Δύο πρόσφατες εκδόσεις σχετικά με τον ρόλο της Ορθόδοξης Εκκλησίας στον ελλαδικό χώρο διαχρονικά.
Όλα ξεκίνησαν από τη «Μέλισσα» ή «Εφηµερίς Ελληνική», ένα βραχύβιο έντυπο των Ελλήνων διαφωτιστών που ξεκίνησε να κυκλοφορεί στο Παρίσι το 1819. Το περιοδικό/εφηµερίδα, το οποίο απηχούσε το πνεύµα του Αδαµάντιου Κοραή, σκληρά αντικληρικαλιστικό, αρίθµησε τρία «τετράδια» (τόµους). Σύµφωνα µε τη Στέση Αθήνη, αναπληρώτρια καθηγήτρια Νεοελληνικής Φιλολογίας Πανεπιστηµίου Πατρών, «η ύλη της περιλάµβανε κείµενα ελληνικά και σε µετάφραση, γύρω από θέµατα φιλοσοφίας, φιλολογίας, φυσικής ιστορίας. Εξελίχθηκε σε µαχητικό φύλλο, δηµοσιεύοντας άρθρα και κείµενα µε προωθηµένη προοδευτική ιδεολογία. Υποστήριξε σθεναρά τον Κοραή, αντιτάχθηκε ανοιχτά στους αντιδραστικούς κύκλους, υποστήριξε την πρόοδο, τις ιδέες του ∆ιαφωτισµού. […] Καταδίκαζε την απάτη, την άγνοια, την αµάθεια, τη δεισιδαιµονία, τη συκοφαντία, έστρεφε τα βέλη της προς τους πολιτικά διεφθαρµένους, τους αυλικούς, τους αµαθείς ιερείς, αντιπαρέθετε το φως (τις προοδευτικές ιδέες) µε το σκότος (τη συντήρηση)».
Στο τρίτο «τετράδιο» –κι ενώ η επανάσταση είχε ξεκινήσει– η «Μέλισσα» προκήρυσσε διαγωνισµό µε θέµα «Ποία και πόσα είναι τα κακά, όσα προξένησαν και έτι προξενούσιν εις το δυστυχές ηµών γένος οι περισσότεροι των αρχιερέων. Από Φωτίου του πατριάρχου µέχρι της σήµερον; Ποίοι δε υπάρχουσιν οι κύριοι τρόποι, δι’ ων είναι δυνατόν να καταργηθή διόλου ο πανώλεθρος και φρικτός δεσποτισµός των αναξίων διαδόχων του φιλανθρώπου Ιησού και σωτήρος;». Η «Μέλισσα» τερµάτισε την κυκλοφορία της στον τρίτο τόµο και έτσι ο διαγωνισµός δεν ευοδώθηκε.
Αποδοµώντας τα επιχειρήµατα της εκκλησίας
∆ιακόσια χρόνια µετά η Κίνηση Ελλήνων Πολιτών για την Εκκοσµίκευση του Κράτους (ΚΕΠΕΚ) αναβίωσε τον διαγωνισµό εκσυγχρονίζοντας το θέµα του: «Ο διαχρονικά αµφιλεγόµενος ρόλος της ορθόδοξης εκκλησίας στον ελλαδικό χώρο από τον 4ο µεταχριστιανικό αιώνα µέχρι σήµερα, οι αιτίες και οι τρόποι αντιµετώπισης του προβλήµατος σήµερα». ∆έκα εργασίες τιµήθηκαν από τις συνολικές συµµετοχές, οι οποίες κυκλοφόρησαν σε τόµο από τη σειρά Lux Obris των Εκδόσεων iWrite, όπως και η φωτοµηχανική ανατύπωση του τρίτου τετραδίου της «Μέλισσας».
Τα δέκα τιµηθέντα κείµενα καλύπτουν την καταστροφική πολιτεία της επίσηµης εκκλησίας στον ελλαδικό χώρο. Οι τίτλοι τους είναι ενδεικτικοί: «Η επικράτηση της εκκλησίας και η καταστροφή του ελληνικού πολιτισµού. Από τον 4ο αιώνα και σε όλη τη βυζαντινή περίοδο» (Φιλίστωρ), «Η αντίδραση της Ορθόδοξης Εκκλησίας στις φιλοσοφικές θέσεις και το επιστηµονικό έργο του Νικηφόρου Γρηγορά, ενός πρώιµου homo-universalis του Βυζαντίου» (Μάρκος ∆ενδρινός, καθηγητής Πληροφορικής και Ιστορίας & Φιλοσοφίας της Επιστήµης στο τµήµα Αρχειονοµίας, Βιβλιοθηκονοµίας & Συστηµάτων Πληροφόρησης του Πανεπιστηµίου ∆υτικής Αττικής), «Ιωάννης ο Χρυσόστοµος: Ένας εχθρός των τεχνών και του κάλλους που τιµάται από το ελληνικό κράτος ως προστάτης της παιδείας» (Άννα Γρίβα, υποψήφια διδάκτωρ Ιταλικής Φιλολογίας), «Ο νέος ελληνισµός και η σχέση του µε την εκκλησία: Μια σύντοµη κοινωνιολογική ερµηνεία για τον αµφιλεγόµενο ρόλο της εκκλησίας» (∆ηµήτρης Κ. ∆ιακογιάνης, κοινωνιολόγος), «Η δίωξη του φιλόσοφου και µαθηµατικού Στέφανου ∆ούγκα στις αρχές του 19ου αιώνα» (Στέλιος Λαµνής, µαθηµατικός), «Η διαµάχη της “Πατρικής” και της “Αδελφικής ∆ιδασκαλίας”: Η πρώτη επίσηµη µάχη των ιδεών και ο ρόλος της στη διαµόρφωση των θεµελίων της εθνικής επανάστασης» (Γιώργος ∆ρίτσας, φιλόλογος), «Ένας παλιός εχθρός µε νέο όνοµα, οι νέες ιδέες και η στάση της Ανατολικής Ορθόδοξης Εκκλησίας» (Σωτήρης Τριανταφύλλου, ιστορικός – διδάκτορας του Πανεπιστηµίου Οξφόρδης), «Νεολαία, εκκλησία και δικτατορία των συνταγµαταρχών: Λίγα σχόλια µε αφορµή το έργο του ∆ηµητρίου Πάλλα» (Κώστας Κατσάπης, διδάσκων στο Πάντειο Πανεπιστήµιο και το ΕΑΠ), «Οι οριακοί 18ος και 19ος αιώνες: Η πορεία από τον Ελληνικό ∆ιαφωτισµό στη Μεγάλη Ιδέα. Η µετέωρη εκκοσµίκευση του νεοσύστατου ελληνικού κράτους και ο ρόλος της εκκλησίας» (Σπύρος Τσουκαλάς, συνταξιούχος της ∆ΕΗ), «Εκκοσµίκευση του κράτους και ορθόδοξη εκκλησία» (Αθανάσιος Πολίτης, ιστορικός).
Χουντικό καθεστώς υπό τη σκέπη της εκκλησίας
Το πρώτο βραβείο του διαγωνισµού κέρδισε η εργασία του Κώστα Κατσάπη, ο οποίος µε αφορµή τα κείµενα που έγραψε ο πανεπιστηµιακός δάσκαλος ∆ηµήτριος Πάλλας για το «Βήµα» λίγο προτού εκπνεύσει η χούντα των συνταγµαταρχών, τα οποία ποτέ δεν δηµοσιεύτηκαν, αναδεικνύει τον ρόλο της παρεκκλησιαστικής οργάνωσης Ζωή στην εγκαθίδρυση του καθεστώτος της 21ης Απριλίου. Ακολουθεί απόσπασµα από το κείµενο:
«Στην εµφυλιακή συγκυρία η Ζωή θα διαδραµατίσει κρίσιµο ρόλο, ενώ σταδιακά θα µετατραπεί σε µια οργάνωση “οµπρέλα” που ήλεγχε άλλες µικρότερες, όπως η Χριστιανική Ενωσι Επιστηµόνων ή η Χριστιανική Φοιτητική Ενωσι. Την ίδια περίοδο η Αδελφότητα θα αποκτήσει πρόσβαση στα ανάκτορα, τοποθετώντας µάλιστα τον Ιερώνυµο Κοτσώνη (που θα αναρριχηθεί στο αξίωµα του αρχιεπισκόπου στη διάρκεια της δικτατορίας) στη θέση του Ιερέως των Ανακτόρων. Στα χρόνια του Εµφυλίου η Αδελφότητα φαίνεται πως ήδη είχε καταλήξει στο µεγαλόπνοο σχέδιό της: στόχος της εφεξής δεν ήταν απλώς η “αναβίωση της θρησκευτικής ζωής” και η γνωστοποίηση του µηνύµατος του θεού “σε όλα τα επαγγέλµατα και όλας τας τάξεις των ανθρώπων”, αλλά η µετατροπή της χριστιανικής ιδεολογίας σε πολιτική πράξη. Ως προς τον στόχο τούτο, σύµφωνα µε τον ∆ηµήτριο Πάλλα, προτάθηκαν δύο στρατηγικές επιλογές: η πρώτη είχε να κάνει µε τη δηµιουργία ενός “χριστιανικού κόµµατος” στα πρότυπα (εκτιµώ) των αντίστοιχων χριστιανικών κοµµάτων που την ίδια περίοδο άνθησαν στη δυτική Ευρώπη (στην Ιταλία λ.χ.), ενώ η δεύτερη επιλογή είχε να κάνει µε τον εντεινόµενο επηρεασµό της δηµόσιας ζωής στην κατεύθυνση της αναµόρφωσης της κοινωνικής, πολιτικής και κυρίως πολιτισµικής ζωής του τόπου. […] Στα τέλη της δεκαετίας του ’50 η Ζωή είναι ήδη µια πανίσχυρη οργάνωση έχοντας τη δυνατότητα να επηρεάζει καταλυτικά τις ελίτ της ελληνικής κοινωνίας. […] Το πραξικόπηµα είχε δύο σκέλη και αν το πρώτο συνδέεται µε αίτια που εντοπίζονται στη σφαίρα των πολιτικών εξελίξεων […], το δεύτερο σκέλος αφορά τις αδιαµφισβήτητες σχέσεις των πρωτεργατών της δικτατορίας µε ένα “οργανωµένο εσωτερικό πνευµατικό κίνηµα που µε την 21η Απριλίου 1967 βρήκε τη δυναµική του έκφραση”».
INF0
Τα βιβλία «Μέλισσα. Η φωνή των Ελλήνων Διαφωτιστών από το 1821» και «Ο αμφιλεγόμενος ρόλος της Ορθόδοξης Εκκλησίας στην Ελλάδα (4ος-21ος αιώνας)» κυκλοφορούν στη σειρά Lux Orbis των εκδόσεων iWrite
