Εκατό χρόνια συμπληρώνονται αυτές τις μέρες από την πυρπόληση της Σμύρνης και είναι ευκαιρία να αγγίξουμε το συλλογικό τραύμα και να μελετήσουμε εκ νέου τις πολιτικές και κοινωνικές συνθήκες που διαμόρφωσαν την κοινωνία που ζούμε.
Το έπος της µικρασιατικής εκστρατείας και οι σαρωτικές εξελίξεις που ακολούθησαν είναι το θέµα του βιβλίου «Εάλω η Σµύρνη» (εκδόσεις Μεταίχμιο) του Βασίλη Ι. Τζανακάρη, που αποτελεί εµπλουτισµένη και αναθεωρηµένη έκδοση του βιβλίου «∆ακρυσµένη Μικρασία 1919-1922» (επίσης Μεταίχμιο). Ο συγγραφέας και δημοσιογράφος καταγράφει και αποκωδικοποιεί τις εξελίξεις μέσα από πρωτογενείς μαρτυρίες που συνέλεξε ο ίδιος επί σειρά ετών και από υλικό που άντλησε από τις εφηµερίδες της εποχής, περιοδικά, ανακοινώσεις, προκηρύξεις, φωτογραφίες αλλά και ένα πολύ µεγάλο αριθµό σπάνιων βιβλίων, εγγράφων και ηµερολογίων. Η έκδοση συμπληρώνεται από σπάνιες φωτογραφίες της Μικρασιατικής Εκστρατείας του Σερραίου φωτογράφου Σεραφείμ Β. Σεραφείμ από το αρχείο του περιοδικού «Γιατί».
Ένας καλός οδηγός για την κατανόηση της κοινωνίας της Σμύρνης από τα μέσα του 19ου αιώνα μέχρι την καταστροφή είναι το βιβλίο του Ερβέ Ζορζελίν «Σμύρνη – Από τον κοσμοπολιτισμό έως τους εθνικισμούς» (εκδόσεις Κέδρος, μτφρ. Μαρία Μαλαφέκα). Ο ιστορικός περιγράφει κυρίως την αλληλεπίδραση των διαφορετικών πληθυσμών και τον ρόλο των ευρωπαϊκών μητροπόλεων στη μεταξύ τους σχέση. Μεγάλο ενδιαφέρον παρουσιάζει το κεφάλαιο όπου αναφέρεται στην απόδοση ευθυνών σχετικά με την πυρκαγιά, τις οποίες αποποιούνται όσοι παρουσιάζονται ως εμπλεκόμενοι.
Η Μάρτζορι Ντόμπκιν Χουσεπιάν στο βιβλίο «Σμύρνη 1922» (εκδόσεις Παπαδόπουλος, μτφρ. Θόδωρος Καρζής) χρησιμοποιεί ντοκουμέντα των ίδιων των θυμάτων αλλά και ουδέτερων παρατηρητών για να αναπλάσει τις τελευταίες μέρες της ιωνικής πρωτεύουσας σε ένα βιβλίο που αποτελεί σημείο αναφοράς εδώ και δεκαετίες.
Ο Δημήτρης Φωτιάδης γεννήθηκε στη Σμύρνη το 1898. Πολέμησε εθελοντικά στη Μικρασιατική Εκστρατεία και το 1922, πρόσφυγας πλέον, κατέφυγε στην Ελλάδα. Στο βιβλίο «Σαγγάριος – Εποποιία και Καταστροφή στη Μικρά Ασία» (εκδόσεις Σ.Ι. Ζαχαρόπουλος) αναλύει τα γεγονότα που οδήγησαν στην καταστροφή μέσα από την ιδέα που καλλιεργήθηκε μετά τον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο σχετικά με την ανάκτηση των χαμένων πατρίδων. Το κείμενό του αποτελεί μια μελέτη βασισμένη σε ιστορικά στοιχεία και στην προσωπική του εμπειρία από τη συμμετοχή του στον πόλεμο.
Σε μαρτυρίες επιζώντων βασίστηκε ο Βρετανός δημοσιογράφος και συγγραφέας Τζάιλς Μίλτον για το βιβλίο του «Χαμένος παράδεισος – Σμύρνη 1922, Η καταστροφή της μητρόπολης του μικρασιατικού ελληνισμού» (Εκδόσεις Μίνωας, μτφρ. Αλέξης Καλοφωλιάς) στο οποίο καταγράφονται η ζωή στη Σμύρνη της εποχής όπως και τα γεγονότα πριν και μετά την πυρκαγιά και τις σφαγές.
Πριν από πέντε χρόνια κυκλοφόρησε στη χώρα μας «Η μεγάλη φωτιά» (Εκδόσεις Ψυχογιός, μτφρ. Χρήστος Καψάλης) του Αμερικανού καθηγητή δημοσιογραφίας στο πανεπιστήμιο της Βοστώνης Λου Γιουρένεκ ο οποίος βασίστηκε σε δημοσιεύματα εφημερίδων της εποχής και έγγραφα του Αμερικανικού Πολεμικού Ναυτικού, μαρτυρίες Αμερικανών ιεραποστόλων και εθελοντών, καθώς και Βρετανών ναυτών και αξιωματικών, για να ερευνήσει τον ρόλο του Αμερικανού μεθοδιστή πάστορα Έισα Τζένινγκς στα γεγονότα. Μετά την υποχώρηση του ελληνικού στρατού χιλιάδες Έλληνες και Αρμένιοι συνέρρευσαν από την ενδοχώρα στη Σμύρνη προκειμένου να γλιτώσουν από τη σφαγή. Ο Έισα Τζένινγκς θέλοντας να σώσει τους Αμερικανούς της πόλης και τους πρόσφυγες ξεκίνησε μια μεγάλη προσπάθεια να ναυλώσει πλοία ώστε να διευκολύνει την απομάκρυνσή τους. Εξαιτίας της πρωτοβουλίας του διασώθηκαν πάνω από ένα εκατομμύριο άνθρωποι.
Στο βιβλίο «Ανταλλαγή πληθυσμών του 1923 – Τραύμα και φαντασιακές κοινότητες σε Ελλάδα και Τουρκία» (εκδόσεις Gutenberg, μτφρ. Αικατερίνη Χαλμούκου) η Εμινέ Γεσίμ Μπεντλέκ, επίκουρη καθηγήτρια Αγγλικής Γλώσσας και Φιλολογίας στο Πανεπιστήμιο Bingöl της Τουρκίας, αναζητεί το κοινό οθωμανικό παρελθόν Ελλήνων και Τούρκων της Μικράς Ασίας πριν από την Ανταλλαγή του 1923.
Στο «Σμύρνη – Περίκαλλη και χιλιοτραγουδισμένη» (εκδόσεις Μεταίχμιο) ο Θωμάς Κοροβίνης καταπιάνεται με το παλίμψηστο της πρωτεύουσας της Ιωνίας ανθολογώντας κείμενα που γράφτηκαν από συγγραφείς και ποιητές: Σατωβριάνδος, Δημήτριος Βικέλας, Μανόλης Μεγαλοκονόμος, Βασίλειος Τατάκης, Ανδρέας Καρκαβίτσας, Κ. Π. Καβάφης, Κοσμάς Πολίτης, Ηλίας Βενέζης, Στρατής Δούκας, Ι. Μ. Παναγιωτόπουλος, Πέτρος Χάρης, Διδώ Σωτηρίου, Γιώργος Σεφέρης.
Ο Πέτρος Στ. Μεχτίδης είναι αρχαιολόγος και συντηρητής έργων τέχνης και μελετά την ιστορία και τον πολιτισμό της Μ. Ασίας. Στο βιβλίο του «Η άγνωστη Σμύρνη» (εκδόσεις Μαλλιάρης Παιδεία) ερευνά την εγκληματικότητα στην ιωνική πρωτεύουσα από το 1850 έως την Καταστροφή και παρουσιάζει την αθέατη καθημερινότητα, αντλώντας υλικό από τις εφημερίδες της εποχής. Συχνά στα βιβλία που αφορούν τη ζωή στη Σμύρνη διαβάζουμε για το μεγαλείο της πόλης, εδώ οι ιστορίες που καταγράφονται αφορούν αυτοδικίες, μαχαιρώματα, ξυλοδαρμούς, κλοπές, τοκογλυφίες, διερχόμενες άμαξες με επιβάτες που ανταλλάσσουν πυροβολισμούς και συνεργασίες κλεφτών με ευυπόληπτους τραπεζίτες.
Ο συγγραφέας και δημοσιογράφος Lutz C. Kleveman επί ένα χρόνο έκανε επιτόπια έρευνα στα ελληνικά νησιά και στη Σμύρνη συγκεντρώνοντας μαρτυρίες ανθρώπων σχετικά με τη ζωή στη Σμύρνη και την Καταστροφή. Όσα κατέγραψε στο οδοιπορικό του περιλαμβάνονται στο βιβλίο «Σμύρνη, ταξίδι στον χρόνο» (εκδόσεις Ψυχογιός, μτφρ. Δέσποινα Κανελλοπούλου).
Η Έλενα Φραγκάκη-Σύρετ ειδικεύεται στην κοινωνικοοικονομική ιστορία της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας και της νότιας Ελλάδας από τον 18ο μέχρι τον 20ό αιώνα, ιδιαίτερα της Μικράς Ασίας και των νησιών του Αιγαίου. Στο βιβλίο της «Το εμπόριο της Σμύρνης τον 18ο αιώνα (1700-1820)» (εκδόσεις Αλεξάνδρεια, μτφρ. Δημήτρης Ν. Σωτηρόπουλος) μελετά τη φύση και την οργάνωση των εμπορικών και εμπορο-πιστωτικών σχέσεων της Σμύρνης με τη Δυτική Ευρώπη, από το 1700 μέχρι το 1820. Μέσα από το έργο της δίνεται γλαφυρά η εικόνα της Σμύρνης ως διεθνούς λιμανιού την εποχή που επεκτεινόταν το οθωμανικό εμπόριο, ενώ εξετάζει την οικονομική δραστηριότητα των Ελλήνων, των Αρμενίων, των Εβραίων και Τούρκων εμπόρων.
Η οικογένεια του Soloup (Αντώνης Νικολόπουλος) προέρχεται από τη Σμύρνη, το Μπαϊντιρί και τον Τσεσμέ. Όπως έχει πει το να καταγράψει την ιστορία των Μικρασιατών ήταν μια βαθύτερη ανάγκη του να κατανοήσει τη ζωή του μέσα από τα πατήματα των προγόνων του. Μέσα από το βραβευμένο graphic novel «Αϊβαλί» (εκδόσεις Κέδρος) που κυκλοφορεί σε επετειακή επαυξημένη έκδοση το κάνει με τέτοιον τρόπο ώστε ο αναγνώστης να νιώθει ότι γίνεται μάρτυρας των ιστορικών γεγονότων.
Με αφορμή τη συμπλήρωση 100 χρόνων από τη Μικρασιατική Καταστροφή κυκλοφόρησε πριν από λίγο καιρό το λεύκωμα «Μνήμες προσφύγων. Οι Μικρασιάτες πρόσφυγες στον Βόλο» (εκδόσεις Μουσείο της πόλης του Βόλου) το οποίο περιλαμβάνει φωτογραφίες, αρχειακό υλικό, προφορικές μαρτυρίες και δημοσιεύματα από την εποχή που στο λιμάνι της πόλης κατέφυγαν 13.000 άνθρωποι οι οποίοι δημιούργησαν τον συνοικισμό της Νέας Ιωνίας.
Στο «Αϊβαλί η πατρίδα μου» (εκδόσεις Μεταίχμιο) ο Φώτης Κόντογλου γράφει για τη ζωή στη Αϊβαλί όπου γεννήθηκε και μεγάλωσε – για τους ανθρώπους και τους αγώνες τους, τα σπίτια, τις εκκλησίες, τα παζάρια, τη θάλασσα, τα λιόδεντρα. «Μυστήριο μεγάλο είναι το πώς έρχεται στον κόσμο ο άνθρωπος. Εμένα το γραφτό μου ήτανε να γεννηθώ στην Ανατολή, αλλά η ρόδα της τύχης, που γυρίζει ολοένα, ξερρίζωσε από τα θεμέλια τον τόπο μου και μ’ έριξε στην ξενιτειά, σ’ ανθρώπους που μιλούσανε την ίδια γλώσσα με μένα, πλην όμως που είχανε άλλα συνήθια».
Η «Ιστορία ενός αιχμαλώτου» (Εκδόσεις Κέδρος) του Στρατή Δούκα πρωτοδημοσιεύτηκε το 1929 και έμεινε στην αφάνεια για περίπου τρεις δεκαετίες προτού αναγνωριστεί ως μία από τις σημαντικότερες καταγραφές για όσα έζησαν εκείνοι που δεν κατάφεραν να διαφύγουν μετά την Καταστροφή, ενώ θεωρείται ένα από τα σπουδαιότερα έργα της γενιάς του ’30.
Στις αναμνήσεις του Μικρασιάτη Μανώλη Αξιώτη βασίστηκε η Διδώ Σωτηρίου για να γράψει τα «Ματωμένα χώματα» (Εκδόσεις Κέδρος), το μυθιστόρημα που κυκλοφόρησε το 1962 με τη συμπλήρωση σαράντα χρόνων από τη Μικρασιατική Καταστροφή και απαγορεύτηκε κατά τη διάρκεια της δικτατορίας.
Η αγάπη του Ηλία Βενέζη για το Αϊβαλί αποτυπώνεται σε κάθε λέξη της «Αιολικής γης» (εκδόσεις της Εστίας), στην οποία ο αναγνώστης παρακολουθεί μέσα από την πρωτοπρόσωπη αφήγηση του μικρού Πέτρου, τη ζωή του παιδιού και της οικογένειάς του σε έναν τόπο σχεδόν μαγικό, όπου η φύση γεννάει θρύλους και όπου τίποτα δεν προδιαθέτει για τον πόλεμο και την προσφυγιά που έπονται.
Στο μέχρι πρότινος δυσεύρετο βιβλίο «Ονείρατα της άκαυτης και της καμμένης Σμύρνης. Αγγέλα Παπάζογλου. Τα χαΐρια μας εδώ» (εκδόσεις Κουκκίδα-Αιγαίον) ο Γιώργης Παπάζογλου καταγράφει με γλαφυρότητα τις μνήμες της μητέρας του από τη ζωή στη Σμύρνη, την προσφυγιά και τη ζωή στην Κοκκινιά. Μια σπάνια μαρτυρία μέσα από την οποία μεταφέρεται γλαφυρά ένας ολόκληρος κόσμος.
Η Φιλιώ Σιδερή-Χαϊδεμένου γεννήθηκε το 1899 στα Βουρλά της Μικράς Ασίας, μια κωμόπολη λίγα χιλιόμετρα από τη Σμύρνη. Κατά τη διάρκεια της ζωής της έδωσε πολλές συνεντεύξεις στις οποίες αφηγούνταν τη ζωή στη Σμύρνη και τις μνήμες της από την καταστροφή. Σε ηλικία 99 χρόνων αποφάσισε ύστερα από παρότρυνση της οικογένειάς της να καταγράψει τις αναμνήσεις της με τη βοήθεια ενός κασετόφωνου. Ένα μέρος αυτών έγινε βιβλίο το οποίο κυκλοφόρησε με τίτλο «Τρεις αιώνες μια ζωή – Γιαγιά Φιλιώ η Μικρασιάτισσα» (Εκδόσεις Λιβάνη).
Το «Μινόρε Μανές» (εκδόσεις Άγρα) της Νάσης Τουμπακάρη είναι η μυθιστορηματική ανάπλαση της μουσικής ζωής στη Σμύρνη δύο δεκαετίες πριν από την καταστροφή. Ο Φώτος Χαρισιάδης γεννήθηκε και μεγάλωσε στη Σμύρνη, εξελίχθηκε σ’ ένα από τα καλύτερα βιολιά της καθώς μαθήτευσε στον περίφημο Γιοβανίκα κι έπαιξε πλάι σ’ όλους τους ξακουστούς δεξιοτέχνες, στις μεγάλες ταβέρνες και στις αριστοκρατικές βεγγέρες. Ταξιδεύοντας στην Αθήνα γνώρισε τα Καφέ Αμάν της πόλης και τον Καραγκιόζη, στην Αμερική ανέβηκε στο πάλκο στο πλάι της Μαρίκας Παπαγκίκα και όταν ήρθε η ανάγκη έπεσε στη φωτιά του πολέμου με αυταπάρνηση βοηθώντας στην εκκένωση της αποβάθρας της Σμύρνης από εκατοντάδες χιλιάδες πρόσφυγες.