Τους τελευταίους 16 μήνες, παρακολουθούμε τις εξελίξεις του πόλεμου στη Γάζα, με το ενδιαφέρον μας να εστιάζεται στο Ισραήλ, την Παλαιστίνη και τη Μέση Ανατολή. Ωστόσο, η τραγωδία του πολέμου αυτού, έχει μακροχρόνιες επιπτώσεις, όχι μόνο στους βασικούς πρωταγωνιστές, αλλά και σε τρίτες χώρες και σε διεθνείς οργανισμούς. Το άρθρο αυτό αναλύει τον αντίκτυπο του πολέμου της Γάζας στην Κοινή Εξωτερική Πολιτική και Πολιτική Ασφάλειας (ΚΕΠΠΑ) της Ευρωπαϊκής Ένωσης (ΕΕ).
Η ΚΕΠΠΑ της ΕΕ έχει σαν στόχο να επιτρέψει στα 27 κράτη μέλη να έχουν σημαντικότερο ρόλο στην παγκόσμια σκηνή, από ό,τι αν ενεργούσαν μόνα τους, και οι θέσεις της ΕΕ να έχουν μεγαλύτερο αντίκτυπο, από το άθροισμα των θέσεων των κρατών μελών. Διαφωνίες μεταξύ των κρατών μελών υπήρχαν πάντοτε, δεδομένου ότι οι εξωτερικές σχέσεις εξακολουθούν να αποτελούν εθνική αρμοδιότητα. Ωστόσο, η ΚΕΠΠΑ κατά την τελευταία δεκαετία, έκανε σημαντική πρόοδο, με τη σταδιακή υιοθέτηση πιο πολλών κοινών θέσεων και δράσεων. Συνήθως, οταν υπάρχουν διαφωνίες μεταξύ των κρατών μελών, αυτές είναι μεταξύ μιας μεγάλης πλειοψηφίας και ενός μικρού αριθμού κρατών που αποτελούν τη μειοψηφία. Ένα παράδειγμα, είναι η πολιτική θέση της ΕΕ για τον πόλεμο στην Ουκρανία. Τα περισσότερα από τα κράτη μέλη είχαν σταθερά μια σαφώς φιλο-Ουκρανική στάση και ήταν υπέρ κυρώσεων εναντίον της Ρωσίας, ενώ συχνά η Ουγγαρία και η Τσεχία έπαιρναν μια πιο φιλο-Ρωσική στάση και εμπόδιζαν την απαιτούμενη ομοφωνία. Παρόλα αυτά, κάποιες αποφάσεις έχουν ληφθεί. Ποτέ άλλοτε όμως, τα κράτη μέλη της ΕΕ, δεν είχαν διχαστεί σε τέτοιο βαθμό για θέμα εξωτερικής πολιτικής, όσο για την πολιτική που πρέπει να τηρηθεί για τα γεγονότα στη Γάζα.
Οι διμερείς σχέσεις της ΕΕ με την Παλαιστίνη και της ΕΕ και του Ισραήλ είναι πολύ διαφορετικές.
Το εμπόριο μεταξύ της ΕΕ και της Παλαιστίνης το 2022 ήταν 444 εκατ. ευρώ, με τα 419 εκατ. ευρώ από αυτά, να είναι εξαγωγές, κυρίως μεταφορικών μέσων από την ΕΕ. Η ΕΕ είναι επίσης σημαντικός πάροχος ανθρωπιστικής βοήθειας για την Παλαιστίνη, με το μεγαλύτερο μέρος αυτής να διοχετεύεται μέσω της UNWRA (Υπηρεσία Παλαιστινίων Προσφύγων του ΟΗΕ). Η χρηματοδοτική βοήθεια προς την Παλαιστίνη στο πλαίσιο της Ευρωπαϊκής Κοινής Στρατηγικής για τα 2012-2024 έχει συνολικό ύψος 1.177 δις ευρώ.
Αντίθετα, οι σχέσεις ΕΕ-Ισραήλ διέπονται από τη Συμφωνία Σύνδεσης ΕΕ-Ισραήλ που τέθηκε σε ισχύ το 2000. Η Συμφωνία Σύνδεσης ΕΕ-Ισραήλ παρέχει ένα νομικό και θεσμικό πλαίσιο για τον πολιτικό διάλογο και την οικονομική συνεργασία μεταξύ της ΕΕ και του Ισραήλ. Η ΕΕ είναι ο μεγαλύτερος εμπορικός εταίρος του Ισραήλ, αντιπροσωπεύοντας το 28,8% του εμπορίου αγαθών του το 2022 και για τον ίδιο χρόνο το εμπόριο μεταξύ τους ανερχόταν στα 46.8 δις ευρώ. Περίπου το ένα τρίτο των εισαγωγών του Ισραήλ προέρχεται από την ΕΕ και το 25.6% των εξαγωγών της χώρας είναι προς την ΕΕ. Στην εν λόγω συμφωνία, όπως ωστόσο, και σε άλλες παρόμοιες συμφωνίες της ΕΕ, υπάρχει ρήτρα «ουσιωδών στοιχείων», η οποία επιτρέπει στα μέρη να αναστείλουν μονομερώς, εν μέρει ή πλήρως, τη συμφωνία σε περίπτωση παραβίασής τους. Τον Μάιο του 2024, τα 27 κράτη μέλη, τελικά συμφώνησαν ομόφωνα να συγκαλέσουν Συμβούλιο Σύνδεσης για να θέσουν το Τελ Αβίβ προ των ευθυνών του για το μακελειό στη Γάζα. Ωστόσο, το Ισραήλ δεν ανταποκρίθηκε στην πρόσκληση, στοιχηματίζοντας με επιτυχία, ότι η νέα σύνθεση της Ευρωπαϊκής Επιτροπής που θα αναλάμβανε τα καθήκοντά του τον Δεκέμβριο του 2024, θα ήταν πιο απρόθυμο, ως προς την εστίασή του, σε παραβιάσεις ανθρωπίνων δικαιωμάτων, καθώς επίσης στην επανεκλογή του Προέδρου Τραμπ, και την βοήθεια που αυτοί θα του παρείχαν. Το Συμβούλιο Σύνδεσης προγραμματίζεται για τις 24 Φεβρουαρίου 2025.
Προκειμένου να διαφανεί πόσο διχασμένα ήταν τα κράτη μέλη της ΕΕ σχετικά με τα γεγονότα στη Γάζα, ας δούμε μερικά σημαντικά ορόσημα αυτού του πολέμου:
Ψηφίσματα του ΟΗΕ και ψηφοφορίες των κρατών μελών:
Η διαφωνία μεταξύ των κρατών μελών είναι πολύ ορατή, εάν αναλύσουμε τη θέση που πήραν στα διάφορα ψηφίσματα του ΟΗΕ για τη Γάζα από την έναρξη του πολέμου. Π.χ. στις 12 Δεκέμβριου 2023 ένα ψήφισμα της Γενικής Συνέλευσης των ΗΕ, που ζητούσε την άμεση κατάπαυση του πυρός στη Γάζα για ανθρωπιστικούς λόγους και το οποίο πέρασε με τη συντριπτική πλειοψηφία 153 υπέρ, 10 κατά και 23 αποχές. Από πλευράς ΕΕ, Αυστρία και Τσεχία ψήφισαν κατά, Βουλγαρία, Γερμανία, Ουγγαρία, Ιταλία, Λιθουανία, Ολλανδία, Ρουμανία, και Σλοβακία απείχαν, ενώ τα υπόλοιπα 17 κράτη μέλη το υπερψήφισαν.
Επίσης, στο πιο πρόσφατο ψήφισμα της Γενικής Συνέλευσης στις 11 Δεκεμβρίου 2024, με αίτημα την άμεση κατάπαυση του πυρός στη Γάζα για ανθρωπιστικούς λόγουςτου πυρός στη Γάζα, και το Ισραήλ να επιτρέψει στην Υπηρεσία Παλαιστινίων Προσφύγων του ΟΗΕ (UNRWA) να διεξάγει απεριόριστα τις επιχειρήσεις βοήθειας, υποστηρίχθηκε από 158 κράτη, 9 κατά και 11 αποχές. Από την ΕΕ, η Αυστρία, η Βουλγαρία, η Τσεχία και η Ολλανδία απείχαν ενώ τα άλλα κράτη μέλη την υποστήριξαν.
Διαφωνίες εντός της ΕΕ:
Μεταξύ των μελών των Επιτρόπων της ΕΕ: Πολύ σύντομα μετά την 7η Οκτωβρίου 2023, έλαβε χώρα μια έντονη δημόσια διαφωνία μεταξύ των τότε Επιτρόπων της ΕΕ, σχετικά με τον τρόπο χειρισμού του Παλαιστινιακού ζητήματος, η οποία διαδραματίστηκε κυρίως με αναρτήσεις τους στο Χ:
Η πρόεδρος της Επιτροπής Ursula von der Leyen, πρώην υπουργός Άμυνας της Γερμανίας, δήλωνε τότε πλήρη υποστήριξη στο Ισραήλ. Η von der Leyen αμφισβητήθηκε αργότερα από το Συμβούλιο, γιατί δεν έχει εντολή να μιλάει για την εξωτερική πολιτική εκ μέρους της ΕΕ, καθώς ο ρόλος αυτός ανήκε στον Ύπατο Εκπρόσωπο και Αντιπρόεδρο της ΕΕ (HRVP) Josep Borrell.
Ο Ισπανός HRVP Borrell διαφώνησε ανοιχτά με τις ανακοινώσεις της Προέδρου της Επιτροπής για τη Γάζα και υπογράμμισε ότι η Ευρωπαϊκή θέση ήταν διαφορετική από αυτή που είχε δήλωσει η ίδια.
Αλλά οι διαφωνίες δεν σταμάτησαν εκεί. Ο τότε Ούγγρος επίτροπος Olivier Varhelyi – επίτροπος για τη Γειτονία και τη Διεύρυνση – δήλωσε ότι η βοήθεια προς την UNRWA σταματά, για να διαψευστεί άμεσα από τον τότε Σλοβένο επίτροπο Janez Lenarcic – επίτροπο για τη Διαχείριση Κρίσεων (Πολιτική Προστασία και Ανθρωπιστική Βοήθεια της ΕΕ) – ο οποίος δήλωσε ότι ΕΕ θα συνέχιζε την χρηματοδότηση και μάλιστα θα αύξανε τη χρηματοδότηση προς την UNRWA.
Διαφωνίες μεταξύ του προσωπικού της ΕΕ και των πολιτικών προϊσταμένων τους:
Η διαφωνία σχετικά με τον χειρισμό της κρίσης στη Γάζα ήταν εμφανής ακόμη και στις τάξεις του προσωπικού της ΕΕ. Ένα μέρος του προσωπικού της ΕΕ έστειλε ανοικτή επιστολή στην Πρόεδρο της Επιτροπής von der Leyen, ζητώντας αλλαγή της πολιτικής της ΕΕ, ώστε να γίνει λιγότερο «φιλο-ϊσραηλινή». Ορισμένοι υπάλληλοι της ΕΕ, σε μια πρωτοφανή κίνηση, διακινδύνευσαν επίσης τις καριέρες τους, διαδηλώνοντας έξω από τα κτίρια της ΕΕ.
Οι διαφωνίες ήταν επίσης δημόσιες μεταξύ της HRVP και των κρατών μελών. Ένα ακόμη παράδειγμα διαφωνίας ήταν όταν HRVP Borrell, μετά από συνεδρίαση του Συμβουλίου με εκπροσώπους των κρατών μελών τον Φεβρουάριο του 2024, δήλωσε σε συνέντευξη Τύπου:
«Εάν πιστεύετε ότι σκοτώνονται πάρα πολλοί άνθρωποι – ίσως θα έπρεπε να παρέχετε λιγότερα όπλα». «Πρόκειται να εκκενώσουν (δηλ. την Ράφα) – πού θα πάνε; Στο φεγγάρι;»
Στα περισσότερα από τα κράτη μέλη, έχουν πραγματοποιηθεί επανειλημμένα μαζικές διαδηλώσεις τους τελευταίους 16 μήνες, με τους πολίτες να απαιτούν ουσιαστικά από τις κυβερνήσεις τους, να υποστηρίξουν την άμεση κατάπαυση του πυρός και την παροχή ανθρωπιστικής βοήθειας. Σε 12 κράτη μέλη έχουν απαγορευτεί οι διαδηλώσεις υπέρ της Παλαιστίνης. Ωστόσο, όπως για παράδειγμα στη Γερμανία, τον Φεβρουάριο του 2025 οι διαδηλώσεις συνεχίστηκαν παρά τη σκληρή αντιμετώπιση των διαδηλωτών από την αστυνομία. Η Γερμάνια ακύρωσε πρόσφατα, δυο ομιλίες της Εκπροσώπου των ΗΕ για την Παλαιστίνη, της Frascesca Albanese.
Η προσφυγή της Νότια Αφρικής εναντίον του Ισραήλ στο Διεθνές Δικαστήριο (ΔΔ) για διάπραξη γενοκτονίας στην Γάζα – 29 Δεκεμβρίου 2023.
Στις ακροάσεις του ΔΔ που πραγματοποιήθηκαν τον Ιανουάριο του 2024, μίλησαν συνολικά 52 χώρες και διεθνείς οργανισμοί, μεταξύ των οποίων και 8 κράτη μέλη της ΕΕ. Το Βέλγιο, η Ιρλανδία, η Σλοβενία, η Ισπανία μίλησαν υπέρ της προσφυγής της Νότιας Αφρικής και κατά του Ισραήλ, ενώ η Ολλανδία, η Γαλλία, η Ουγγαρία, το Λουξεμβούργο μίλησαν υπέρ του Ισραήλ. Η ΕΕ δεν είχε κοινή θέση και δεν πήρε το λόγο στις ακροάσεις αυτές, σε αντίθεση με άλλους διεθνείς οργανισμούς όπως, η Αφρικανική Ένωση ή ο Οργανισμός Ισλαμικών Κρατών. Επιπλέον, τον Ιανουάριο του 2025, η Ιρλανδία ανακοίνωσε την επίσημη υποστήριξη της προσφυγής της Νότιας Αφρικής κατά του Ισραήλ για γενοκτονία.
Όσον αφορά το θέμα των εξαγωγών όπλων προς το Ισραήλ, η Γερμανία το 2023 π.χ. δεκαπλασίασε τις εξαγωγές όπλων προς το Ισραήλ σε σύγκριση με τις εξαγωγές της το 2022. Στοιχεία για τις εξαγωγές του 2024 δεν υπάρχουν. Ταυτόχρονα, μετά από δικαστικές υποθέσεις που ξεκίνησαν από την Oxfam και άλλες ΜΚΟ, η Ολλανδία διατάχθηκε να σταματήσει τις εξαγωγές εξαρτημάτων για τα μαχητικά αεροσκάφη F -35 προς το Ισραήλ. Παρόμοια δικαστική διαδικασία υποβλήθηκε τον Μάιο του 2024 στη Δανία.
Αναγνώριση του κράτους της Παλαιστίνης
Από τον Ιούνιο του 2024, η Παλαιστίνη αναγνωρίζεται ως κράτος από 146, από τα 193 κράτη μέλη του ΟΗΕ, δηλαδή πάνω από το 75% των κρατών μελών του ΟΗΕ. Από τα κράτη μέλη της ΕΕ, 11 από τα 27, έχουν αναγνωρίσει το Κράτος της Παλαιστίνης. Το Κράτος της Παλαιστίνης είχε αναγνωριστεί το 1988 από Ρουμανία, Κύπρο, Σλοβακία, Τσεχική Δημοκρατία, Ουγγαρία και Πολωνία, ενώ το 2014 από Σουηδία και το 2024 από Ιρλανδία, Σλοβενία και Ισπανία. Η Ιρλανδία και η Ισπανία έχουν υποστηρίξει πολύ τους Παλαιστινίους. Ενδιαφέρον έχει ότι, μετά από την ανακοίνωση του Ισραήλ πως θα κλείσει την πρεσβεία του στο Δουβλίνο το 2024 ως αντίδραση της αναγνώρισης του Κράτους της Παλαιστίνης από τους Ιρλανδούς, οι εγκαταστάσεις της πρώην πρεσβείας ενδεχομένως να γίνουν Παλαιστινιακό Μουσείο.
Η ΕΕ προσπάθησε παρ’ όλα αυτά να λάβει ενιαία στάση για τα γεγονότα στη Γάζα, παρά την ψήφο αποκλεισμού της Ουγγαρίας και συχνά της Τσεχίας. Στο Συμβούλιο του Φεβρουαρίου 2024, αφού δεν μπόρεσε να εκδώσει κοινή δήλωση, εξέδωσε την ακόλουθη δήλωση:
«Όλες οι χώρες της Ευρωπαϊκής Ένωσης, εκτός από την Ουγγαρία, ζήτησαν από κοινού μια ενδεχόμενη κατάπαυση του πυρός στη Γάζα και προέτρεψαν το Ισραήλ να μην εξαπολύσει την προγραμματισμένη επίθεσή του στη Ράφα»
HRVP Βorrell δήλωνε τότε: «Υποτίθεται ότι εκπροσωπώ μια κοινή θέση, αλλά δεν υπάρχει κοινή θέση, υπάρχουν διαφορετικές προσεγγίσεις. Όμως σήμερα υπάρχουν περισσότερα κράτη μέλη που υποστηρίζουν την κατάπαυση του πυρός από ό,τι στις προηγούμενες ψηφοφορίες, αυτό είναι γεγονός. Όλο και περισσότεροι τείνουν προς την πλευρά που ζητούν κατάπαυση του πυρός…».
Κυρώσεις εναντίον εξτρεμιστών Ισραηλινών εποίκων:
Από τον Ιανουάριο του 2023, ο HRVP Borrell, προσπάθησε να μπει ένας αριθμός εξτρεμιστών ισραηλινών εποίκων σε μαύρη λίστα – για επίσκεψεις στην ΕΕ όπως και για να παγώσουν τα περιουσιακά τους στοιχεία στην ΕΕ – λόγω σοβαρών και συστηματικών παραβιάσεων των ανθρωπίνων δικαιωμάτων κατά των Παλαιστινίων στη Δυτική Όχθη. Το Βέλγιο, που είχε τότε την προεδρία της ΕΕ, όπως και η Γαλλία και η Ολλανδία υποστήριξαν την ιδέα, αλλά άλλα κράτη μέλη είχαν αντιρρήσεις διαφόρων αποχρώσεων στην πρωτοβουλία. Μόλις τον Μάρτιο του 2024 η Ευρωπαϊκή Ένωση – μετά από πολιτική συμφωνία που προέκυψε μεταξύ των 27 χωρών μελών – προχώρησε τελικά στην επιβολή κυρώσεων σε μια χούφτα ισραηλινών εποίκων που ευθύνονται για επιθέσεις εναντίον παλαιστινιακών κοινοτήτων στη Δυτική Όχθη και την Ανατολική Ιερουσαλήμ, έπειτα από διαβουλεύσεις που διήρκεσαν πάνω από ένα χρόνο.
Παγκόσμιες δεσμεύσεις και μακροχρόνιοι στόχοι της ΕΕ
Η ΕΕ ανέκαθεν υποστήριζε τους διεθνείς κανόνες και τους οργανισμούς των ΟΗΕ. Για παράδειγμα, όσον αφορά το Διεθνές Ποινικό Δικαστήριο (ΔΠΔ), «η ΕΕ είναι αποφασισμένη να συνεχίσει να προστατεύει την ανεξαρτησία του Δικαστηρίου» .
Ωστόσο, όταν το υποστηριζόμενο από τον ΟΗΕ ΔΠΔ, τον Νοέμβριο του 2024, εξέδωσε εντάλματα σύλληψης κατά του πρωθυπουργού Νετανιάχου και του πρώην υπουργού Άμυνας Γκαλάντ του Ισραήλ και ενός πρώην διοικητή της Χαμάς, και πάλι η ΕΕ δεν μπόρεσε να αντιδράσει συντονισμένα. Όταν τον Φεβρουάριο του 2025, ο πρόεδρος των ΗΠΑ Τραμπ επέβαλε κυρώσεις εναντίον του ΔΠΔ και του ανώτατου εισαγγελέα του, η αντίδραση ήταν ένα Χ-post της προέδρου της ΕΕ Ursula von der Leyen που έκανε κάποια αόριστη υπόσχεση για την υποστήριξη του ΔΠΔ, χωρίς καν να κατονομάζει σε ποιον αναφερόταν η ανάρτησή της και γιατί. Αυτό ήταν εμφανώς αντίθετο με αυτό που ορθώς, κατά την γνώμη μου ανάρτησε μόλις δύο χρόνια πριν, όταν το ΔΠΔ εξέδωσε ένταλμα σύλληψης κατά του Ρώσου προέδρου Πούτιν (βλ. φωτογραφία).
Οι αντιδράσεις της ΕΕ όσον αφορά την υποστήριξη των αποφάσεων του ΔΠΔ είναι ακόμη πιο προβληματικές από τότε που εκδόθηκαν τα εντάλματα σύλληψης. Λαμβάνοντας υπόψη ότι τα 123 κράτη που είναι μέλη του ΔΠΔ είναι υποχρεωμένα να εφαρμόζουν τις αποφάσεις του, και όλα τα κράτη μέλη της ΕΕ είναι και μέλη του ΔΠΔ, παρόλα αυτά, είδαμε ότι ο πρωθυπουργός Νετανιάχου επισκέφθηκε τόσο την Ουγγαρία όσο και την Πολωνία. Επιπλέον το αεροπλάνο του Πρ. Νετανιάχου πέταξε πάνω από τον εναέριο χώρο της Γαλλίας όταν αυτός επισκέφθηκε τις ΗΠΑ τον Φεβρουάριο του 2025. Αντίθετα, άλλα κράτη μέλη έχουν δηλώσει ότι θα εφαρμόσουν την απόφαση του ΔΠΔ και θα συλλάβουν τον Νετανιάχου αν αυτός τα επισκεφτεί.
Πιο πρόσφατα, αμέσως μετά τις κυρώσεις που επέβαλαν οι ΗΠΑ στο ΔΠΔ, εκδόθηκε κοινή δήλωση υποστήριξης του ΔΠΔ που υπογράφηκε από 79 χώρες, συμπεριλαμβανομένων των κρατών μελών της ΕΕ, αλλά όχι από την Ουγγαρία και την Τσεχία.
Το κύρος της ΕΕ έχει αποκτηθεί , με πολύ κόπο επί δεκαετίες, και βασίζεται σε αρχές. Ωστόσο, όπως καταδεικνύει η ανάλυση στο άρθρο αυτό, η αδυναμία της ΕΕ να καταλήξει σε κοινές θέσεις για τα γεγονότα στη Γάζα και η βαθιά διάσπαση μεταξύ των κρατών μελών της, έχουν πλήξει την αξιοπιστία της ΕΕ. Υπάρχουν κάποια βασικά ερωτήματα. Πώς είναι δυνατόν να υπάρχουν τόσο διαφορετικές θέσεις μεταξύ των κρατών μελών, αν αυτά ακολουθούν τις ίδιες αρχές; Τι επηρεάζει αυτές τις τόσο διαφορετικές θέσεις για τα γεγονότα, αν όχι οι αρχές; Δεδομένου ότι οι περισσότεροι Ευρωπαίοι πολίτες θέλουν κατάπαυση του πολέμου γιατί οι κυβερνήσεις τους να αγνοήσουν την έκκλησή τους ; Είναι οι ιστορικοί δεσμοί, επιχειρηματικά συμφέροντα, εσωτερική πολιτική των κομμάτων, άλλα; Τέλος, αυτές οι βαθιά διαφορετικές θέσεις μεταξύ των κρατών μελών έχουν μειώσει την ικανότητα της ΕΕ να δρα αποτελεσματικά και την έχουν κατά πολύ απομακρύνει από τον δηλωμένο στόχο της «να έχει πολύ μεγαλύτερο αντίκτυπο στην παγκόσμια σκηνή από το άθροισμα των θέσεων των κρατών μελών της».
Καταλήγοντας συμπεραίνουμε ότι ο πόλεμος στη Γάζα, εκτός από το να αλλάξει δραστικά τη Μέση Ανατολή, είχε σαν θύμα και την εξωτερική πολιτική της ΕΕ ως παράπλευρη απώλεια.
Η Ανδρούλλα Καμιναρά είναι τέως πρέσβειρα της Ευρωπαϊκής Ένωσης
