο Φόντι, περιοχή μεταξύ της ιταλικής πρωτεύουσας και της Νάπολης, όπου έμειναν μέχρι την απελευθέρωση. Χάρη στις μεταφράσεις του Γουίλιαμ Γουίβερ το έργο της Μοράντε όπως και του Μοράβια έγιναν γνωστά εκείνη την εποχή στο αγγλόφωνο κοινό, ενισχύοντας τη φήμη τους.

Ο ιταλικός νότος υπήρξε ιδιαιτέρως αποκαλυπτικός για τη Μοράντε, καθώς ήρθε σε επαφή με την κοινότητα των βοσκών και τις σκληρές συνθήκες διαβίωσής τους. Οσα είδε εκεί καταγράφονται στα έργα της που αναφέρονταν στις κοινωνικές ανισότητες, στο πρότυπο των Γάλλων και Ρώσων πεζογράφων του 19ου αιώνα. Η μεγάλη επίδραση που της άσκησε ο Νότος είναι έντονη κυρίως στο μυθιστόρημα που θεωρείται το σπουδαιότερό της, με τίτλο «Η ιστορία» (εκδόσεις Καστανιώτη – La storia, 1974), ένα από τα σημαντικότερα έργα της ιταλικής λογοτεχνίας. Είχε προηγηθεί το «Νησί του Αρτούρο» (εκδόσεις Ζαχαρόπουλος – L’isola di Arturo, 1957), με το οποίο η Μοράντε έγινε η πρώτη γυναίκα που απέσπασε το λογοτεχνικό βραβείο Premio Strega.

Περί ναρκισσισμού και πατριαρχίας

Πρόσφατα κυκλοφόρησε για πρώτη φορά στα ελληνικά το πρώτο της μυθιστόρημα «Ψέμα και μάγια» (Menzogna e sortilegio), το οποίο είχε στείλει στον εκδοτικό οίκο Einaudi έπειτα από επιμονή της Ναταλία Γκίνσμπουργκ. Το βιβλίο εκδόθηκε το 1948 και η Μοράντε κέρδισε το λογοτεχνικό βραβείο Viareggio.Την εποχή που κυκλοφόρησε αρκετοί από τους συγγραφείς που κινούνταν στον περιβάλλον της ήταν ενταγμένοι στο κίνημα του νεορεαλισμού, ωστόσο η ίδια παρέμενε εκτός. Το μυθιστόρημα αποτελεί ένα θαυμάσιο παιχνίδι αποσιωπήσεων και αποκαλύψεων αλλά κι ένα τολμηρό σχόλιο πάνω στην πατριαρχία.

Η Μοράντε συνδυάζει την πρωτοπρόσωπη μυθική αφήγηση με τον σκληρό ρεαλισμό της μεταπολεμικής περιόδου και δημιουργεί τη σάγκα μιας οικογένειας στον ιταλικό νότο μέσα από τη μνήμη και τη φαντασία της Ελίζα, μιας ορφανής νεαρής γυναίκας την οποία μεγαλώνει μια πόρνη που κάποτε αγάπησε τον πατέρα της. Οπως και σε μεταγενέστερα έργα της, έτσι κι εδώ την απασχολούν το θέμα του εγωκεντρισμού και του ναρκισσισμού. Οι ήρωές της υποφέρουν, ωστόσο αρνούνται να κάνουν πίσω θεωρώντας ότι κάθε παραδοχή λάθους αποτελεί και συμβιβασμό. Πώς θα μπορούσαν άλλωστε να είναι διαφορετικοί οι ήρωες μιας συγγραφέα που, όπως ομολογεί ο ομότεχνός της Τζόρτζιο Μοντεφόσκι, έζησε τη ζωή τρέφοντας πάθη, αγάπες και αντιπάθειες χωρίς να τα κρύβει;