Μια συζήτηση με τους δημιουργούς των τραγουδιών του CD «Τα αναστάσιμα» που κυκλοφόρησε αποκλειστικά με το Documento.
Ο Ευάγγελος Ζάχος-Παπαζαχαρίου πιστεύει ότι «οι λέξεις είναι τα πιο αθώα αλλά και τα πιο επικίνδυνα όντα που υπάρχουν στον κόσµο, αφού κουβαλάνε τις καλύτερες και τις χειρότερες σηµασίες που εφηύρε ο άνθρωπος». Εθνολόγος, ανθρωπολόγος, συγγραφέας, σεναριογράφος και στιχουργός µε πολυποίκιλο έργο, υπήρξε µαθητής του Σίµωνα Καρά και του Κλoντ Λεβί-Στρoς. Εχει ερευνήσει σε βάθος τους πολιτισµούς των Βαλκανίων και της Ανατολής και έχει διδάξει στα Πανεπιστήµια Θράκης, Θεσσαλίας και Μακεδονίας εθνογραφία, κοινωνική ανθρωπολογία και βαλκανιολογία. Εκτός από πεζογραφία έχει γράψει µελέτες («Η πιάτσα», «Ο Μάρκος και η λαϊκότητα», «Λεξικό της αργκό» κ.ά.), ενώ ως στιχουργός είναι γνωστός για τη συνεργασία του µε τους Χειµερινούς Κολυµβητές στη «Μαστοράντζα του Ερντεµπίλ», αλλά και για το τραγούδι του «Γκρέµισ’ τα», το οποίο είχε γράψει για τον Ανδρέα Παπανδρέου στο τέλος της πρώτης κυβερνητικής τετραετίας του ΠΑΣΟΚ.
Ο Γιάννης Γιάρος είναι συνθέτης και εθνοµουσικολόγος, ειδικευµένος σε προφορικούς πολιτισµούς της ανατολικής Μεσογείου και της Μέσης Ανατολής. Μαζί δηµιούργησαν τους στίχους και τη µουσική του CD «Τα αναστάσιµα», το οποίο κυκλοφόρησε αποκλειστικά µε το Documento την Παρσκευή 30 Απριλίου. Τα τραγούδια τα οποία ερµηνεύουν ο Λάκης Χαλκιάς, η Αργυρώ Καπαρού, ο Τάσος Γιαννούσης και η ∆έσποινα Αποστολίδου ήταν η αφορµή να µιλήσουµε µε τους δηµιουργούς για το κοινό τους έργο.
Η επιρροή του Ζάχου και οι δερβίσηδες
Ο Γιάννης Γιάρος αναφέρεται στην επιρροή που είχε το έργο του Ευάγγελου Ζάχου-Παπαζαχαρίου στη δική του πορεία, η οποία σύντοµα ξεπέρασε τα όρια της Ελλάδας και ανοίχτηκε στην Ανατολή. «Ο Ζάχος ήταν από τους οδηγούς µου. Με κάποια βιβλία του που διάβασα σε πολύ νεαρή ηλικία µού άλλαξε τη ζωή και του οφείλω πάντα αυτή την αναγνώριση». Μιλάει για τα ταξίδια του στο Ιράν, το Ιράκ και στην Τουρκία και τα χρόνια που έζησε µαζί µε τους δερβίσηδες που συνάντησε στα αποµονωµένα χωριά των χωρών αυτών, ενώ εξηγεί ότι σε ορισµένα σηµεία ίσως ανέπτυξε διαφορετικές απόψεις από τον Ζάχο, αυτό όµως δεν έχει καµία σηµασία γιατί πάντα θα είναι µια πολύτιµη αναφορά. «Θεωρώ µάλιστα ότι κάποιες εθνογραφικές και ιστορικές απόψεις του –είτε κάποιος συµφωνεί µαζί τους είτε όχι– είναι πρωτοποριακές και δεν έχουν συζητηθεί όσο τους αξίζει».
Εξηγεί ότι όταν µιλάµε για δερβίσηδες δεν εννοούµε µια κοινότητα η οποία χαρακτηρίζεται από κοινές αναφορές και καταστάσεις, αλλά για διάσπαρτα τάγµατα τα οποία διαφέρουν πολιτικά και κοινωνικά. «Η εµπειρία ανάλογα µε την οµάδα στην οποία βρίσκεσαι µπορεί να είναι αρκετά διαφορετική. Αυτό που γοητεύει έναν ερευνητή είναι όταν αντιλαµβάνεται µεταξύ άλλων ότι ο κόσµος είναι µεγάλος. Με τον καιρό η γοητεία υποχωρεί γιατί όλοι άνθρωποι είµαστε, όλοι έχουµε τις αδυναµίες µας». Ωστόσο εξηγεί ότι η συναναστροφή του µε τις οµάδες των δερβίσηδων τον βοήθησε να δει πόσο σηµαντικός είναι ο ήχος για τη δόµηση της κοινωνίας.
Εξηγεί τη σηµασία του κόσµου της προφορικότητας. «Πρόκειται για έναν κόσµο τελείως διαφορετικό από τον επίσηµο. Ο δοµηµένος λόγος, δηλαδή οι τρέχουσες ορολογίες που χρησιµοποιούµε, δεν έχουν σχέση µε ένα υπόστρωµα σκέψης και συναισθηµατικής συγκρότησης που ανήκει στον κόσµο της προφορικότητας». Και ο Ευάγγελος Ζάχος-Παπαζαχαρίου διαχωρίζει σαφώς τον προφορικό από τον γραπτό λόγο. «Είναι τεράστια η διαφορά τους. Ο προφορικός λόγος λειτουργεί µε εικόνες. Σε κάθε λέξη αντιστοιχεί µια εικόνα, κάτι που δεν ισχύει πάντα στον γραπτό λόγο. Εξαρτάται από τη µαγκιά του λογοτέχνη, ενώ αυτοί οι οποίοι προσπάθησαν µε τον προφορικό λόγο τα κατάφεραν περισσότερο από τους άλλους. Ο γραπτός λόγος σε όλες του τις µορφές είναι άγουρος, είναι αδοκίµαστος. Μόνο ο προφορικός έχει περάσει από τα στόµατα και τα αυτιά του κόσµου». Τι συµβαίνει όµως µε τον προφορικό λόγο που καταγράφεται; Σύµφωνα µε τον Γ. Γιάρο παγιώνεται και γίνεται ο ίδιος αναφορά αλλά η προφορικότητα πάντα βρίσκει τρόπους έκφρασης που ξεπερνάνε αυτό το εµπόδιο.
Η συνεργασία για «Τα αναστάσιµα»
Στη συζήτηση σχετικά µε το πώς προέκυψαν τα τραγούδια του CD «Τα αναστάσιµα» ο κ. Παπαζαχαρίου εξηγεί ότι πρόκειται για µια ιδέα που είχε για πολύ καιρό στο µυαλό του. «Εχω µάθει να ακούω και µεταξύ άλλων ακούω και διάφορες γλώσσες, όπως τα ποντιακά και τα κρητικά. Στο Παρίσι σπούδασα αλβανικά και τουρκικά. Προσπάθησα να µάθω και αραβικά και περσικά αλλά δεν τα κατάφερα, είχα βαρύ πρόγραµµα. Εκείνο που µε γαργαλούσε πιο πολύ ήταν να βρω την άκρη γι’ αυτό που αισθανόµουν ότι υπήρχε γύρω µου, δηλαδή για την τέχνη του προφορικού λόγου».
Εµβαθύνοντας στην τέχνη του λόγου αυτού αποφάσισε να ασχοληθεί µε τον µύθο των παθών και της ανάστασης, «τον µεγαλύτερο που υπάρχει» όπως λέει χαρακτηριστικά. «Στην ανατολική Μεσόγειο υπήρχαν από πολύ παλιά σχετικοί µύθοι οι οποίοι συνέτειναν σε αυτόν. Και έγινε τόσο δυνατός που κράτησε χιλιάδες χρόνια ανάλλακτος και µέχρι σήµερα συνεχίζει να ευαισθητοποιεί και να συγκινεί τον κόσµο. Βέβαια αυτό το τόλµηµα ήταν κάπως µεγάλο για το µπόι µου αλλά το προσπάθησα». Τους στίχους που έγραψε τους έδειξε στον Γ. Γιάρο. Για πολύ καιρό δούλεψαν µαζί εκείνους αλλά και νέους στίχους µε στόχο να δηµιουργήσουν από κοινού έναν κύκλο τραγουδιών που θα µπορούσαν να ακούγονται αυτόνοµα, αλλά ταυτόχρονα θα συνέθεταν και µια αλληλουχία· έναν κύκλο τραγουδιών σαν δοκίµιο, µε αρχή, µέση και τέλος.
Οι στίχοι αφορούν καταστάσεις που συνδυάζουν τη λαϊκότητα µε την ιερότητα. Οπως λέει ο κ. Γιάρος, «ο κεντρικός πυρήνας της ιδέας του Ζάχου ήταν µέσα από παραδειγµατικά πρόσωπα της Μ. Εβδοµάδας, όπως είναι ο Χριστός, ο Πέτρος, η Μαγδαληνή, να αναδείξει καταστάσεις που συνδέονται άρρηκτα µε τη ζωή µας».
Στην ερώτηση για ποιο λόγο η ανάσταση αποτελεί σήµερα έµπνευση και αν ο σύγχρονος άνθρωπος είναι συµβιβασµένος µε την κατάσταση του θανάτου, ο Ε. Ζάχος-Παπαζαχαρίου απαντά: «∆εν νοµίζω ότι η εικόνα του θανάτου ενοχλεί κανέναν, µόνο κάποιους υπερευαίσθητους κουλτουριάρηδες. Είναι δεδοµένο το οποίο δεν χρειάζεται συζήτηση καν. Η εικόνα της ανάστασης όµως είναι πολύ σηµαντική για τον κόσµο, γι’ αυτό πηγαίνει στην εκκλησία κάθε χρόνο τέτοιες µέρες, για να την ξανακούσει. Να ακούσει για το πάσχον θείον και το θριαµβεύον θείον, δύο τελείως διαφορετικά πράγµατα µέσα από τα οποία ο άνθρωπος προσπαθεί να βρει συνταγές ζωής».
Η σπουδαία φωνή του Λάκη Χαλκιά
Ο Γιάννης Γιάρος λέει ότι στους στίχους του κ. Παπαζαχαρίου πιο πολύ τον ενθουσίασε ο «Νυχτοπάτης», τον οποίο χαρακτηρίζει στιχουργικό αριστούργημα που συνοψίζει όλη την πρόθεση των «Αναστάσιμων». Εξηγεί ότι ιδιαίτερα αυτό το τραγούδι αλλά και το σύνολο του έργου είχε την επιθυμία να το τραγουδήσει κάποιος που θα μπορούσε να πείσει ως άνθρωπος που έχει μια προσωπική ιστορία. «Αν για παράδειγμα έβγαινε ένα πολύ νεαρό παιδί και έλεγε “Ηταν ένας νυχτοπάτης, μερακλής και παραβάτης” αναφερόμενος στον Χριστό, ίσως να μην είχε το βάρος που έχει κάποιος σαν τον Χαλκιά». Ο κ. Παπαζαχαρίου προσθέτει: «Ο Χαλκιάς έχει καταφέρει να συντηρήσει τη χροιά και το ήθος της φωνής που είχε παλιά». Στη συζήτηση σχετικά με τον ήχο των «Αναστάσιμων» ο Γ. Γιάρος λέει ότι θέλησε να μη δώσει πολύ μεγάλο βάρος σε όργανα της κοντινής και Μέσης Ανατολής, αλλά να κάνει μπουζουκοτράγουδα γιατί θεωρεί ότι οι στίχοι έχουν ρεμπέτικη βάση. «Το ρεμπέτικο, το οποίο έχει πολύ έντονο κοινωνικό περιεχόμενο, επανέρχεται κάθε τόσο και σαν αναφορά και σαν μόδα. Εχω την αίσθηση ότι τα χρόνια της κρίσης ξαναεμφανίστηκε ως άκουσμα στις γειτονιές μέσα από τα σχήματα με κιθάρα και μπουζούκι που υπήρχαν παντού. Η εύκολη εξήγηση είναι ότι είναι φτηνό και ευλύγιστο σαν σχήμα. Νομίζω όμως ότι σε εποχές που το ήθος βρίσκεται σε διαπραγμάτευση επανέρχονται κάποιες αναφορές πολύ στιβαρές και έτσι πρόσφατα ξαναζήσαμε μια αναβίωση παλιών τραγουδιών σε όλες της γειτονιές της Αθήνας και της Ελλάδας που έχουν να κάνουν ίσως και με αυτή την ανάγκη».
Για τα «Αναστάσιμα» εξηγεί ότι χρησιμοποίησε προσαρμοσμένες στο μπουζούκι κλίμακες της ανατολικής Μεσογείου που υπάρχουν και στις ρεμπέτικες παραδόσεις, θέλοντας να δουλέψει κυρίως με στοιχεία οικειότητας. Στην ερώτηση αν το μπουζούκι ακούγεται λιγότερο από παλιά στο λαϊκό τραγούδι, απαντά ότι όσες προσπάθειες κι αν γίνονται να περάσει στο περιθώριο ο κόσμος το ζητάει. «Το μπουζούκι έτσι όπως κυριάρχησε κάποια στιγμή είναι ένα όργανο που συγκέρασε τη Δύση με την Ανατολή».
INF0
Το CD «Τα αναστάσιμα» των Ευ. Ζάχου-Παπαζαχαρίου & Γιάννη Γιάρου, στο οποίο τραγουδούν ο Λάκης Χαλκιάς και οι Αργυρώ Καπαρού, Τάσος Γιαννούσης και Δέσποινα Αποστολίδου, κυκλοφόρησε με την εφημερίδα Documento. Το εξώφυλλο έχει φιλοτεχνήσει ο Σπύρος Ορνεράκης