Μια σύνθεση του «Μαουτχάουζεν» του Ιάκωβου Καµπανέλλη και των «Ευµενίδων» του Αισχύλου παρουσιάστηκε σε έναν κύκλο τριών παραστάσεων στον χώρο του στρατοπέδου συγκέντρωσης Μαουτχάουζεν στην Αυστρία στο πλαίσιο του Festival der Regionen.
Αναζητήσαµε την Ελλη Παπακωνσταντίνου, την καλλιτέχνιδα που συνέλαβε την ιδέα, έγραψε το κείµενο και σκηνοθέτησε το έργο, για να συζητήσουµε για την εµπειρία που έζησε αλλά και για τη θέση του φασισµού στη σηµερινή Ευρώπη.
Ποια εσωτερική ανάγκη σάς οδήγησε να συνθέσετε σκηνικά τις «Ευµενίδες» του Αισχύλου µε το «Μαουτχάουζεν» του Ιάκωβου Καµπανέλλη;
Πώς να µη στραφώ στον Ιάκωβο Καµπανέλλη που είναι η «ελληνική φωνή» του στρατοπέδου Μαουτχάουζεν; ∆εν θα µπορούσα να µην αναφερθώ στο έργο του. Στην παράσταση άνοιξα δηµόσιο διάλογο για το δίπολο συγχώρεση/εκδίκηση. Αραγε συγχωρώ σηµαίνει ξεχνάω; Ο Αισχύλος στις «Ευµενίδες» µιλάει καθαρά γι’ αυτό το δίπολο. Ετσι ξεκινούσε η παράστασή µου, µε την ηθοποιό Ρόζα Προδρόµου να βγαίνει από την κεντρική πύλη του στρατοπέδου και να έρχεται προς το µέρος µας µιλώντας για τον αιµοσταγή εγκληµατία που µόλις είδε και που έχει προσπέσει ως ικέτης εκεί στον βωµό και ζητάει συγχώρεση.
Πώς προέκυψε η πρόσκληση του «Τhe Kindly Ones [Ευµενίδες]» στο στρατόπεδο συγκέντρωσης του Μαουτχάουζεν;
Με προσκάλεσε το αυστριακό Regionen Festival για ένα residency. Εκεί ήρθα για πρώτη φορά σε επαφή µε αυτό που σας περιέγραψα. Στη συνέχεια µου έγινε ανάθεση να συνθέσω το κείµενο και να σκηνοθετήσω αυτή την παράσταση. Ολη αυτή η διαδικασία κράτησε έναν χρόνο.
Πριν από έναν χρόνο επισκέφτηκα την πόλη του Μαουτχάουζεν, µια πόλη 5.000 κατοίκων, καθώς και το στρατόπεδο συγκέντρωσης. Με σόκαρε το γεγονός ότι εκεί που τελείωνε το στρατόπεδο συγκέντρωσης άρχιζαν οι φάρµες και τα αγροτόσπιτα, καθώς και το ότι ο σταθµός του τρένου που έφερνε όλους τους φυλακισµένους βρίσκεται πολύ κοντά στην πόλη. Φανταζόµουν χιλιάδες ανθρώπους να διασχίζουν καθηµερινά την πόλη και να περπατάνε µέχρι το στρατόπεδο. Κατέρρευσε µέσα µου ο σύγχρονος µύθος ότι οι κάτοικοι αγνοούσαν τι συνέβαινε στο στρατόπεδο. Μάλιστα στο µουσείο του στρατοπέδου υπάρχουν µαρτυρίες κατοίκων που θυµούνται τους φούρνους να καίνε τη µέρα και αφού παραπονέθηκαν ότι µυρίζει πολύ άσχηµα αποφασίστηκε να γίνεται η καύση των νεκρών το βράδυ. Αλλά και πάλι βροµούσε. Η διευθύντρια του µουσείου µού έδειξε φωτογραφίες από γάµους των κοριτσιών της περιοχής µε άντρες των SS που έγιναν στο στρατόπεδο. Είναι πολύ οδυνηρή η στιγµή που συνειδητοποιείς ότι και η πιο απάνθρωπη και σκληρή πραγµατικότητα δεν είναι µύθος. Είναι η πρόσφατη ιστορία µας. Ολο αυτό είναι κοµµάτι της «πολιτισµένης Ευρώπης» και δεν αποτελεί παρελθόν.
Πώς υποδέχτηκαν την παράστασή σας;
Η αντίδραση του κοινού… είναι δύσκολο να την περιγράψω. Θα τη χαρακτήριζα βαθιά και κάπως «αλλόκοτη», µε την έννοια ότι ήταν πολύ ζωντανό κοινό µε έντονες αντιδράσεις που δεν έχω συναντήσει ξανά στο θέατρο. Στο τέλος χειροκροτούσαν όρθιοι κι όταν τέλειωνε το χειροκρότηµα στέκονταν όρθιοι και µας κοίταζαν αλλά δεν έφευγαν. Ηταν πολύ έντονα τα αισθήµατα. Στο τέλος της παράστασης κλείναµε µε οµαδικό διαλογισµό. Οταν το δουλεύαµε εδώ στην Αθήνα, δεν περίµενα σε καµιά περίπτωση ότι το κοινό στο Μαουτχάουζεν θα συµµετείχε στον οµαδικό διαλογισµό, ωστόσο φαίνεται ότι το είχαν ανάγκη να κλείσουν τα µάτια και να δουν τον εαυτό τους από απόσταση. Τελειώναµε µε κάτι που µοιραζόµασταν όλοι µαζί. Ηταν µεγάλη η συγκίνηση.
Η διεύθυνση του στρατοπέδου, το οποίο σήµερα λειτουργεί ως µουσείο, µας ζήτησε να κρατήσει το µάνταλα που δηµιουργούσε η σκηνογράφος Μαρία Πανουργιά κατά την παράσταση (και που διέλυσε την τελευταία µέρα) και να ενσωµατώσουν κάποια στοιχεία της στο µουσείο. Εµείς πήγαµε εκεί για να κάνουµε µια επίκληση και µου αρέσει να σκέφτοµαι ότι τελικά έµειναν στο στρατόπεδο τα σηµάδια της τελετής µας.
Τα συναισθήµατα που σας δηµιούργησε η παρουσία σας στο Μαουτχάουζεν ήταν κάτι περισσότερο από δυνατά…
Ενα κοµµάτι µου µαύρισε για πάντα. Προσπαθώ ακόµη να συγκροτήσω τη σκέψη µου· ήταν µια απόλυτα τραυµατική εµπειρία. Μας προσκάλεσαν να παίξουµε στο Φεστιβάλ της Αβινιόν του χρόνου στο στρατόπεδο συγκέντρωσης Αιξ-αν-Προβάνς, όπου φυλακίστηκαν πολλοί πληθυσµοί, όπως Αλγερινοί. Ολη αυτή η εµπειρία µου ανοίγει τα µάτια, σκέφτοµαι ότι έχει κάτι ντετεκτιβικό να ανακαλύπτω τόπους που όλοι επιλέγουν να ξεχάσουν. Είναι µια πρόκληση για µένα.
Οι σηµερινοί κάτοικοι του Μαουτχάουζεν πώς διαχειρίζονται το βαρύ φορτίο που τους κληροδοτήθηκε;
Οταν τους ρωτάς από πού κατάγονται θα σου πουν από µια άλλη πόλη, το Λιντς, που βρίσκεται σε απόσταση µιάµισης ώρας. Είναι ένα θέµα που δεν συζητιέται. Μα και πώς να µιλήσουν γι’ αυτό; Εδώ υπάρχει ακόµη και σήµερα ταµπού. Οι άνθρωποι δεν ξέρουν πώς να διαχειριστούν όλο αυτό το αφόρητο φορτίο που τους κληροδότησαν οι πρόγονοί τους, ένθεν κι ένθεν. Μιλάω για την ιδεολογία που τους κληροδότησαν (σε έναν βαθµό πάντα) αλλά και για το συλλογικό πάθηµα του να κατάγεσαι από εκείνους που ξεπέρασαν τα όρια του ανθρώπινου και διέπραξαν το «αδίκηµα» της σιωπηρής ενοχής. Το µαύρο κατακάθι τα καίει όλα στο Μαουτχάουζεν. Παραδόξως, τι εξωφρενικό και παράλογο, το έµβληµα της πόλης είναι ο µονόκερος! Παντού µονόκεροι, λούτρινα, κιτς χρωµατιστά κουκλιά και αγάλµατα, µονόκεροι σε τσάντες, µονόκεροι σε τραπεζοµάντιλα, µονόκεροι σε προθήκες, σε βιτρίνες δίπλα σε παπούτσια και τσάντες. Μονόκερος είναι και το κεντρικό µεταλλικό άγαλµα δίπλα στον καθεδρικό της πόλης. Μα λες, οι άνθρωποι ζουν σε παραµύθι; ∆εν βλέπουν πού ζουν;
Στον Αισχύλο αντιπαρατίθενται ο κόσµος του σκότους και των άγριων αρχαϊκών ενστίκτων µε εκείνον του φωτός και των ανθρωπιστικών αξιών. Πιστεύετε ότι ο πρώτος δεν έχει ηττηθεί οριστικά;
Στην Αυστρία, όπου στην κυβέρνηση βρίσκεται και ένα ακροδεξιό κόµµα, ψηφίστηκε οι πρόσφυγες που δουλεύουν στη δηµόσια καθαριότητα και στους κήπους να αµείβονται µε δύο ευρώ την ώρα. ∆εν νοµίζετε ότι αυτός ο νόµος είναι µια µορφή νοµοθετηµένης βίας και σκότους;
Αρα θεωρείτε ότι υπάρχει ουσιαστικός λόγος να επιστρέφουµε στο Ολοκαύτωµα.
Ναι, υπάρχει ουσιαστικός λόγος να επιστρέφουµε στην ιστορία, όσο κι αν αυτό µας πληγώνει. Θεωρώ πολύ κυνικά ότι η ιστορική µνήµη εξασφαλίζει την επιβίωσή µας. ∆εν θέλω να ζω στον ψεύτικο κόσµο του µονόκερου και να επιλέγω να έχω άγνοια κινδύνου. Φτάνει πια µε την κανονικότητα και την καθαρότητα της φυλής και τα συναφή. Υπάρχει ακόµη τροµερή βία και φασιστική ιδεοληψία σε ολόκληρη την Ευρώπη. ∆εν µπόρεσα ποτέ να καταλάβω γιατί οι δικές µου επιλογές προσβάλλουν κάποιον στον βαθµό που δεν τον θίγουν άµεσα. Στις ΗΠΑ, όπου έκανα έρευνα στο Πανεπιστήµιο του Στάνφορντ, όποτε αναφερόµουν στο στρατόπεδο µε κοιτούσαν σαστισµένα. Αγνοούσαν πλήρως την ύπαρξη στρατοπέδων στην Αυστρία, αν και εκεί λειτούργησαν τα περισσότερα στην Ευρώπη. Πώς να εξηγήσεις στον µέσο Αµερικανό ότι ο Αυστριακός σύµµαχός του δεν είναι µε τους «καλούς»;
Η εφιαλτική µνήµη των στρατοπέδων δεν έχει ενσωµατωθεί πλέον στο συλλογικό υποσυνείδητο Ευρωπαίων και µη πολιτών;
Ναι, όπως και το ότι κάποτε υπήρξαν δεινόσαυροι. Εδώ όµως µιλάµε για δεινόσαυρους που ζουν ακόµη.
Θα θέλατε να αξιολογήσετε την πρόσφατη επίσκεψη του Μάκη Βορίδη στο Εβραϊκό Μουσείο Ελλάδος;
Η ιδεολογία δεν είναι πουκάµισο, αλλά όπως και να ’ναι µια συγγνώµη έχει τη σηµασία της.
INFΟ
Σύλληψη, κείμενο & σκηνοθεσία: Ελλη Παπα- κωσταντίνου Συνθέτης: Blaine Reininger Σκηνογραφία & κοστούμια: Μαρία Πανουργιά Παίζουν: Ρόζα Προδρόμου, Blaine Reininger & Martina Winkel
