Αρχαιολόγοι και δημοσιογράφοι συμφωνούν στην έρευνά τους, θέτοντας εδώ και 40 χρόνια το ίδιο ερώτημα που μένει αναπάντητο: πόθεν έσχες;
«Ποντίκι», «Ελευθεροτυπία», «Νέα», «Βήµα», «Καθηµερινή», Σκάι. Είναι οι πέντε εφηµερίδες και ο ραδιοφωνικός σταθµός που στις αρχές της δεκαετίας του 1990 πρωτοστατούν στις αποκαλύψεις για την αρχαιολογική συλλογή του Κωνσταντίνου και της Μαρίκας Μητσοτάκη. Τα στοιχεία που αποκαλύπτουν είναι συντριπτικά για τον αποθανόντα πρώην πρωθυπουργό, ο οποίος εµφανίζεται να απέκτησε παράνοµα την τεράστια συλλογή αρχαιοτήτων –η ύπαρξή της συγκινεί σήµερα τον γιο του και νυν πρωθυπουργό Κυριάκο Μητσοτάκη– αφού, όπως προκύπτει από τα στοιχεία που διαβάζει κανείς στον Τύπο της εποχής, τα αντικείµενα που συγκαταλέγονται σε αυτήν είναι σε σηµαντικό ποσοστό προϊόντα λαθρανασκαφών. Ο Κων. Μητσοτάκης µε άλλα λόγια, όπως βοούσε την εποχή εκείνη ο Τύπος, πλήρωσε και αγόρασε αρχαία που είχαν αποσπάσει αρχαιοκάπηλοι από µνηµεία.
Ο Μητσοτάκης, φυσικά, και όσοι πιθανώς συµµετείχαν στις συναλλαγές αυτές δεν δικάστηκαν ποτέ. Μάλιστα, προκειµένου µε έναν τρόπο να νοµιµοποιήσει τη συλλογή του, τη δώρισε στο ελληνικό δηµόσιο (θέτοντας ο ίδιος τους όρους αυτής της δωρεάς), ενώ η ∆ικαιοσύνη φρόντισε να αρχειοθετήσει την έρευνα των καταγγελιών µε το σκεπτικό ότι δεν διακριβώθηκε πώς τα απέκτησε, ότι αυτό δεν ενδιαφέρει και επιπλέον ότι η οικογένεια πρόσφερε υπηρεσία γιατί τα ανεκτίµητης αξίας αντικείµενα δεν έφυγαν στο εξωτερικό. Η δωρεά πάντως εγκρίθηκε επί υπουργίας Ευάγγελου Βενιζέλου στο υπουργείο Πολιτισµού το 1998 και η συλλογή πέρασε στο ελληνικό δηµόσιο το 2000, φέροντας βέβαια το όνοµα των µεγάλων δωρητών και ευεργετών: του Κωνσταντίνου, της Μαρίκας και του Κυριάκου Μητσοτάκη, ο οποίος µε µια απόφαση που την εποχή εκείνη είχε προκαλέσει αντιδράσεις είχε αποκτήσει συγκατοχή – και όχι συγκυριότητα, όπως ζητούσαν οι γονείς. Είναι ενδιαφέρον ότι ο Ευάγγελος Βενιζέλος αποδέχτηκε τη δωρεά µαζί µε τους όρους που είχε θέσει ο Μητσοτάκης, αδιαφορώντας για το δηµόσιο συµφέρον.
Η µυστήρια περίπτωση Νηστικάκη
Η Συλλογή Μητσοτάκη, αν και έχουν περάσει 40 χρόνια από τότε που άρχισε να δηµιουργείται, είναι ακόµη άγνωστο πόσα αντικείµενα περιλαµβάνει. Τον Σεπτέµβριο του 1993 το «Ποντίκι», σε ρεπορτάζ του οποίου αναφερόταν ότι «ο Μητσοτάκης άρχισε εντελώς ξαφνικά (και εντελώς ύποπτα) να µαζεύει το 1978 αρχαία αντικείµενα», επιχείρησε να απαριθµήσει τα αρχαιολογικά ευρήµατα. Παρατήρησε όµως το εξής παράδοξο: ολοένα αυξάνονταν. Σύµφωνα µε το σχετικό δηµοσίευµα, το 1978 η συλλογή είχε 68 κοµµάτια, το 1982 είχε 392 και το 1984 είχε 618. Τα ρεπορτάζ ενέπλεκαν µάλιστα στην υπόθεση αρχαιοκαπηλίας και αξιωµατικό της αστυνοµίας, ο οποίος έγινε επικεφαλής της φρουράς Μητσοτάκη. Πρόκειται για τον Μιχάλη Νηστικάκη, ο οποίος έφτασε να γίνει υπαρχηγός της ΕΛΑΣ.
Ο Μ. Νηστικάκης µπήκε στην προσωπική φρουρά του Μητσοτάκη το 1979, σύµφωνα µε την «Καθηµερινή», και παρέµεινε έµπιστο πρόσωπό του έως το 1991, όταν ο Μητσοτάκης ήταν πρωθυπουργός. Τότε έγινε διευθυντής της διευρυµένης φρουράς του πρωθυπουργού, θέση από την οποία αποµακρύνθηκε ύστερα από λίγους µήνες όταν ξέσπασε σκάνδαλο µε τον ανιψιό του, επίσης υπηρετούντα στη φρουρά, Πέτρο Κοτσιφάκη. Ο Π. Κοτσιφάκης είχε εµπλακεί σε υπόθεση λαθρεµπορίας όπλων. Ο Νηστικάκης ορίστηκε διευθυντής Ασφάλειας Αττικής και το 1992 διευθυντής Ασφάλειας Θεσσαλονίκης.
Το 1993, ως υπαρχηγός της ΕΛΑΣ, συνελήφθη για υπόθεση αρχαιοκαπηλίας που σχετιζόταν µε τις ληστείες στα Αρχαιολογικά Μουσεία Κορίνθου και Συκεώνας. Πάνω από 300 αρχαία αντικείµενα βρέθηκαν στην κατοχή µιας σπείρας επτά ατόµων. ∆ύο από τους εµπλεκόµενους, οι Φανουράκης και Αλεξάκης, κατονόµασαν ως εγκέφαλο της υπόθεσης τον υπαρχηγό Μ. Νηστικάκη και είπαν ότι τα αρχαία προορίζονταν για την αρχαιολογική συλλογή Μητσοτάκη. Κατά την έρευνα αποδεικνύεται ότι ο Μ. Νηστικάκης έχει ταξιδέψει τον Μάιο του 1992 στο Μόναχο µαζί µε έναν αρχαιοκάπηλο. Στις εξηγήσεις που κλήθηκε να δώσει για τις σχέσεις µε τον αρχαιοκάπηλο και την αρχαιοκαπηλία άλλοτε υποστήριζε πως πήγε στη Γερµανία για να αποκτήσει σχέσεις µε τους αρχαιοκάπηλους και να διαλευκάνει την υπόθεση της κλοπής στα µουσεία και άλλοτε ότι έκανε επαφές για θέµατα τροµοκρατίας στην Ελλάδα. Το 1995, στη δίκη της συγκεκριµένης υπόθεσης αρχαιοκαπηλίας, παρά την αντίθεση πρόταση του εισαγγελέα, ο Μ. Νηστικάκης αθωώθηκε.
Το «Ποντίκι» της εποχής εκείνης µε αρκετά δηµοσιεύµατά του συνέδεσε τον Μ. Νηστικάκη µε την αρχαιοκαπηλία και την αρχαιολογική συλλογή του Μητσοτάκη: «Το 1984 ο Νηστικάκης γίνεται γνωστός µε την υπόθεση ενός σπάνιου αγάλµατος της ∆ήµητρας που βρέθηκε στην Ιεράπετρα (από τα λίγα που βρέθηκαν ολόκληρα) στα χέρια αρχαιοκάπηλων κατά περίεργο τρόπο. Ο Νηστικάκης ήταν αστυνοµικός διευθυντής εκεί… Ακούγονται πολλά: Οτι εξαιτίας του κάποιοι τη γλίτωσαν. Οτι ζήτησε (και πήρε;) ένα τεράστιο ποσό για αµοιβή επειδή… βρήκε το άγαλµα. Οτι κάποιος Σκορδίλης, βασικός κατηγορούµενος, “έφαγε” 18 χρόνια φυλακή, αλλά βγήκε γρήγορα έξω επειδή ήξερε πολλά…».
Στη συνέχεια του ίδιου ρεπορτάζ αναφερόταν ότι «ο Μητσοτάκης παίρνει τον (πολύτιµο για τα αρχαία) Νηστικάκη επικεφαλής της φρουράς του και τον κρατάει ως το ’91! Το ’91 τα αρχαία του γίνονται 951 κοµµάτια. Την ίδια χρονιά: Το α΄ τρίµηνο συλλαµβάνεται µια παρέα αρχαιοκαπήλων, αλλά οι αστυνοµικοί µένουν άναυδοι όταν ένας από τους αρχαιοκάπηλους τους λέει για ΠΟΙΟΝ δουλεύει! Ετσι θα τη σκαπουλάρει… Το Μάρτιο, ξαφνικά, οι Μητσοτάκηδες ανακοινώνουν ότι… του χρόνου θα εκθέσουν µέρος από τη συλλογή τους κι έπειτα θα τη δωρίσουν…».
Οµολογία Μητσοτάκη για την αρχαιοκαπηλία
Μάλιστα το «Ποντίκι» έθετε ερωτήµατα τα οποία επί της ουσίας παραµένουν µέχρι σήµερα αναπάντητα. Η εφηµερίδα ζητούσε από τον Μητσοτάκη να εξηγήσει: «Πότε (και πώς) αποφάσισε σε µεγάλη ηλικία να γίνει συλλέκτης. Πότε άρχισε και πώς. Πόσα κοµµάτια έχει σήµερα η συλλογή του και πώς (χρονικά) αποκτήθηκαν. Ποια είναι η οικονοµική και αρχαιολογική αξία τους. Πώς αποκτήθηκαν. Πόσα δηλαδή αγοράστηκαν (κι από ποιους), πόσα τους χάρισαν και ποιοι, πόσα βρήκε ο ίδιος και πού. Αναλυτικά για κάθε αντικείµενο. Πότε, πώς και γιατί σταµάτησαν να συγκεντρώνουν αρχαιότητες. Πόσα έχουν δηλωµένα και πόσα όχι. Πόσα (και αν…) πούλησαν ή δώρισαν – και σε ποιους… Ποια σχέση έχει ο Νηστικάκης µε τη συλλογή τους».
Πάντως, όπως έγραφε η «Καθηµερινή» τον Νοέµβριο του 1992, το πώς σχηµατίστηκε η Συλλογή Μητσοτάκη το είχε απαντήσει µε αφοπλιστική απλότητα ο ίδιος στα εγκαίνια της έκθεσης δείχνοντας µια αρχαία χάλκινη φιάλη µε επιγραφή: «Οταν µου το έφεραν είπα τι είναι αυτό. Εδωσα 5.000 δρχ. και το αγόρασα». Εξάλλου, όπως διαβάζουµε σε ρεπορτάζ του Κώστα Χατζίδη στα «Νέα» το 1993, ακόµη και η αρχαιολόγος Μεταξία Τσιποπούλου, η οποία είχε αναλάβει την επιµέλεια της συλλογής, είχε δηλώσει ότι «όλα τα αρχαία της συλλογής της οικογένειας Μητσοτάκη είναι προϊόν λαθρανασκαφής». Η Τσιποπούλου πρόσθετε: «∆εν ανακάλυψα την πυρίτιδα, είναι γνωστό ότι όλα τα αρχαία που βρίσκονται σε ιδιωτικές συλλογές προέρχονται από λαθρανασκαφές και όχι από κανονικές ανασκαφές αρχαιολόγων».
Φυσικά, σύµφωνα µε ρεπορτάζ των «Νέων», στο ίδιο συµπέρασµα κατέληγε και πόρισµα της επιτροπής αρχαιολόγων: ο Μητσοτάκης ήταν αποδέκτης της αρχαίων αντικειµένων από λαθρανασκαφές που έγιναν και µες στην πόλη των Χανίων. Αλλά αυτά δεν ήταν κρυφά. Ο ίδιος ο Κων. Μητσοτάκης άλλωστε σε συνέντευξή του στους Γιάννη Πρετεντέρη και Γιάννη Παπουτσάνη στον Αnt1 έλεγε: «Αγοράζουµε φυσικά από την αγορά. Αγοράζουµε προϊόντα τα οποία δεν είναι νόµιµα. Το λέει ο νόµος. Εξ ορισµού ο συλλέκτης αγοράζει τέτοια προϊόντα. Η Κρήτη ολόκληρη είναι γεµάτη από αρχαία. Οι χωρικοί όταν σκάβουν το χωράφι τους βρίσκουν. Πολλές φορές βρίσκουν και τάφους και πωλούνται αυτά στην αγορά. Αγοράζω απ’ αυτούς που τα βρίσκουν. Οχι κατ’ ανάγκη αρχαιοκάπηλοι. Προκειµένου να τα πάρει ο Γερµανός και να τα βάλει στη Γερµανία, εµείς υπηρεσία προσφέρουµε οι συλλέκτες. Κανείς ποτέ δεν το αµφισβήτησε».
Καθηγητής εξέθετε τον τότε πρωθυπουργό
Ο ισχυρισµός αυτός του Κων. Μητσοτάκη περί υπηρεσίας την οποία προσφέρει στον τόπο έχει καταρριφθεί από τότε και µάλιστα µε πάταγο. Ο σπουδαίος καθηγητής Αρχαιολογίας Ρικάρντο Ελία είχε αρθρογραφήσει στην «Καθηµερινή» για να τονίσει ότι «οι συλλέκτες είναι οι πραγµατικοί αρχαιοκάπηλοι». «Είναι παράλογο να καταδικάζεται η αρχαιοκαπηλία, αλλά να επαινούνται αυτοί που την προκαλούν, οι συλλέκτες» σηµείωνε.
Μιλώντας σήµερα στο Documento η δηµοσιογράφος ∆ήµητρα Κουντή, η οποία πρωτοστάτησε στις αποκαλύψεις µε ρεπορτάζ της, λέει: «Πέρασαν πάνω από 30 χρόνια από τότε που αρχικά για το “Ποντίκι” και στη συνέχεια για τον Σκάι 100,3 και την “Καθηµερινή” έδινα τις δικές µου µικρές δηµοσιογραφικές µάχες για να αποδειχθεί το αυτονόητο: ότι η αρχαιολογική συλλογή Κ. & Μ. Μητσοτάκη συγκροτήθηκε σε µεγάλο βαθµό µε προϊόντα αρχαιοκαπηλίας και πως, το κυριότερο, για κάθε συλλογή που συγκροτείται µε αρχαία από λαθρανασκαφές δεν χρωστάµε ευγνωµοσύνη στους συλλέκτες! Γιατί το αρχαίο µπορεί να “προσφέρεται” στον συλλέκτη µε τα χώµατα, αλλά ο βίαιος και λαθραίος ξεριζωµός του το ξεριζώνει κι από την ιστορία που έχει να διηγηθεί στην ανθρωπότητα. Η µετατροπή του αρχαίου σε… έργο τέχνης σε µια αρχαιολογική συλλογή ή έπειτα από δωρεά σε ένα µουσείο µπορεί να προσφέρει ευχαρίστηση στους συλλέκτες και στις οικογένειές τους αλλά όχι και στους πραγµατικούς σκαπανείς, τους αρχαιολόγους. “Οι συλλέκτες είναι οι πραγµατικοί αρχαιοκάπηλοι” µου είχε γράψει τότε ο Ρικάρντο Ελία, καθηγητής Αρχαιολογίας στο Πανεπιστήµιο της Βοστώνης. Αργότερα ο Βρετανός αρχαιολόγος λόρδος Κόλιν Ρένφριου είχε τονίσει: “Αυτό που µπορεί να γίνει είναι να οργανωθεί πληρέστερα η φύλαξη των αρχαιολογικών χώρων και των ανασκαφών, αλλά και να αποθαρρύνουµε τους συλλέκτες να αναζητούν παράνοµες αρχαιότητες. Αν κοπεί η δίοδος προς τα µουσεία, τότε κάτι µπορεί να αλλάξει. Προς το παρόν, όµως, µεγάλοι συλλέκτες µε συλλογές παράνοµα συγκροτηµένες χαίρουν τιµών σε µουσεία όπως το Μετροπόλιταν”. Και στην Ελλάδα οι συλλέκτες ή οι κληρονόµοι τους “χαίρουν τιµών” ή, πιο σωστά, εξακολουθούν να επιβάλλουν στα µουσεία µας τους όρους έκθεσης των συλλογών τους. Γιατί “τιµή δεν έχει η αγάπη” αλλά η δική τους αγάπη έχει τιµή!».
Η «νοµιµοποίηση» της Συλλογής Μητσοτάκη
Φυσικά, ο Κων. Μητσοτάκης φρόντισε να νοµιµοποιήσει τρόπον τινά τη συλλογή του, ώστε και ο υιός Μητσοτάκης να δηλώνει σήµερα περήφανος µπροστά σε µέσα ενηµέρωσης που τον ακούν αντί να τον ρωτούν, δωρίζοντάς τη στο δηµόσιο. Το έκανε όµως βάζοντας τους δικούς του όρους. Ετσι τον Μάρτιο του 1994 διαβάζαµε στα «Νέα» ότι «έκανε µονοµερή δήλωση-πρόταση προς το ∆ηµόσιο, εκφράζοντας την πρόθεσή του να παραχωρήσει –µε όρους– τη συλλογή αρχαίων. Ο υπουργός Πολιτισµού Θάνος Μικρούτσικος χαρακτήρισε την πρόταση αυτή ελιγµό υπεράσπισης και δήλωση που δεν έχει νοµικά δεσµευτική ισχύ».
Οι όροι Μητσοτάκη ήταν να εκτεθούν οι αρχαιότητες ως σύνολο στα Χανιά και να τοποθετηθεί πλάκα σε περίοπτη θέση µε τα ονόµατα των δωρητών. Βέβαια, όπως αποδείχθηκε τρεις µήνες µετά, η πρόταση αφορούσε, πάλι σύµφωνα µε ρεπορτάζ των «Νέων», µόνο κάποια πήλινα αγγεία και όχι το σύνολο της συλλογής. Η δωρεά πάντως έγινε τελικά αποδεκτή το 1998 από τον υπουργό Πολιτισµού Ευάγγ. Βενιζέλο.
Πώς προέκυψε ο Κυριάκος
«Με την ευκαιρία της ενηλικίωσης του υιού μας Κυριάκου επιθυμούμε την από κοινού μεθ’ ημών συγκυριότητα αυτού επί της ανωτέρω συλλογής. Προς τούτοις σημειώνουμε ότι το ακίνητο εις το οποίον ευρίσκεται η συλλογή είναι κυριότητος του υιού μας Κυριάκου». Αυτή ήταν η από 15.03.1989 αίτηση του Κων. και της Μαρίκας Μητσοτάκη προς την Εφορεία Αρχαιοπωλείων και Ιδιωτικών Αρχαιολογικών Συλλογών, γραμμένη σε χαρτί της ΝΔ, όπως αναφέρει το «Ποντίκι» στις 30.12.1993.
Στο ίδιο δημοσίευμα αναφέρεται ότι ένα μήνα μετά η έφορος Αγγελική Λεμπέση εισηγείται την απόρριψή της επειδή εξυπηρετεί την απαλλαγή του Κυριάκου από την πληρωμή του φόρου κληρονομιάς, ενώ ανάλογο αίτημα απάδει σε φιλότεχνους, αλλά και επειδή θα δημιουργηθούν δυσκολίες στον έλεγχο της συλλογής λόγω της πιθανής διάσπασής της σε πάνω από έναν κατόχους. Επονται οι εκλογές της 7ης Νοεμβρίου του 1989 που φέρνουν τη ΝΔ πρώτο κόμμα αλλά να συγκροτεί τη βραχύβια κυβέρνηση Ζολώτα και στις 14 του μηνός το Κεντρικό Αρχαιολογικό Συμβούλιο γνωμοδοτεί υπέρ της παροχής άδειας συγκατοχής και όχι συγκυριότητας στον Κυριάκο. Το 1986 η μητέρα του Μαρίκα είχε δηλώσει: «Το όνειρό μας είναι να φτιάξουμε δυο τρεις βιτρίνες σε μια αίθουσα του μουσείου και να μείνει εκεί ολόκληρη η συλλογή μας […] Αν είναι, όμως, να τα κρύψουν σε κανένα κασόνι στο υπόγειο του μουσείου, τότε θα μείνουν στον γιο μας. Αυτός είναι και όρος μας».
