Μια συζήτηση με τον αναπληρωτή καθηγητή Ανθρωπολογίας και Ψυχολογικών Επιστημών (Πανεπιστήμιο του Κονέκτικατ) σχετικά με τη σημασία των τελετουργιών στη ζωή μας
Πριν από λίγο καιρό κυκλοφόρησε στα ελληνικά το βιβλίο του Δημήτρη Ξυγαλατά «Η δύναμη της τελετουργίας». Καταγράφει την έρευνα πεδίου που έκανε σε διάφορες περιοχές του κόσμου για δύο δεκαετίες με στόχο την ερμηνεία των τελετουργιών σε ένα φάσμα που εκτείνεται από την καθημερινή προσευχή έως τα μαζικά προσκυνήματα, την πυροβασία, το περπάτημα πάνω σε λάμες σπαθιών και τις απόκρυφες τελετές μαύρης μαγείας. Με αφορμή την κυκλοφορία του βιβλίου αναζητήσαμε τον διακεκριμένο ανθρωπολόγο. Είναι αναπληρωτής καθηγητής Ανθρωπολογίας και Ψυχολογικών Επιστημών στο Πανεπιστήμιο του Κονέκτικατ και διευθυντής του Εργαστηρίου Πειραματικής Ανθρωπολογίας.
Είναι οι τελετουργίες έμφυτη ανθρώπινη ανάγκη;
Αυτό φανερώνουν οι ανθρωπολογικές παρατηρήσεις. Ολες οι ανθρώπινες κοινωνίες ανεξαιρέτως, τόσο του παρελθόντος όσο και του παρόντος, έχουν τελετουργίες. Υπάρχουν πολλές ενδείξεις ότι οι πλησιέστεροι συγγενείς μας, όπως ο άνθρωπος του Νεάντερταλ και ο άνθρωπος της Χαϊδελβέργης, είχαν τελετουργίες, για παράδειγμα ταφικά έθιμα. Το δικό μας είδος, όμως, ο Homo Sapiens, δείχνει έντονη ροπή προς το τελετουργικό στοιχείο, σε βαθμό που αποτελεί ένα από τα βασικά γνωρίσματά μας.
Τα ζώα έχουν τελετουργίες;
Βεβαίως. Το πιο κοινό παράδειγμα είναι οι τελετουργίες ζευγαρώματος των πουλιών, αλλά όσο περισσότερο ερευνούμε τον κόσμο των ζώων τόσο περισσότερες τελετουργίες ανακαλύπτουμε. Για παράδειγμα, οι ελέφαντες φαίνεται να είναι από τα λίγα ζώα που αντιλαμβάνονται την έννοια του θανάτου και συχνά πραγματοποιούν «προσκυνήματα», μακρινά ταξίδια με προορισμό τον τόπο στον οποίο απεβίωσε κάποιος συγγενής τους, όπου περιεργάζονται τα οστά του για ώρες. Πρόσφατα ερευνητές επίσης ανακάλυψαν ότι οι χιμπατζήδες συχνά επισκέπτονται συγκεκριμένα δέντρα, μπροστά στα οποία χορεύουν, εναποθέτουν πέτρες και τυμπανίζουν στους κορμούς τους.
Ισχύει ότι οι τελετουργίες πρωτοεμφανίστηκαν στο Γκεμπεκλί Τεπέ πριν από 12.000 χρόνια;
Ανθρώπινες τελετουργίες υπάρχουν πολύ παλαιότερα από το Γκεμπεκλί Τεπέ. Αυτά που δεν υπάρχουν, όμως, από όσο ξέρουμε, είναι μόνιμη εγκατάσταση, γεωργία, γραφή και όλα αυτά που θεωρούμε ορόσημα του πολιτισμού. Εκεί, λοιπόν, στη σημερινή Τουρκία, κοντά στα σύνορα με τη Συρία, βρίσκονται οι αρχαιότεροι γνωστοί ναοί του κόσμου. Πρόκειται για γιγάντια έκταση με μέγεθος περίπου όσο είκοσι γήπεδα ποδοσφαίρου, όπου αναγέρθηκαν μνημεία φτιαγμένα από τεράστιους σκαλιστούς μονολιθικούς στύλους με ιδιαίτερη λεπτομέρεια. Αυτά τα μνημεία έχουν τριπλάσια ηλικία από τις πυραμίδες της Αιγύπτου και διπλάσια από το Στόουνχεντζ. Απ’ ό,τι φαίνεται, αυτά τα μνημεία αποτελούσαν τόπο προσκυνήματος νομαδικών λαών που ζούσαν χιλιάδες χιλιόμετρα μακριά. Ο αρχαιολόγος Κλάους Σμιτ που ανακάλυψε αυτή την τοποθεσία δήλωσε ότι «πρώτα ήρθε ο ναός και μετά η πόλη».
Τι σημαίνει αυτό;
Οτι οι τελετουργίες που πραγματοποιούνταν εκεί ήταν τόσο σημαντικές γι’ αυτούς τους ανθρώπους που τους οδήγησαν στη μόνιμη εγκατάσταση ώστε να μπορέσουν να συντηρήσουν όλους αυτούς τους προσκυνητές και αυτό ήταν που επέτρεψε την ίδρυση των πρώτων πόλεων. Πράγματι, βλέπουμε ότι η γεωργική παραγωγή ξεκινά για πρώτη φορά στην ίδια περιοχή εκατοντάδες χρόνια αργότερα. Αν ο Σμιτ έχει δίκιο, λοιπόν, η κινητήρια δύναμη πίσω από τη δημιουργία των πρώτων μεγάλων πολιτισμών δεν ήταν η αναζήτηση τροφής (άλλωστε οι τροφοσυλλέκτες ζούσαν σε πολύ καλύτερες συνθήκες απ’ ό,τι οι πρώτοι αγρότες), αλλά η ανθρώπινη ανάγκη για τελετουργία.
Γιατί οι παραδόσεις είναι σημαντικές για την ανθρωπότητα;
Οι παραδόσεις αντλούν το κύρος τους από την πάροδο του χρόνου. Σε όλες τις κοινότητες που έχω μελετήσει οι ντόπιοι μού είπαν ότι οι παραδόσεις τους έχουν περάσει αυτούσιες από γενιά σε γενιά. Ακόμη κι όταν ανέφερα κάποιες περιπτώσεις που γνώριζα ως παραλλαγές, όλοι τις αντιμετώπιζαν ως σπάνιες και ασήμαντες εξαιρέσεις. «Είναι αλήθεια ότι παλιά θυσιάζαμε βουβάλια ενώ τώρα θυσιάζουμε πρόβατα. Αλλά αυτό γίνεται επειδή δεν υπάρχουν πια βουβάλια» μου είπε μια αναστενάρισσα στην Ελλάδα. Αυτή η συνέχεια είναι σημαντική. Η πραγματοποίηση μιας τελετουργίας με τον τρόπο που τελούνταν και στο παρελθόν μάς εντάσσει σε κάτι μεγαλύτερο όχι μόνο από μας αλλά και από ολόκληρο τον κοινωνικό μας κόσμο και μας συνδέει με μια κοινωνία ανθρώπων που υπερβαίνει τον χώρο και τον χρόνο.
Τι εξυπηρετούν οι τελετουργίες και οι παραδόσεις τόσο σε προσωπικό όσο και σε συλλογικό επίπεδο;
Σε ατομικό επίπεδο η τελετουργία βοηθά στην καταπολέμηση του άγχους. Λόγω της αυστηρής δομής τους (γίνονται πάντα με τον ίδιο τρόπο) προσδίδουν μια αίσθηση σιγουριάς, ότι όλα είναι υπό έλεγχο. Γι’ αυτό όταν αγχωνόμαστε η συμπεριφορά μας γίνεται πιο τελετουργική. Σε πειράματα που έχει κάνει η ερευνητική μου ομάδα βλέπουμε για παράδειγμα ότι μετά την πραγματοποίηση τελετουργιών μειώνονται τα επίπεδα κορτιζόνης και αυξάνεται η μεταβλητότητα του καρδιακού ρυθμού, που σημαίνει ότι το άγχος μειώνεται.
Σε συλλογικό επίπεδο οι τελετουργίες αποτελούν μηχανισμούς ενίσχυσης της κοινωνικής συνοχής. Στην έρευνά μου έχω ανακαλύψει ότι κατά τη διάρκεια ομαδικών τελετουργιών οι συναισθηματικές αντιδράσεις των ανθρώπων συντονίζονται (για παράδειγμα οι καρδιακοί παλμοί τους συγχρονίζονται) και αυτό τους κάνει να νιώθουν πιο δεμένοι μεταξύ τους. Εχουμε βρει επίσης ότι έπειτα από αυτές τις τελετουργίες οι άνθρωποι εμπιστεύονται τα άλλα μέλη περισσότερο και είναι πιο πρόθυμοι να τα βοηθήσουν.
Είναι στις μέρες μας τόσο σημαντικές όσο πριν από έναν αιώνα;
Η τελετουργία πάντα ήταν σημαντική για τους ανθρώπους. Ακόμη και στη σύγχρονη εποχή της εκκοσμίκευσης βλέπουμε ότι οι τελετουργίες δεν παύουν, απλώς αλλάζουν μορφή. Μπορεί, για παράδειγμα, να πηγαίνει λιγότερος κόσμος στην εκκλησία, αλλά οι ζωές μας εξακολουθούν να περιλαμβάνουν άπειρες τελετουργίες: τσουγκρίζουμε τα ποτήρια μας, τραγουδούμε και χορεύουμε σε συναυλίες και σε γήπεδα, πηγαίνουμε σε γάμους και πάρτι γενεθλίων, κάποιοι μπορεί να κάνουν γιόγκα και ούτω καθεξής.
Πώς καταφέρνουμε να διατηρήσουμε τις παραδόσεις μας σε έναν παγκοσμιοποιημένο κόσμο;
Η αλλαγή είναι αναπόφευκτη, αλλά παράλληλα είναι σημαντικό το αίσθημα της συνέχειας. Καθώς αλλάζει η κοινωνία γύρω μας, αυτό το αίσθημα πολλοί μπορούν να το βρουν αλλού. Βλέπουμε, για παράδειγμα, ότι πολλοί νέοι στρέφονται σε παραδόσεις όπως η γιόγκα που ανέφερα πριν, οι οποίες ναι μεν είναι ξενόφερτες, αλλά συχνά είναι εξίσου αρχαίες και σε αυτούς τους ανθρώπους προσφέρουν το ίδιο αίσθημα της συνέχειας.
Λέγατε προηγουμένως ότι όταν είμαστε αγχωμένοι γίνονται πιο τελετουργικές οι πράξεις μας. Γιατί συμβαίνει αυτό;
Ο εγκέφαλός μας δεν είναι απλός επεξεργαστής δεδομένων. Είναι μια προγνωστική συσκευή. Δεν δέχεται παθητικά πληροφορίες, αλλά κάνει διαρκώς προβλέψεις για το τι θα συμβεί. Οταν οδηγούμε, για παράδειγμα, ανά πάσα στιγμή κάνει προβλέψεις για το πού θα είμαστε εμείς αλλά και όλα τα άλλα αυτοκίνητα σε λίγα δευτερόλεπτα. Oταν δεν μπορούμε όμως να κάνουμε καλές προβλέψεις (όταν υπάρχει αβεβαιότητα) βιώνουμε άγχος. Επειδή όμως οι τελετουργίες είναι ιδιαίτερα προβλέψιμες (γίνονται πάντα με τον ίδιο τρόπο) μας βοηθούν να ελαφρύνουμε αυτή την αβεβαιότητα. Ακόμη λοιπόν κι αν αυτές οι πράξεις δεν μπορούν να επηρεάσουν άμεσα το περιβάλλον μας, μπορούν να επιφέρουν ευεργετικά ψυχολογικά αποτελέσματα.
Γιατί τόσοι άνθρωποι παγκοσμίως συμμετέχουν σε επίπονες θρησκευτικές τελετές;
Οι τελετουργίες που έχουν έντονο χαρακτήρα συνδέονται με την ανάγκη για κοινωνική συνοχή. Ανθρωπολογικές έρευνες δείχνουν ότι όσο πιο έντονη είναι αυτή η ανάγκη τόσο πιο επίπονες είναι οι τελετουργίες. Για παράδειγμα, φυλές που αντιμετωπίζουν εξωτερικές απειλές (π.χ. πόλεμο) τείνουν να έχουν πιο επίπονες τελετουργίες μύησης. Το ίδιο συμβαίνει και με στρατιωτικές μονάδες ή εγκληματικές συμμορίες.
Γιατί ο πόνος παίζει τόσο σημαντικό ρόλο στη σύνδεση των ανθρώπων;
Η υψηλή συναισθηματική διέγερση δημιουργεί αλησμόνητες εμπειρίες, οι οποίες γίνονται βασικό μέρος της ίδιας της αυτοβιογραφικής μας αίσθησης, της ατομικής μας ταυτότητας. Πρόκειται για γεγονότα ιδιαίτερα, όπως για παράδειγμα ένα ατύχημα, ένας σεισμός, ένας πόλεμος. Αυτές είναι οι στιγμές που διαμορφώνουν τη ζωή και τον χαρακτήρα μας. Οταν αυτά τα γεγονότα τα βιώνουμε μαζί με άλλους οι ατομικές και οι συλλογικές μας εμπειρίες συμπίπτουν. Εχουμε πλέον μια αίσθηση αδελφότητας με αυτούς που έχουν τα ίδια βιώματα. Αυτή την ίδια αίσθηση προκαλούν οι επίπονες τελετουργίες, κάτι που αποτυπώνεται επίσης και στη γλώσσα που χρησιμοποιούν τα μέλη τους, που συχνά αποκαλούνται «αδέρφια» μεταξύ τους.
Εχετε αφιερώσει μεγάλο μέρος της ανθρωπολογικής σας έρευνας στις τελετές πυροβασίας στην Ελλάδα και την Ισπανία. Τι συμβαίνει στο μυαλό και το σώμα όσων συμμετέχουν;
Κατά τη διάρκεια αυτών των τελετουργιών η διέγερση είναι τόσο έντονη που συντελείται ένα είδος ηλεκτροχημικής καταιγίδας στον εγκέφαλο. Σκεφτείτε ότι έχω μετρήσει τους καρδιακούς παλμούς των πυροβατών, που συχνά φτάνουν τους 200-240 ανά λεπτό. Αυτό ενεργοποιεί το σύστημα ανταμοιβής στον εγκέφαλο, το οποίο απελευθερώνει ένα κοκτέιλ μορίων που φέρνουν ευφορία, συχνά ακόμη και παραισθήσεις και οράματα. Οταν αυτή η διέγερση διατηρείται για μεγάλα χρονικά διαστήματα μπορεί επίσης να παραγάγει ενδογενή οπιούχα όπως οι ενδορφίνες, οι οποίες μειώνουν τη δυσφορία και το άγχος και μετριάζουν τον πόνο. Παράλληλα, οι ενδορφίνες συνδέονται με τη δημιουργία εμπιστοσύνης και την ενίσχυση των δεσμών μεταξύ των ανθρώπων.
Τι σας ώθησε να μελετήσετε τις τελετουργίες των κατοίκων του Μαυρίκιου;
Ο Μαυρίκιος είναι ένα νησί στον Ινδικό Ωκεανό στο οποίο πραγματοποιώ έρευνα από το 2009. Το επέλεξα λόγω της πολιτισμικής του ποικιλομορφίας. Είναι ένα μωσαϊκό λαών και θρησκειών και ως αποτέλεσμα υπάρχουν εκεί πάρα πολλές συναρπαστικές τελετουργίες. Πηγαίνω κάθε χρόνο με μια ομάδα Αμερικανών και ντόπιων φοιτητών και πραγματοποιούμε έρευνα πεδίου συνδυάζοντας εθνογραφικές και πειραματικές μεθόδους.
Πώς θα περιγράφατε την τελετή του Καβαντί που γίνεται στο νησί;
Είναι μια πανάρχαια ινδουιστική τελετουργία που έφεραν μαζί τους οι πρώτοι Ινδοί δουλοπάροικοι που εργάζονταν στις φυτείες ζαχαροκάλαμου. Τελείται όμως και από εκατομμύρια άλλους Ινδούς ανά τον κόσμο. Πρόκειται για ένα προσκύνημα στον ναό του θεού Μούρουγκαν που κρατά μια μέρα ολόκληρη κάτω από τον τροπικό ήλιο. Προτού ξεκινήσουν, οι προσκυνητές περνούν βελόνες μέσα από το δέρμα τους, σούβλες μες στο πρόσωπό τους και γάντζους στην πλάτη τους με τους οποίους σέρνουν κάρα. Στους ώμους τους κουβαλούν αφιερώματα στον θεό που ζυγίζουν μέχρι και 80 κιλά, ενώ μερικοί περπατάνε σε καρφιά. Και όταν φτάσουν στον προορισμό τους ύστερα από πολλές ώρες πρέπει να ανεβούν 242 σκαλιά στην πλαγιά ενός βουνού για να τα προσφέρουν στον ναό. Στο πλαίσιο αυτής της τελετουργίας έχω κάνει διάφορες μετρήσεις. Σε μια από αυτές βρήκαμε ότι, παραδόξως, το βασανιστήριο αυτό έχει ευεργετικά αποτελέσματα στην ψυχική τους υγεία, εν μέρει λόγω των νευροχημικών διαδικασιών που προκαλούνται από την υπερδιέγερση και εν μέρει λόγω της κοινωνικής υποστήριξης που απολαμβάνουν οι συμμετέχοντες, καθώς αυξάνεται το κύρος τους μες στην τοπική κοινότητα.
Info:
Το βιβλίο «Η δύναμη της τελετουργίας» του Δημήτρη Ξυγαλατά κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Διόπτρα σε μετάφραση της Μυρτώς Καλοφωλιά.