Το Βυζαντινό Μουσείο αδειάζει από εκθέματα. Στέλνει στη Βενετία 30 αριστουργηματικές εικόνες σε μια έκθεση αμφίβολης σκοπιμότητας.
Ούτε ένα ούτε δύο ούτε τρία είναι τα έργα που δανείζει το Βυζαντινό και Χριστιανικό Μουσείο (ΒΧΜ) στην έκθεση «Ζωγραφική σε χρυσό – Ο Ελ Γκρέκο και η Βενετο-Κρητική Σχολή» (Painted Gold: El Greco and the Veneto-Cretan School), που οργανώνει το Ιδρυμα Μουσείων της Βενετίας (Fondazione Musei Civici Venezia) από τις 30 Απριλίου μέχρι τις 29 Σεπτεμβρίου. Συνολικά 30 αριστουργήματα από τη συλλογή μεταβυζαντινής ζωγραφικής του ΒΧΜ, πολλά από τα οποία εκτίθενται στη μόνιμη έκθεσή του ή στο παράρτημά του, το Μουσείο Λοβέρδου, ταξιδεύουν για την πόλη των δόγηδων προκειμένου να εκτεθούν στο Palazzo Ducale, καθιστώντας το ΒΧΜ τον μεγαλύτερο δανειστή έργων της συγκεκριμένης έκθεσης. Θα λείψουν από τη χώρα και τον φυσικό τους εκθεσιακό χώρο για επτά ολόκληρους μήνες (διάρκεια δανεισμού 1 Απριλίου – 30 Οκτωβρίου), συμπεριλαμβανομένων της περιόδου του Πάσχα και ολόκληρης της καλοκαιρινής τουριστικής περιόδου.
Ανάμεσά τους βρίσκονται γνωστά έργα, όπως η «Παναγία Γλυκοφιλούσα “Η Καρδιώτισσα”» (1400-1450) του Αγγελου Ακοτάντου, ο «Jesus Hominum Salvator» (β΄ μισό 15ου αι.) του Αντρέα Ρίτζου, ο «Αγιος Γεώργιος Δρακοκτόνος» (β΄ μισό 16ου αι.) του Γεωργίου Κλόντζα, το «Μαρτύριο του Αγίου Ανδρέα» (16ος αι.) του Μιχαήλ Δαμασκηνού, ο «Επιτάφιος Θρήνος» (τέλη 16ου – αρχές 17ου αι.) του Εμμανουήλ Λαμπάρδου, ο «Αγιος Δημήτριος και σκηνές του βίου του» (1646), ο «Αγιος Αλύπιος» (1661), η «Προσκύνηση των Μάγων» (1667), οι «Αγιοι Κωνσταντίνος και Ελένη» (1669) και η «Θεοτόκος “Η Κυρία η Λαμποβίτισσα”» (1684) του Εμμανουήλ Τζάνε, ο «Ευαγγελισμός» (1675), ο «Αγιος Κωνσταντίνος» (1678) και η «Παναγία Οδηγήτρια» (τέλη 17ου αι.) του Ηλία Μόσκου, ο «Αγιος Δημήτριος» (17ος αι.) του Συλβέστρου Δέσου, το «Επί σοι χαίρει» (β΄ μισό 17ου αι.) του Θεόδωρου Πουλάκη. Και ακόμη, εξαιρετικά εκθέματα ανώνυμων αγιογράφων, όπως ο «Αγιος Γεώργιος» (14ος αι.), η «Φιλοξενία του Αβραάμ» (15ος αι.), η «Γέννηση» (15ος αι.) και η «Κοίμηση του Οσίου Εφραίμ του Σύρου» (1457).
Ελλειψη φροντίδας για τα στοιχειώδη
Το αίτημα για τον δανεισμό συνολικά 44 έργων από την Ελλάδα εγκρίθηκε από το Κεντρικό Αρχαιολογικό Συμβούλιο στις 18 Μαρτίου. Εκεί παρουσιάστηκε η απόφαση του ΔΣ του ΒΧΜ πως δεν έχει αντίρρηση για τον δανεισμό του συνόλου των 30 εικόνων, υποστηρίζοντας ότι θα καλύψει το εκθεσιακό κενό με έργα της ίδιας εποχής και τεχνοτροπίας από το «απόθεμά» του στις αποθήκες.
Εκτιμούμε ότι θα ήταν ειλικρινέστερο αν το ΔΣ του μουσείου συναινούσε στον δανεισμό τόσων έργων παραδεχόμενο πως οι εκθεσιακοί χώροι όπου εκτίθενται παραμένουν κλειστοί για το κοινό και θα παραμείνουν κλειστοί για άγνωστο χρονικό διάστημα. Κι αυτό διότι το διορισμένο από την υπουργό Πολιτισμού Λίνα Μενδώνη ΔΣ του μουσείου-ΝΠΔΔ – που υποτίθεται πως θα λειτουργούσε καλύτερα υπό τη νέα του νομική μορφή– δεν έχει φροντίσει για το στοιχειώδες: την πρόσληψη του αναγκαίου εποχιακού φυλακτικού προσωπικού για τη λειτουργία του τμήματος της μόνιμης έκθεσης στο ΒΧΜ που παρουσιάζει την περίοδο από την πτώση της Κωνσταντινούπολης μέχρι τον 19ο αιώνα. Αλλωστε, ένα τμήμα της έκθεσης, αυτό που παρουσιάζει την επτανησιακή τέχνη, είναι κλειστό από το… 2019 εξαιτίας της υγρασίας στο ταβάνι που δεν έχει ακόμη αντιμετωπιστεί.
Κλειστό παραμένει και το Μουσείο Λοβέρδου. Αυτό έβαλε λουκέτο με μια λιτή ανακοίνωση που αναρτήθηκε στις 7 Ιανουαρίου στον ιστότοπο του ΒΧΜ και ενημέρωνε πως «το Μουσείο Διονυσίου Λοβέρδου θα είναι κλειστό για το κοινό, μέχρι νεωτέρας, λόγω τεχνικών εργασιών». Τέσσερις μήνες μετά ακόμη περιμένουμε… τη «νεωτέρα», αλλά και κάποια ενημέρωση για τη φύση των τεχνικών εργασιών που εκτελούνται. Υποθέτουμε πως το ΔΣ θα αισθάνθηκε ενδεχομένως κάποια αμηχανία για να αναφερθεί στα παραπάνω. Αλλά και πώς να αντιταχθεί στη βούληση της γενικής διευθύντριας του μουσείου Αικατερίνης Δελλαπόρτα, που τυχαίνει να είναι και συνεπιμελήτρια της έκθεσης της Βενετίας μαζί με τους Ιταλούς Κιάρα Σκουαρτσίνα και Αντρέα Μπελιένι;
Η κ. Δελλαπόρτα, που ανακλήθηκε από τη σύνταξη για να διοριστεί από τη Λίνα Μενδώνη στην τωρινή της θέση, δεν είναι νέα στο πολιτιστικό τοπίο και στον κύκλο των «εκλεκτών». Η θητεία της συνοδεύεται από σωρεία αμφισβητήσεων για τις επιλογές, τις ικανότητες και την αποτελεσματικότητά της, την έλλειψη διαβούλευσης και διαφάνειας. Η σύνδεσή της με την έκθεση δεν είναι απλή συγκυρία. Είναι απότοκο εμπλοκής σε πολλαπλά δίκτυα εξουσίας. Αλήθεια, ποιο είναι το εκθεσιακό πρόγραμμα που έχει επιμεληθεί η κ. Δελλαπόρτα για το ΒΧΜ την τρέχουσα περίοδο;
Η έκθεση και οι εμπνευστές της
Οι διοργανωτές της έκθεσης φιλοδοξούν να αναδείξουν την περίοδο της γόνιμης καλλιτεχνικής συνάντησης Κρήτης και Βενετίας στον δρόμο προς την ιταλική Αναγέννηση. Εμφαση δίνεται στην καλλιτεχνική Αναγέννηση στα τελευταία χρόνια των Παλαιολόγων και στην Κρήτη που μετά την πτώση της Κωνσταντινούπολης έγινε το σημαντικότερο καλλιτεχνικό κέντρο της βυζαντινής παράδοσης.
Πρωταγωνιστής της έκθεσης ο χρυσός, «που κάνει τις εικόνες να λάμπουν με πνευματικό φως», σε μια περίοδο που η Βενετία υποδέχεται έναν διαρκώς αυξανόμενο αριθμό έργων και καλλιτεχνών από την Κρήτη και τα Επτάνησα. Η ώσμωση μεταξύ του βυζαντινού καλλιτεχνικού αποτυπώματος και της δυτικής εικονιστικής γλώσσας εξελίσσεται στον χρόνο, από τη χρυσή Ενετική Αναγέννηση μέχρι το κατώφλι του 19ου αιώνα. Η έκθεση παρακολουθεί χρονολογικά αυτό το εικαστικό ταξίδι, στο επίκεντρο του οποίου βρίσκεται ο πιο διάσημος εκπρόσωπός του: ο Δομήνικος Θεοτοκόπουλος, ο Ελ Γκρέκο (1541-1614), που έκανε τα πρώτα του βήματα στη μεταβυζαντινή παράδοση στη γενέτειρά του Κρήτη και έφτασε στη Βενετία γύρω στο 1567.
Η έκθεση της Βενετίας, πάντως, με τη συγκέντρωση τόσων σημαντικών έργων στο Παλάτι των Δόγηδων δεν φαίνεται να είναι αποτέλεσμα κάποιας διακρατικής προγραμματικής συμφωνίας ή ευρωπαϊκής δράσης ούτε καρπός κάποιου ερευνητικού προγράμματος. Οπως διαβάζουμε στα δελτία Τύπου –του Ιδρύματος Μουσείων της Βενετίας, γιατί στην Ελλάδα δεν έχει τίποτα ανακοινωθεί δημόσια– η έκθεση «προέκυψε από μια ιδέα του πρώην Ελληνα πρέσβη στην Ιταλία Θεμιστοκλή Δεμίρη και του αρχιτέκτονα Γκεράρντο ντέλι Ατζόνι Αβογκάντρο Μαλβάζια… που οραματίστηκαν μια μεγάλη έκθεση βενετοκρητικής τέχνης, με άμεση επιστημονική και θεσμική υποστήριξη από τη Βενετία». Ποια είναι όμως αυτά τα δύο πρόσωπα που έχουν τη δύναμη να ενεργοποιούν θεσμούς για να υλοποιήσουν ένα όραμά τους;
Ο πρώτος, ο Θεμιστοκλής Δεμίρης, που φέρεται να διατηρεί στενές σχέσεις με το Μέγαρο Μαξίμου, είναι πρώην διπλωμάτης. Επανήλθε από τη σύνταξη το 2019 για να τοποθετηθεί γενικός γραμματέας του υπουργείου Εξωτερικών. Τον Αύγουστο του 2022, μετά την αποκάλυψη του σκανδάλου των τηλεφωνικών υποκλοπών, διορίστηκε από τον Κυριάκο Μητσοτάκη διοικητής της Εθνικής Υπηρεσίας Πληροφοριών (ΕΥΠ). Ας σημειωθεί ότι ο πρόεδρος της Αρχής Διασφάλισης του Απορρήτου των Επικοινωνιών (ΑΔΑΕ) Χρήστος Ράμμος είχε αφήσει αιχμές κατά της νέας ηγεσίας της ΕΥΠ για παρακώλυση του ελεγκτικού ρόλου της ΑΔΑΕ στο ζήτημα των υποκλοπών.
Ο δεύτερος, ο Γκεράρντο ντέλι Ατζόνι Αβογκάντρο Μαλβάζια, δεν είναι απλώς ένας αρχιτέκτονας-αναστηλωτής, ένας κοσμοπολίτης ευπατρίδης της τέχνης, ο οποίος θα δει με χαρά ένα από τα έργα της ιδιωτικής συλλογής του να εκτίθεται στην έκθεση της Βενετίας. Καθώς έχει διατελέσει υπουργός Οικονομικών (Receiver) της Μεγάλης Περιφέρειας της Λομβαρδίας και Βενετίας, του Κυρίαρχου Στρατιωτικού Τάγματος της Μάλτας (στο οποίο είναι ιππότης του Μεγαλόσταυρου της Τιμής και της Αφοσίωσης στην Υπακοή), φαίνεται πως είναι ένας άνθρωπος ενταγμένος σε δομές με εξουσία, πόρους και σχέσεις που εκτείνονται σε πολιτικά και επιχειρηματικά κέντρα. Η συνάντηση αυτών των δύο κόσμων –ευγενών ιπποτικών ταγμάτων και κρατικών μηχανισμών πληροφοριών– γίνεται στο όνομα της τέχνης. Και της βυζαντινής αισθητικής.
Η Βενετία προσφέρεται ως ιδανικό σκηνικό για την έκθεση: πόλη της άλλοτε αυτοκρατορικής φαντασίωσης και της επιφανειακής λάμψης, ένας τόπος όπου η Ιστορία κατέληξε αγοραίο και αναλώσιμο τουριστικό προϊόν. Εκεί στέλνουμε δεκάδες αριστουργήματα από τις συλλογές των μουσείων μας, για να «λάμψουν» σε έναν εφήμερο θρίαμβο, στο όνομα μιας πολιτιστικής πολιτικής που χαράσσουν ιδιώτες αδιαφανώς και για δικούς τους λόγους. Με υπογραφές επιμελητών διορισμένων, διπλωματών ανακληθέντων και συλλεκτών ευγενών. Ολοι στην υπηρεσία της τέχνης. Αρκεί, φυσικά, να μην ενοχλούν η απαξίωση των δικών μας μουσείων και το γεγονός ότι η πολιτιστική κληρονομιά του τόπου κάνει τουρισμό, ενώ το κοινό μένει πίσω αντιμετωπίζοντας κλειστές μουσειακές αίθουσες.
Τα υπόλοιπα έργα και οι αντιρρήσεις
Αντίθετα με το ΒΧΜ, το ΔΣ του Μουσείου Αγίας Αικατερίνης Σιναϊτών στο Ηράκλειο (Μουσείο Εικόνων και Κειμηλίων της Ιεράς Αρχιεπισκοπής Κρήτης) δεν έδειξε τόση προθυμία να δανείσει τα οκτώ αρχικά προτεινόμενα έργα της συλλογής του, στα οποία συμπεριλαμβανόταν και το σύνολο των έξι εικόνων του Μιχαήλ Δαμασκηνού. Πολύ περισσότερο καθώς πληροφορήθηκε για την πρόθεση δανεισμού όχι από την ορθή οδό αλλά… τυχαία, από την εμφάνιση προ διμήνου στους χώρους του μουσείου συνεργείου ειδικευμένης εταιρείας μεταφοράς έργων τέχνης που πήγε για να μετρήσει τις διαστάσεις των έργων. Τελικά, διαμήνυσε πως δεν συναινεί στην αποδιοργάνωση της μόνιμης έκθεσής του, μεσούσης μάλιστα της τουριστικής περιόδου, με την απομάκρυνση των πλέον προβεβλημένων εκθεμάτων της. Ετσι, στη Βενετία θα ταξιδέψει μόνο ένα έργο από το μουσείο, ο «Μυστικός Δείπνος» (16ος αι.) του Δαμασκηνού.
Από ελληνικά μουσεία και συλλογές θα βρεθούν ακόμη στην έκθεση η «Βάπτιση» (1567) του Δομήνικου Θεοτοκόπουλου από το Ιστορικό Μουσείο Κρήτης, ο «Αγιος Πέτρος» (1600-1607), επίσης του Θεοτοκόπουλου από τη συλλογή της Εθνικής Πινακοθήκης – Μουσείου Αλεξάνδρου Σούτσου, καθώς και δύο εικόνες της συλλογής του Ιδρύματος Ωνάση. Θα παρουσιαστούν επίσης πέντε έργα που φυλάσσονται στο Ελληνικό Ινστιτούτο της Βενετίας, ένα έργο του Θεοτοκόπουλου από το Μουσείο Πράδο της Ισπανίας, δεκαπέντε έργα από το Museo Correr της Βενετίας, επτά από άλλα μουσεία της Ιταλίας και πέντε από ιταλικές ιδιωτικές συλλογές.