Η χώρα της Άπω Ανατολής την εποχή του Μάο Τσετούνγκ μέσα από τη ματιά δυο σημαντικών Ελληνίδων καλλιτέχνιδων, της Ζιζής Μακρή και της Βάσως Κατράκη.
«Μολονότι ήταν ακόμη παιδί δούλευε σαν μεγάλος. Στα 16 θέλει να συνεχίσει τις σπουδές του. Ο πατέρας αρνείται. Επηρεασμένος από τον παππού ο πατέρας υποχωρεί. Συγκέντρωνε τους χωρικούς, τους ρωτούσε πώς περνάνε. Οι χωρικοί τού διηγούνταν τα βάσανά τους. “Τι φταίει;” ρωτάει ο Μάο. “Η μοίρα” απαντούν οι χωρικοί. Ο Μάο εξηγεί ότι φταίνε οι ιδιοκτήτες γης. “Iσως, αλλά τι να κάνουμε;”. “Χρειάζεται οργάνωση”. Δημιουργεί την Οργάνωση Αγροτών Σουέ Τς Χούε (Σουέ = εξαφανίζω, Τς = περιφρόνηση, εξευτελισμός, Χούε = κοινωνία). […] Σχηματίζονται πολλές “εταιρείες αγροτών”. Κάθε χωριό έχει τη δική του. Οι αγρότες πιάνουν τους ιδιοκτήτες γης, τους φορούν στο κεφάλι χάρτινο καπέλο (σημάδι ντροπής) και τους βάζουν να τριγυρνούν μέσα στο χωριό. Κίνημα πολύ διαδεδομένο το 1926» κατέγραφε στο ημερολόγιό της η χαράκτρια Ζιζή Μακρή αναφερόμενη στον ιδρυτή της Λαϊκής Δημοκρατίας της Κίνας Μάο Τσετούνγκ.
Δυο Ελληνίδες εικαστικοί, η Ζιζή Μακρή και η Βάσω Κατράκη, επισκέφτηκαν τη μαοϊκή Κίνα σε διαφορετικές χρονικές περιόδους· η πρώτη το 1956, η δεύτερη το 1963. Έκθεση με έργα τους και αποσπάσματα από τα σημαντικά ημερολόγιά τους φιλοξενεί η Δημοτική Πινακοθήκη Λάρισας – Μουσείο Γ.Ι. Κατσίγρα στο πλαίσιο της έκθεσης.
Δυο καλλιτέχνιδες στα χνάρια του Μάρκο Πόλο
«Στην περίπτωση της Ζιζής Μακρή (1924-2014) το ταξίδι στάθηκε καθοριστικό στη διαμόρφωση του ατομικού της ύφους. Το 1956 ήταν πολύ νέα (32 χρόνων) και με την επιστροφή της η σειρά των παστέλ και των ξυλογραφιών έγινε δεκτή με ενθουσιασμό όπου κι αν εκτέθηκε (Βουδαπέστη, Αβάνα και αλλού). Η εμπειρία του ταξιδιού, τα θέματα και ο τρόπος που τα απέδωσε τη βοήθησαν να δημιουργήσει μια προσωπική γραφή που έλαβε σημαίνουσα σημασία στο μετέπειτα έργο της» λέει ο επιμελητής της έκθεσης ιστορικός της τέχνης Σπύρος Μοσχονάς μιλώντας στο Documento.
Η σερβικής καταγωγής χαράκτρια Ζιζή Μακρή, σύζυγος του Ελληνα γλύπτη Μέμου Μακρή, επισκέφτηκε την Κίνα προκειμένου να εκθέσει έργα της. Έμεινε στη χώρα τέσσερις μήνες και ταξίδεψε σε διάφορες περιοχές της καταγράφοντας τις προσπάθειες του εργατοαγροτικού κράτους για βελτίωση των υποδομών της χώρας και της ποιότητας ζωής των κατοίκων της.
Λίγα χρόνια αργότερα, το 1963, η χαράκτρια Βάσω Κατράκη (1914[;]-1988) επισκέφτηκε επίσης την Κίνα. Για δύο μήνες είδε μεγάλες πόλεις και απομακρυσμένες επαρχίες, γνώρισε από κοντά τη χώρα και τον αγώνα της για εκσυγχρονισμό. Ήδη καταξιωμένη χαράκτρια, βαθιά συγκινημένη, χαρίζει 20 έργα της στον κινεζικό λαό. «Η Κατράκη πήγε στην Κίνα έχοντας ήδη διαμορφώσει το προσωπικό της ύφος. Το ταξίδι στην Απω Ανατολή ελάχιστο αντίκτυπο είχε στη δουλειά της. Ωστόσο πήγε εκεί κουβαλώντας μέσα της την περιέργεια σχετικά με τη χρήση λίθινων πλακών στην αρχαία χαρακτική του τόπου.
Ήθελε να επιβεβαιώσει πως ο δρόμος που η ίδια είχε επιλέξει από τα μέσα της δεκαετίας του 1950 (δηλαδή η εκτύπωση με τη χρήση λίθινων πλακών, τεχνική που της χάρισε διεθνή αναγνώριση) είχε χρησιμοποιηθεί ήδη στην τέχνη της Κίνας. Και αυτό το πέτυχε – έφερε μάλιστα μαζί της ως απόδειξη ορισμένα τυπώματα» συμπληρώνει ο επιμελητής.
Η Ζ. Μακρή φιλοτέχνησε μετά την επιστροφή της μια σειρά έγχρωμων σχεδίων και χαρακτικών εμπνευσμένων από την εκεί εμπειρία της. Αντίθετα, η Κατράκη έκανε στην Κίνα ελάχιστα σχέδια, ενώ το ημερολόγιό της παραμένει μέχρι σήμερα αδημοσίευτο. Οι δυο γυναίκες κράτησαν αναλυτικό ημερολόγιο του ταξιδιού τους και μάλιστα είναι η πρώτη φορά που αντιπαραβάλλονται τα δύο κείμενα και καταγράφεται το χρονικό των δυο ταξιδιών.
Στην έκθεση παρουσιάζονται σχέδια, χαρακτικά και αρχειακό υλικό τα οποία προέρχονται από τις οικογένειες των δυο χαρακτριών. Συγκεκριμένα, εκτίθενται σχέδια και σημειώσεις της Ζιζής Μακρή από το ταξίδι της, σχέδια με παστέλ και ξυλογραφίες (έγχρωμες και ασπρόμαυρες) που έγιναν στη Βουδαπέστη μετά την επιστροφή της.
Επίσης παρουσιάζονται κάποια ντοκουμέντα (χαρακτικά και υδατογραφίες, καρτ ποστάλ) που έφερε από την Κίνα. Από την πλευρά της Β. Κατράκη εκτίθενται ξυλογραφίες και τυπώματα σε πέτρα (που πιθανόν περιλαμβάνονταν στην ατομική της έκθεση στο Πεκίνο τον Ιανουάριο του 1964), σχέδια που έκανε κατά τη διάρκεια του ταξιδιού, φωτογραφίες που τράβηξε εκεί, ορισμένα έργα κινεζικής τέχνης που αγόρασε και άλλα ντοκουμέντα. Το υλικό της Κατράκη από την Κίνα παρουσιάζεται ουσιαστικά για πρώτη φορά στο κοινό.
Οι δύο καλλιτέχνιδες ήταν ενταγμένες στο ΚΚΕ, πάλεψαν για τα ιδεώδη τους, υπέστησαν πολιτικές διώξεις, χρησιμοποίησαν την υψηλή τέχνη τους στους σκοπούς της ιδεολογίας τους. «Και οι δύο πίστευαν στις ιδέες της Αριστεράς, συνεπώς το πείραμα του μαοϊσμού τις απασχολούσε έντονα και είχαν περιέργεια να μάθουν και να δουν τις αλλαγές που σημάδευαν τη χώρα» σχολιάζει ο Σπ. Μοσχονάς. Ωστόσο δεν επέλεξαν οι ίδιες τα μέρη που επισκέφτηκαν. Σύμφωνα με την πρακτική του κινεζικού κράτους, οι ξένοι επισκέπτες –συνοδευόμενοι πάντα από ξεναγούς– ακολουθούσαν συγκεκριμένο πρόγραμμα και έκαναν αυστηρά οργανωμένες επισκέψεις.
«Μετά τη συνδυαστική μελέτη των ημερολογίων που κράτησαν οι δυο γυναίκες –και ευτυχώς σώθηκαν– μπορούμε να αντιληφθούμε ότι λίγο πολύ πήγαν στα ίδια μέρη: στις πόλεις Καντόνα (Γκουαντζόου), Χανγκτσόου, Βουχάν, στο χωριό όπου γεννήθηκε ο Μάο Τσετούνγκ, στην περιοχή Σαοσάν, αλλά και στο σημείο από όπου ο Μάο πέρασε τον ποταμό Γιανγκ Τσε (κοντά στη Βουχάν) ξεκινώντας τη Μεγάλη Πορεία το 1934. Επίσης είδαν εργοστάσια (η Κίνα έδινε τότε ιδιαίτερη έμφαση στην εκβιομηχάνισή της) και επισκέφτηκαν μεγάλα υδροηλεκτρικά φράγματα και αγροτικές περιοχές.
Τόσο η Κατράκη όσο και η Μακρή ενθουσιάστηκαν με την Οπερα του Πεκίνου και είδαν με συμπάθεια τους φτωχούς των μεγάλων πόλεων (όπως τους “εκτός νόμου” της Καντόνας που ζούσαν σε βάρκες), τους αγροτικούς πληθυσμούς αλλά και τους εργάτες στις μεγάλες πόλεις. Επίσης, ως χαράκτριες ενδιαφέρθηκαν έντονα για την παραδοσιακή κινεζική τέχνη (ειδικά η Κατράκη) και είδαν μεγάλα μουσεία και σχολές καλών τεχνών».
Το ζυγιαστό πάτημα του αδηφάγου αγριμιού
«Κάτι που ειλικρινά με εντυπωσίασε στην Κίνα είναι η απλότητα και η ευσυνειδησία με τις οποίες οι άνθρωποι εκτελούν τόσο τις ασήμαντες δουλειές όσο και τις ηρωικές πράξεις. Σου λένε πάντα με μεγάλη έκπληξη: “Απλώς έκανα το καθήκον μου”» έγραφε η Ζιζή Μακρή για το ταξίδι της το 1956. Η εικόνα αυτή δεν απέχει πολύ από εκείνη του Νίκου Καζαντζάκη στον «Βραχόκηπο» (εκδόσεις Ελένης Καζαντζάκη), όπου κατέγραψε τις εντυπώσεις του από το ταξίδι του στην Ιαπωνία και την Κίνα: «Εδώ στην Κίνα ο λευκός άνθρωπος, το ανήσυχο και αδηφάγο αγρίμι, μπορεί να ξαναβρεί επιτέλους τον πλατύ και σωστό τόνο. Το παιχνίδι του μεγάλου Αγνώστου είναι εδώ πιο συντηρητικό και φρόνιμο. Να εναρμονιστεί με τη γη, τον ουρανό και τον θάνατο. Ν’ αναγνωρίσει τα όριά του. Να γιομώσει το πεδίο της δράσης του από καθημερινή αρετή. Μήτε να προχωράει με πηδήματα, μήτε να χορεύει σα μέθυσος. Απλούστατα, να βαδίζει με σταθερό και ζυγιαστό πάτημα. Να φέρεται με αξιοπρέπεια και χάρη. Γιατί πώς θα μπορούσε να φτάσει στην υπέρτατη σοφία με ζαρωμένα φρύδια;».
Ποια θέση ωστόσο καταλάμβανε η Κίνα εκείνης της εποχής στο φαντασιακό ενός δυτικού; «Στην κορύφωση του Ψυχρού Πολέμου (ας μην ξεχνάμε ότι το 1962 ξεσπά η κρίση του Κόλπου των Χοίρων στην Κούβα) η Κίνα βρισκόταν σε διεθνή απομόνωση. Επιπλέον, στο ημερολόγιο της Κατράκη εντοπίζονται πολλές αναφορές και στο σινοσοβιετικό σχίσμα, που επισημοποιήθηκε από τη μαοϊκή Κίνα τον Φεβρουάριο του 1964, ένα μήνα μετά τη λήξη του ταξιδιού της. Γενικά για τους δυτικούς –ειδικότερα για τις δυο γυναίκες, έτσι όπως αποκαλύπτεται από τα ημερολόγιά τους– η Κίνα ήταν ένας εξωτικός τόπος με μακραίωνη ιστορία και σπουδαία τέχνη. Ταυτόχρονα ήταν ένα μεγάλο σοσιαλιστικό πείραμα.
Αυτά τα στοιχεία είναι εμφανή στα γραπτά τόσο της Μακρή όσο και της Κατράκη, τις απασχολούσε δε έντονα αυτό το δίπολο: παλαιό και νέο. Από κει πέρα, όπως τεκμηριώνεται και από την πρόσφατη ιστορική έρευνα, τα ταξίδια ξένων επισκεπτών στην Κίνα –στα οποία συμμετείχαν οι δυο χαράκτριες– σχεδιάστηκαν εκείνη ακριβώς την περίοδο προκειμένου να αρθεί η διεθνής απομόνωση της χώρας.
Και σε πολύ μεγάλο βαθμό πέτυχαν τον σκοπό τους. Ειδικά στην περίπτωση της Ελλάδας το 1955 ιδρύθηκε η Ένωσις Φίλων Νέας Κίνας με πρόεδρο την Μπεάτα Κιτσίκη [αγωνίστρια του ΚΚΕ, ο σύζυγος της οποίας Νίκος Κιτσίκης υπήρξε πρόεδρος του Ελληνοσοβιετικού Συνδέσμου], η οποία ταξίδεψε στην Κίνα το 1956 και ήταν μαζί με την Κατράκη το 1963-64. Η Ενωσις συνέβαλε μέσα από εκδόσεις και διαλέξεις στην καλλιέργεια έντονου ενδιαφέροντος στη χώρα μας για την Κίνα, ειδικότερα δε για τη μαοϊκή ιδεολογία. Όλες αυτές οι επαφές διακόπηκαν το 1967 με τη δικτατορία – παραδόξως το χουντικό καθεστώς αποκατέστησε τις διπλωματικές σχέσεις της Ελλάδας με τη μαοϊκή Κίνα το 1972».
INFO
«Ζιζή Μακρή – Βάσω Κατράκη. Ταξίδι στην Κίνα του Μάο»
Επιμέλεια – σκεπτικό της έκθεσης: Σπύρος Μοσχονάς
Δημοτική Πινακοθήκη Λάρισας – Μουσείο Γ.Ι. Κατσίγρα
Διάρκεια έκθεσης: Έως τις 15 Μαΐου
*Δημοσιεύτηκε στην εφημερίδα Documento στις 3/4/2022
