Πενήντα χρόνια μετά την εξέγερση του Πολυτεχνείου επιλέγουμε σημαντικά βιβλία για τις μέρες που άλλαξαν την Ιστορία. Μαρτυρίες και ιστορικές μελέτες για το σημαντικότερο ιστορικό γεγονός των τελευταίων δεκαετιών.
Πενήντα χρόνια συμπληρώνονται φέτος από την εισβολή του τανκ στο Πολυτεχνείο στις 17 Νοεμβρίου 1973. Από τότε μέχρι σήμερα έχουν γίνει χιλιάδες συζητήσεις, έχουν γραφτεί δεκάδες βιβλία, έχουν αμφισβητηθεί η αξία της εξέγερσης όπως και οι προθέσεις της γενιάς του Πολυτεχνείου και έχει επιχειρηθεί η αναθεώρηση της Ιστορίας με τρόπους που εξυπηρετούν διάφορα αφηγήματα. Το μόνο σίγουρο είναι ότι παρότι έχει μεσολαβήσει μισός αιώνας από την εξέγερση που εκκίνησε από τους φοιτητές και έγινε παλλαϊκή, είναι ακόμη ισχυρή η ανάγκη να κατανοήσουμε τι συνέβη εκείνες τις μέρες, καθώς και πώς το ιστορικό αυτό γεγονός επέδρασε στη μετέπειτα εξέλιξη της ελληνικής κοινωνίας. Με αυτές τις σκέψεις ανατρέχουμε σε βιβλία για το Πολυτεχνείο.
Θάλαμος ανανήψεως
«(σ.σ.: το τανκ) είχε αρχίσει να κινείται. Από την πλευρά της Στουρνάρη. Απέναντι και αριστερά καθώς κοιτώ από την πόρτα. Το βλέπω να έρχεται. […] Το τανκ είχε φτάσει, είχε παραβιάσει την πύλη και με παρέσυρε μαζί με τα υπόλοιπα υλικά. Ενιωσα μια κινούμενη δύναμη να με χτυπάει στα πόδια, σαν δρεπάνι που θερίζει, να με πετάει κάτω απότομα και να με σέρνει για κάποια μέτρα, παίρνοντας τελικά μαζί τα παπούτσια μου. Ευτυχώς ήταν παπούτσια που έβγαιναν εύκολα. Ετσι δεν πήρε μαζί και τα πόδια μου. […] Εκείνη τη στιγμή είχα την αίσθηση ότι με έσυρε το τανκ, καθώς έκανε “αλοιφή”, κατά τα λεγόμενα του στρατιώτη που το οδηγούσε, τη Μερσεντές […] Το πώς και από τι ακριβώς χτύπησα έχει ένα ερώτημα και για μένα την ίδια. Αυτό που εγώ θυμάμαι είναι να με σέρνει το τανκ, αφού με παγίδευσε και με έριξε κάτω κάτι συμπαγές που εκείνο μετέφερε κάτω από τις ερπύστριες». Η πανεπιστημιακός και συγγραφέας Πέπη Ρηγοπούλου ήταν η φοιτήτρια που τραυματίστηκε σοβαρά με την εισβολή του τανκ. Στο βιβλίο της «Θάλαμος ανανήψεως» (εκδ. Ταξιδευτής), όπου συνυπάρχουν το βίωμα, το ντοκουμέντο και το λογοτεχνικό αφήγημα, περιγράφει γλαφυρά την ιστορική νύχτα καθώς και όσα συνέβησαν πριν και μετά.
Το Πολυτεχνείο έξω από το Πολυτεχνείο
Ο ιστορικός Λεωνίδας Καλλιβρετάκης, πρώην διευθυντής ερευνών του Εθνικού Ιδρύματος Ερευνών, έλαβε μέρος στο αντιδικτατορικό φοιτητικό κίνημα κατά τη διάρκεια των σπουδών του στη Φιλοσοφική Αθηνών και υπέστη διώξεις από το στρατιωτικό καθεστώς. Το βιβλίο του «Το Πολυτεχνείο έξω από το Πολυτεχνείο» (εκδ. Θεμέλιο) που μόλις κυκλοφόρησε περιλαμβάνει μαρτυρίες των τραυματισμένων από το αιματοκύλισμα της 17ης Νοεμβρίου 1973 οι οποίοι κατέθεσαν στη δίκη της χούντας, εκείνων δηλαδή που αναγκάστηκαν να βρεθούν στο δικαστήριο στα δύο μέτρα από τους κατηγορούμενους δικτάτορες. Στο πλαίσιο της έρευνας οι καταθέσεις συγκεντρώθηκαν και συγκρίθηκαν κριτικά μεταξύ τους και ακολούθησε στατιστική επεξεργασία, ώστε να γίνει σαφές το προφίλ των ανθρώπων που βρέθηκαν στα γεγονότα και πρωτοστάτησαν στις συγκρούσεις. Το υλικό συσχετίστηκε με τα δημοσιεύματα του Τύπου της εποχής, ενώ εμπλουτίστηκε από προσωπικές συνεντεύξεις με τραυματίες που δεν είχαν εξεταστεί το 1975 στη δίκη, συγγενείς των νεκρών, φίλους, συναδέλφους τους και γιατρούς. Καλύπτει συνειδητά μόνο το κομμάτι που αφορά όσους βρέθηκαν έξω από το Πολυτεχνείο, καθώς ο ιστορικός θεωρεί πως ό,τι αφορά τους αγωνιστές εντός των τειχών έχει καλυφθεί επαρκώς όλες αυτές τις δεκαετίες.
Η εξέγερση του Πολυτεχνείου – Μια ξεχασμένη κατάθεση
Ο Σταύρος Λυγερός υπήρξε μέλος της Συντονιστικής Επιτροπής στην εξέγερση. Το βιβλίο του «Η εξέγερση του Πολυτεχνείου – Μια ξεχασμένη κατάθεση» (εκδ. Πατάκη) που μόλις κυκλοφόρησε είναι η μετεγγραφή – διασκευή του πρώτου του δίτομου βιβλίου, που εκδόθηκε το 1977 με τίτλο «Φοιτητικό κίνημα και ταξική πάλη στην Ελλάδα – Από τις προσφυγές στα πρωτοδικεία στην εξέγερση του Πολυτεχνείου». Σε αυτό περιγράφει τη δική του εμπειρία από τα γεγονότα, καθώς και το πολιτικό σκηνικό που προηγήθηκε και το ντόμινο των εξελίξεων που πυροδότησε η εξέγερση. «Χωρίς το Πολυτεχνείο δεν θα υπήρχε η μεταπολιτευτική δημοκρατία μας» γράφει ο Λυγερός και εξηγεί πως η κατάληψη του Πολυτεχνείου που μετεξελίχτηκε σε λαϊκή εξέγερση μπορεί να μην ανέτρεψε τη δικτατορία αλλά ανέτρεψε το πείραμα Μαρκεζίνη.
Πολυτεχνείο ’73 – Αναστοχασμός μιας πραγματικότητας
Ο Δημήτρης Χατζησωκράτης πήρε μέρος στον αντιδικτατορικό αγώνα στις γραμμές του αριστερού φοιτητικού κινήματος συμμετέχοντας στην ΚΟΣ και στον Ρήγα Φεραίο και ήταν μέλος της συντονιστικής επιτροπής κατάληψης του Πολυτεχνείου το 1973. Στο βιβλίο του «Πολυτεχνείο ’73 – Αναστοχασμός μιας πραγματικότητας» (εκδ. Πόλις), το οποίο εκδόθηκε το 2003, προσεγγίζει τον τρόπο που η φοιτητική εξέγερση εξελίχθηκε σε παλλαϊκή διαμαρτυρία. Σε μορφή χρονικού που περιλαμβάνει μαρτυρίες περιγράφει τις τρεις μέρες και τις τέσσερις νύχτες του γεγονότος που αποτέλεσε το προπύργιο της μεταπολίτευσης. Ο συγγραφέας περιγράφει επίσης την επιχείρηση πλαστογράφησης των γεγονότων από τη χούντα, την ύφεση του αντιδικτατορικού αγώνα, τα γεγονότα στην Κύπρο και την πτώση της χούντας. Στη σκιαγράφηση του κλίματος της εποχής συμβάλλουν τα ντοκουμέντα που παραθέτει, μεταξύ αυτών δηλώσεις και συνεντεύξεις από σημαντικά πολιτικά πρόσωπα (Κωνσταντίνος Καραμανλής, Ηλίας Ηλιού, Παναγιώτης Κανελλόπουλος, Ιωάννης Ζίγδης, Ανδρέας Παπανδρέου, Μπάμπης Δρακόπουλος), καθώς και έγγραφα των κομμάτων.
Τα παιδιά της δικτατορίας
Στα οκτώ χρόνια που κυκλοφορεί στα ελληνικά (πρώτα εκδόθηκε στα αγγλικά το 2013) το βιβλίο «Τα παιδιά της δικτατορίας» (εκδ. Πόλις, μτφρ. Πελαγία Μαρκέτου) θεωρείται σημείο αναφοράς σχετικά με το πολιτικό, κοινωνικό και πολιτιστικό υπόβαθρο της γενιάς του Πολυτεχνείου. Ο Κωστής Κορνέτης πραγματεύεται τη μακρά δεκαετία του ’60 (από το 1958 έως τη διεθνή πετρελαϊκή κρίση που φτάνει το 1973-74) και διερευνά τη σχέση της νεολαίας στην Ελλάδα της δικτατορίας με την κουλτούρα της διαμαρτυρίας του Μάη του 1968, συνδέοντας την εξέγερση με τα κινήματα αμφισβήτησης στο εξωτερικό. Στο βιβλίο συγκεντρώνει μαρτυρίες και ντοκουμέντα επιχειρώντας να ανασυστήσει το παζλ μιας ολόκληρης εποχής που προσπαθεί να ισορροπήσει ανάμεσα στην παράδοση και την πρωτοπορία, στην οποία χωράνε η δολοφονία του Γρηγόρη Λαμπράκη, η Coca-Cola και οι γιεγιέδες μέχρι οι τεντιμπόηδες, τα αμπέχονα και η γυναικεία χειραφέτηση.
Πολυτεχνείο 1973 – Η απαρχή του αυτόνομου κινήματος
Ο Γιώργος Ν. Οικονόμου συμμετείχε ενεργά στον αντιδικτατορικό αγώνα. Στο βιβλίο «Πολυτεχνείο 1973 – Η απαρχή του αυτόνομου κινήματος» (εκδ. Νησίδες) επιχειρεί να απαντήσει σε ερωτήματα σχετικά με το Πολυτεχνείο, αναδεικνύοντας την ιδιαιτερότητα της κατάληψης σε σχέση με την εποχή που συνέβη και τη σημασία της εξέγερσης για το σήμερα. Τα κείμενα του βιβλίου, τα οποία δημοσιεύτηκαν για πρώτη φορά από το 1993 έως το 2013, έχουν θέμα τη γένεση και την ανάπτυξη του φοιτητικού κινήματος την περίοδο 1972-73, καθώς και το τετραήμερο 14-17 Νοεμβρίου 1973.
Πολυτεχνείο 1973 – Το αίμα το αδικαίωτο ποτέ δεν ησυχάζει
Ο Ιερώνυμος Λύκαρης στο βιβλίο του «Πολυτεχνείο 1973 – Το αίμα το αδικαίωτο ποτέ δεν ησυχάζει» (εκδ. Καστανιώτη) ερευνά την εξέγερση μέσα από τις καταθέσεις συγγενών των νεκρών, τραυματιών και αυτοπτών μαρτύρων στις δίκες που αφορούσαν την αιματηρή καταστολή της εξέγερσης από την αστυνομία και τον στρατό. Σημειωτέον, οι συγγενείς των νεκρών κατέθεσαν στη δίκη της χούντας δύο χρόνια μετά τη δολοφονία των ανθρώπων τους χωρίς ακόμη να έχουν μάθει τίποτε ουσιώδες για τις συνθήκες και τους φυσικούς αυτουργούς. Ο Λύκαρης εξετάζει τα γεγονότα της εποχής και επεκτείνει την έρευνά του στην περίοδο που ακολούθησε, εστιάζοντας στον τρόπο που αντιμετωπίστηκε η εξέγερση.
Ολη νύχτα εδώ
Οταν πριν από τρία χρόνια κυκλοφόρησε το βιβλίο «Ολη νύχτα εδώ» (εκδ. Καστανιώτη) του Ιάσονα Χανδρινού, τη συζήτηση που το αφορούσε μονοπώλησε η απόφαση του ιστορικού να εντάξει δίπλα στις μαρτυρίες των συμμετεχόντων στην εξέγερση μία ακόμη, που προερχόταν από τον Κώστα Βουλιέρη, έναν από τους επικεφαλής της επιχείρησης εκκένωσης του Πολυτεχνείου. Πολλοί θεώρησαν τότε πως ήταν αστοχία ο μη σχολιασμός εκ μέρους του ιστορικού μιας μαρτυρίας που σε διάφορα σημεία στερείται σαφήνειας. Ακόμη κι έτσι, ο Χανδρινός έχει καταφέρει να συγκεντρώσει 84 προφορικές μαρτυρίες για τα γεγονότα (συλλέχθηκαν σε διάστημα εννέα χρόνων, από το 2010 έως το 2019), κάποιες από αυτές μάλιστα από ανθρώπους που σπανίως ή για πρώτη φορά μοιράζονται το βίωμά τους.
«Ζούσε τη ζωή του σαν να τη θυμόταν»
Ο συγγραφέας, αρθρογράφος και παραγωγός ραδιοφωνικών εκπομπών Δημήτρης Παπαχρήστος ήταν ο βασικός εκφωνητής στον ραδιοσταθμό των φοιτητών κατά την εξέγερση του Πολυτεχνείου. Στο αυτοβιογραφικό του βιβλίο «Ζούσε τη ζωή του σαν να τη θυμόταν» (εκδ. Καστανιώτη), το οποίο εκδόθηκε το 2003, καταγράφει την πολιτική κατάσταση της εποχής, στιγμές του φοιτητικού κινήματος και τις σχέσεις του με τους συμφοιτητές του.
«Δεν αδειάζουμε να πεθάνουμε»
Στο πρόσφατο βιβλίο του «Δεν αδειάζουμε να πεθάνουμε» (εκδ. Τόπος) ο Δημήτρης Παπαχρήστος επανέρχεται στην περίοδο εκείνη και εστιάζει στην εξέγερση. «Κι έτσι μιλάνε από μόνα τους τα κείμενασπαράγματα, με τη φωνή ενός εικοσιτριάχρονου φοιτητή τότε και ενός ανθρώπου σήμερα που ζει τη ζωή του σαν να τη θυμάται σε ένα διαρκές παρόν» σημειώνει ο συγγραφέας, ο οποίος πιστεύει ότι η μνήμη θέλει καλλιέργεια για να μη γίνει χέρσο χωράφι.
