Ήμασταν θεατές στην παράσταση του Εθνικού που παίχτηκε σε νοσηλευόμενους της ψυχιατρικής πτέρυγας του Κωνσταντοπούλειου νοσοκομείου
Κλείνει την πόρτα του θαλάμου πίσω της, βγάζει τις παντόφλες με τα αρκουδάκια και κάθεται οκλαδόν στο σιδερένιο κρεβάτι που τρίζει. Μόλις οι ηθοποιοί Ηλίας Κουνέλας και Ιφιγένεια Γρίβα, οι πρωταγωνιστές του «Επισκεπτηρίου», της κοινωνικής δράσης του Εθνικού Θεάτρου, της ανακοινώνουν ότι βρίσκονται εκεί για να παρουσιάσουν μια παράσταση «μόνο γι’ αυτή», το βλέμμα της πλημμυρίζει από παιδική αδημονία. Η Δώρα πάσχει από οριακή διαταραχή προσωπικότητας και φιλοξενείται εδώ και μερικούς μήνες στην ψυχιατρική κλινική του Κωνσταντοπούλειου Γενικού Νοσοκομείου – μια από τους 17 νοσηλευόμενους του ιδρύματος. Σήμερα όμως η Δώρα γίνεται ακόμη ένας κρίκος ανάμεσα στους 2.500 ασθενείς που έχουν ανταποκριθεί στο «Επισκεπτήριο».
Ανεβάζοντας Χέμινγουεϊ σε θάλαμο
Πριν από τρία χρόνια το Εθνικό Θέατρο υιοθετούσε την πρόταση του ηθοποιού και σκηνοθέτη Ηλία Κουνέλα να στείλει ολιγομελές κλιμάκιο σε νοσοκομεία και ιδρύματα που θα δίνει παραστάσεις για χρόνιους ασθενείς. Η εμπειρία της μακράς νοσηλείας του ίδιου (πολύ προτού γίνει ηθοποιός) υπήρξε η αφορμή για να γεννηθεί η ιδέα μιας φόρμας θεάτρου δωματίου όπου ο θεατής έχει πρόσωπο, έχει όνομα και μοιράζεται τον ίδιο χώρο με τον ηθοποιό. Ομολογεί ωστόσο ότι αυτό που τον ώθησε σε αυτήν τη χειρονομία δεν ήταν ούτε η ανθρωπιά του ούτε η διάθεση αλληλεγγύης.
«Ψάχναμε μια θεατρική γλώσσα – αυτή είναι η αλήθεια. Ενα θέατρο όπου ο θεατής βρίσκεται σε επείγουσα κατάσταση σημαίνει πως θα ήταν πολύ περισσότερο παρών σε αυτό. Στην αρχή σχεδόν δεν αντιλαμβανόμασταν ότι είχαμε μπροστά μας ανθρώπους που θα αισθάνονταν ανακούφιση με λίγες έστω φράσεις μας» παραδέχεται. Σύντομα –δίνοντας έξι με επτά παραστάσεις την εβδομάδα στα νοσοκομεία της πόλης– όλα μέσα τους θα ανατρέπονταν. Το καλλιτεχνικό πρόσχημα θα υποχωρούσε για να επικρατήσει ο ανθρώπινος παράγοντας. «Αρχίσαμε να συνειδητοποιούμε τι σημαίνει μοίρασμα· να κάνουμε κάτι που θα το βιώσουμε μαζί με συνανθρώπους μας οι οποίοι αδυνατούν να πάνε στο θέατρο. Συνειδητοποιήσαμε τι σημαίνει για κάποιον να πονά και μέσα από αυτή την ευθραυστότητα να “ανοίγει” προς τον άλλο» εξηγεί η Ιφιγένεια Γρίβα.
Στο δωμάτιο του ψυχιατρικού τμήματος του Κωνσταντοπούλειου νοσοκομείου η Δώρα μαζεύει δάκρυα με τις άκρες των δαχτύλων της. Εντελώς αθόρυβα· δεν ακούς ούτε το ρουθούνισμά της. Ο Ηλίας και η Ιφιγένεια αφηγούνται αυτοσχεδιαστικά και ευρηματικά το «Ο γέρος και η θάλασσα» του Ερνεστ Χέμινγουεϊ, υπό τον τίτλο «Ιστορία για τη δύναμη της ανθρώπινης ψυχής» – μια από τις τέσσερις ιστορίες που έχουν ετοιμάσει για τους θεατές τους. «Την ψυχή μου κανείς δεν θα την πάρει. Η ψυχή μου θα ταξιδεύει για πάντα» λέει ο Ηλίας ανοίγοντας τα χέρια προς το μέρος της Δώρας και νέα συγκίνηση εκδηλώνεται στα μάτια της. Λίγα λεπτά αργότερα εκείνη θα θυμηθεί τις παιδικές παραστάσεις όπου πρωταγωνιστούσε στο σχολείο, τα ξέγνοιαστα χρόνια προτού έρθει η αρρώστια. «Εχω βασανιστεί πολύ στη ζωή μου» μουρμουρίζει με παράπονο και σπεύδει να ευχαριστήσει την προϊσταμένη για την πρωινή χαρά που της επιφύλασσε. «Ξαφνικά κάποιος ασχολήθηκε μαζί της, κάποιος της έδωσε αξία» παρατηρεί η τελευταία σε μια προσπάθεια να εξηγήσει τη φόρτισή της.
Οι πολλές και διαφορετικές αντιδράσεις
Το «Επισκεπτήριο» έχει αναπάντεχη επίδραση στους ασθενείς θεατές. Στα τρία χρόνια παρουσίασής του έχουν υπάρξει περιπτώσεις που μετά τη θεατρική εμπειρία οι ασθενείς βρίσκουν το κουράγιο να σηκωθούν από το κρεβάτι, να φάνε ενώ αρνούνταν, να κοινωνικοποιηθούν με άλλους νοσηλευόμενους. Στον τέταρτο όροφο του «Αγίου Σάββα» ένα αγόρι έβγαλε από την ντουλάπα το βιολί του και άρχισε να παίζει με τον ορό στο χέρι. Στο «Ανδρέας Συγγρός» ένας ηλικιωμένος άρχισε να απαγγέλλει απόσπασμα από αρχαία τραγωδία – το κομμάτι που είχε ετοιμάσει ο ίδιος όταν έδινε εισαγωγικές εξετάσεις πριν από 60 χρόνια στο Εθνικό. Στο Σπυροπούλειο μια γιαγιά καθηλωμένη στο κρεβάτι ζητάει πάντα να της βάλουν κραγιόν και την καλή της μπλούζα προτού μπει στο δωμάτιό της η ομάδα των ηθοποιών. «Το σπουδαιότερο είναι ότι αρχίζουν να φαντάζονται και να ονειρεύονται εικόνες μακριά από αυτές που έχουν στο ίδρυμα» σημειώνουν οι πρωταγωνιστές του.
Η δράση δίνει προτεραιότητα σε ασθενείς ογκολογικών νοσοκομείων που βρίσκονται σε τελικό στάδιο και γενικά σε σοβαρά περιστατικά – χωρίς αυτό να σημαίνει πως η παράσταση δεν παίζεται και σε άλλους ασθενείς. «Μου φαίνεται ότι οι μεσήλικες είναι πιο ιδιαίτεροι θεατές. Γιατί αρρωσταίνοντας αφήνουν σε τρομερή εκκρεμότητα τη ζωή και την οικογένειά τους, είναι πολύ θυμωμένοι γι’ αυτό και συχνά δεν αποδέχονται την ασθένεια. Αυτοί οι άνθρωποι με συγκινούν πιο πολύ, κουβαλούν τρομερή μοναξιά» λέει ο Ηλίας Κουνέλας.
«Σιγά μην είστε εσείς ηθοποιοί! Εγώ είμαι η πρωταγωνίστρια» λέει με σαρκαστικό ύφος μια γυναίκα στον διάδρομο του ψυχιατρείου τραβώντας νευρικές ρουφηξιές με το πουράκι της. Η σημερινή παράσταση προοριζόταν αρχικά γι’ αυτήν αλλά καθώς βρίσκεται σε έξαρση (πάσχει από σχιζοφρένεια) κρίθηκε πιο συνετό από τους νοσηλευτές να μη συμμετάσχει. Θα νόμιζε λοιπόν κανείς ότι οι ψυχιατρικοί ασθενείς είναι το δυσκολότερο κοινό· κι όμως οι πρωταγωνιστές του «Επισκεπτηρίου» ισχυρίζονται το αντίθετο: «Οι ψυχιατρικοί ασθενείς λατρεύουν το θέατρο. Καθορίζονται συνήθως από συνειρμική σκέψη και το θέατρο είναι συνειρμική τέχνη. Αυτοί οι άνθρωποι διαθέτουν τεράστιο απόθεμα φαντασίας και πολλές φορές μας λένε πως εμείς είμαστε πιο τρελοί γιατί ακολουθούμε τη λογική τους. Τα ψυχιατρεία είναι ό,τι πιο ξεκούραστο μπορεί να μας συμβεί κι έτσι αν έχουμε κλείσει πολλές επισκέψεις σε αντίστοιχα ιδρύματα μέσα στην ίδια εβδομάδα νιώθουμε κάπως σαν να λουφάρουμε».
Δέος και αγωνία για χαμόγελα
Το πρωινό φως μπαίνει από το παράθυρο του θαλάμου και είναι ο μοναδικός «προβολέας» που φωτίζει αυτή την ιδιότυπη παράσταση η οποία παίζεται για τη Δώρα. Μισή ώρα μετά –οι παραστάσεις στους θαλάμους διαρκούν από ένα τέταρτο έως 40 λεπτά, ανάλογα με τις αντοχές και την ανταπόκριση του ασθενούς– εκείνη τους χειροκροτεί και βάζει αμίλητη τα χέρια στο στήθος της με ευγνωμοσύνη. Το «Επισκεπτήριο» δεν θυμίζει σε τίποτε την αίγλη του θεάτρου. Μπορεί ανά πάσα στιγμή να διακοπεί γιατί θα μπει στο δωμάτιο ο τραπεζοκόμος με το βραστό κοτόπουλο στο πιάτο ή ο γιατρός που θα γίνει κατά λάθος ήρωας του δρώμενου. Και όμως, οι λειτουργοί του εξομολογούνται ότι εκεί μέσα νιώθουν κάτι ιερό. «Νιώθουμε δέος, αν θα τα καταφέρουμε, αν θα κάνουμε τον ασθενή να χαμογελάσει. Κάθε φορά η ίδια γλυκιά, ιερή αγωνία. Δεν θέλω να τον ωραιοποιήσω, μα ο ανθρώπινος πόνος είναι ιερός, κάτι πολύ αρχαίο, πολύ μεγάλο» λέει ο Ηλίας Κουνέλας. Η Ιφιγένεια πάλι νιώθει πολύ πολύ μικρή. «Αισθάνομαι πως ό,τι κάνουμε δεν φτάνει. Γιατί η πίστη που έχουν σοβαρά ασθενείς, η αγάπη για τη ζωή, το χαμόγελο και το φως τους, όλα είναι πολύ μεγαλύτερα από τα δικά μας, μας ξεπερνούν».
Κανείς τους δεν ρωτάει λεπτομέρειες για την κατάσταση του ασθενούς που επισκέπτονται. Επιλέγουν την άγνοια όχι για να προφυλάξουν τον εαυτό τους από τις συγκινήσεις αλλά επειδή θέλουν να κοιτάξουν στα μάτια τον άνθρωπο, αποκομμένο από την ασθένεια που τον λυγίζει – ακόμη και αν ο άνθρωπος αυτός δεν τα καταφέρει. «Δεν γίνεται να κρυφτείς ούτε από τη συμπόνια ούτε από τη θλίψη» λένε. «Αν αποφύγουμε αυτά τα συναισθήματα θα έχουμε ψεύτικη αίσθηση για τη ζωή, χωρίς βάθος. Εμείς θέλουμε να είμαστε εκεί και να το ζούμε ολόκληρο».
Η Δώρα τούς ξεπροβοδίζει μέχρι την έξοδο του ψυχιατρείου. Τους αγκαλιάζει με μια ζεστή παρόρμηση. Πόση αλήθεια χωράει σε αυτήν τη μικρή στιγμή; Και πόση ζωή; Η Ιφιγένεια Γρίβα λέει ότι ύστερα από κάθε «Επισκεπτήριο» αισθάνεται πιο ζωντανή και πιο ταπεινή, συνειδητοποιώντας πως όλοι είμαστε ευάλωτοι, όλοι δυνάμει ασθενείς. Ο Ηλίας Κουνέλας λέει ότι ακόμη και στην πιο οδυνηρή στιγμή της ζωής υπάρχει ομορφιά, πως η ζωή είναι η σπουδαιότερη αξία στον κόσμο, ότι η τέχνη είναι η κόρη της ζωής και πως χάρη σε αυτή μπορούν σήμερα να νιώθουν ευγνώμονες που κυλούν σαν μια σταγόνα στο ποτάμι της ανθρωπότητας.
Το «Επισκεπήριο» σε ιατρικό συνέδριο
Πριν από μερικές εβδομάδες η ομάδα του «Επισκεπτηρίου» και ο καλλιτεχνικός διευθυντής του Εθνικού Θεάτρου Στάθης Λιβαθινός συμμετείχαν στο συνέδριο κλινικής και μεταφραστικής ογκολογίας που διοργανώθηκε στο Πανεπιστημιακό Νοσοκομείο Ηρακλείου Κρήτης. Με αφορμή την ευεργετική δράση του Εθνικού αφιερώθηκε μια ολόκληρη ημέρα του συνεδρίου στην ανάγκη να εισαχθεί το θέατρο στα νοσοκομεία ως παρηγορητική φροντίδα. «Οι ίδιοι οι γιατροί ομολόγησαν ότι μας χρειάζονται» λένε ο Ηλίας Κουνέλας και η Ιφιγένεια Γρίβα.
Ωστόσο το «Επισκεπτήριο» δεν έτυχε της ίδιας υποστήριξης από την πρώτη στιγμή. Τα γραφειοκρατικά προβλήματα, η καχυποψία και η απροθυμία των γιατρών για την ανάμειξη ηθοποιών στη δουλειά τους ήταν πολύ συχνά φαινόμενα στην πρώτη φάση της δράσης. Το διακύβευμα ωστόσο ήταν τόσο υψηλό ώστε ο Ηλίας Κουνέλας και η Ιφιγένεια Γρίβα ξεπέρασαν τα εμπόδια. Σήμερα το αίτημά τους να διευρυνθεί η δράση τους με τη συμμετοχή και άλλων ηθοποιών φαίνεται ότι βρίσκει θετική ανταπόκριση από τη διοίκηση του θεάτρου – αναγνωρίζοντας ωστόσο ότι πρέπει να ευαισθητοποιούν και άλλοι φορείς προς την ίδια κατεύθυνση.
«Δεν είναι δικό μας μονοπώλιο, ούτε του Εθνικού Θεάτρου. Ας ακούσουν και άλλοι φορείς για τα μικρά θαύματα που συμβαίνουν εδώ, να χρηματοδοτήσουν τη δράση, να εξαπλωθεί όσο περισσότερο γίνεται. Ολοι κάποια στιγμή στη ζωή μας θα χρειαστούμε κάποιον να μας αφηγηθεί ιστορίες. Αυτό εξάλλου συνέβαινε πάντα μέσα στους αιώνες: όταν κάποιος αρρώσταινε, υπήρχε εκείνος που τον επισκεπτόταν για να του διαβάσει κάτι, να του αφηγηθεί ένα παραμύθι και να τον παρηγορήσει».
