Συνέντευξη με τον συγγραφέα του βιβλίου «ΕΑΜ Λέσβου: Ηττημένοι νικητές».
Ο Δημήτρης Μάντζαρης ακολουθεί βήμα βήμα την ΕΑΜική Αντίσταση στη Λέσβο διερευνώντας τι συνέβη στο νησί του βορειοανατολικού Αιγαίου τη δεκαετία του 1940, μια περίοδο καθοριστική για την ελληνική κοινωνία. Για το βιβλίο «ΕΑΜ Λέσβου – Ηττημένοι νικητές», ένα σημαντικό έργο που εμπλουτίζει τη σχετική βιβλιογραφία, συγκέντρωσε πολύτιμο υλικό από δημόσια και ιδιωτικά αρχεία, από τις εφημερίδες της εποχής, από έγγραφα που ανακτήθηκαν από πηγές του εξωτερικού διαδικτυακά, αλλά και προφορικές μαρτυρίες, αυτοβιογραφικές αφηγήσεις και απομνημονεύματα των πρωταγωνιστών της περιόδου. Στη συζήτηση που είχαμε ο συγγραφέας μίλησε για την Αντίσταση και την Απελευθέρωση στο νησί του βορειοανατολικού Αιγαίου, τις συνθήκες που ευνόησαν αλλά και δυσχέραναν την οργάνωση του ΕΑΜ Λέσβου, την καθολική κυριαρχία του στη λεσβιακή ύπαιθρο το καλοκαίρι του 1944, αλλά και όσα συνέβησαν μετά τη Συμφωνία της Βάρκιζας.
Πώς ξεκίνησε η έρευνά σας;
Η ερευνητική αυτή δουλειά γύρω από τη δεκαετία 1940-1950 με επίκεντρο κυρίως τη Λέσβο, αλλά και τα άλλα νησιά του Β. Αιγαίου, ξεκίνησε το 2014, τη χρονιά της κορύφωσης της οικονομικής και κοινωνικής κρίσης στην Ελλάδα. Η δεκαετία αυτή ήταν μια δεκαετία τομή για την οικογένεια της μάνας μου, όπως εξάλλου και για πολλές άλλες οικογένειες στη Λέσβο και στην υπόλοιπη Ελλάδα. Ήταν μια δεκαετία τομή, συνολικά για την ελληνική κοινωνία. Από μικρός συνειδητοποίησα, από τα συμφραζόμενα του οικογενειακού μου περιβάλλοντος, ότι το παρελθόν, έκρυβε πολλά μυστικά.
Ο τραυματισμός του θείου μου στη διαδήλωση της Καλλονής το 1944 και οι μετέπειτα μετεμφυλιακές περιπέτειες, μας στοίχειωναν όλους, μικρούς και μεγάλους. Και όταν η μάνα μου έφυγε από τη ζωή τελευταία από την οικογένεια, προς το τέλος του 2014, είχε πια ωριμάσει στο μυαλό μου η ιδέα για μια επιστημονική ερευνητική εργασία γύρω από την περίοδο αυτή. Το είδα ως ένα χρέος για μένα, που έπρεπε να εξοφληθεί. Έτσι η έρευνά μου αυτή πήρε τη μορφή διδακτορικής διατριβής, με επιβλέποντα τον καθηγητή Σπύρο Καράβα, που υποστηρίχθηκε τον Οκτώβριο του 2022 στο Τμήμα Κοινωνικής Ανθρωπολογίας και Ιστορίας του Πανεπιστημίου Αιγαίου και κατέληξε σε βιβλίο.
Παράλληλα με όλα αυτά διαπίστωσα, πως ενώ υπήρχε πλούσια ιστοριογραφία για τη Λέσβο ως την ενσωμάτωση της στην ελληνική διοίκηση, ως το 1912 δηλαδή, λείπουν επιστημονικές μελέτες για την περίοδο μετά τον Μεσοπόλεμο. Ήταν λοιπόν κι αυτό μια επιπρόσθετη ανάγκη που έπρεπε να καλυφθεί.
Ποια είναι η ιδιαιτερότητα στον τρόπο που οργανώθηκε η Αντίσταση και η Απελευθέρωση στη Λέσβο;
Το ιδιαίτερο χαρακτηριστικό της Λέσβου σε σχέση με άλλες περιοχές της Ελλάδας, ήταν ότι η Κατοχή και στη συνέχεια ο Εμφύλιος για μια σειρά λόγους δεν επέφεραν μεγάλες ρήξεις στην κοινωνική συνοχή. Στη γειτονική Σάμο για παράδειγμα, τόσο η Κατοχή, όσο και ο Εμφύλιος είχαν διαφορετικά και εμφανώς πιο βίαια χαρακτηριστικά, απ’ ότι στη Λέσβο. Στη Λέσβο αντίθετα, τόσο στην περίοδο της Κατοχής, παρά τη σφοδρότητα των συνεπειών της, κυρίως στον επισιτισμό των φτωχότερων στρωμάτων του πληθυσμού, όσο και στη συνέχεια, είτε την περίοδο της Εαμοκρατίας είτε μετά τη Συμφωνία της Βάρκιζας, δεν παρατηρήθηκαν οι μαζικές βιαιότητες που συναντούμε σε άλλα μέρη της χώρας.
Η ανάπτυξη ενός ρωμαλέου εργατικού κινήματος στο νησί στη διάρκεια του Μεσοπολέμου, ιδιαίτερα μετά το 1930-31 και το ξέσπασμα της οικονομικής κρίσης, συνέδεσε το ρεύμα της προοδευτικής ριζοσπαστικής διανόησης, που ήδη υπήρχε στο νησί το Μεσοπόλεμο, με το εργατικό αυτό κίνημα και τον φτωχό προσφυγικό πληθυσμό. Η σύμπλευση αυτών των δύο ρευμάτων μορφοποιήθηκε, ήδη από την αρχή της Κατοχής, στην Οργάνωση, πρόδρομο του ΕΑΜ Λέσβου. Η «Οργάνωση» λοιπόν, που μετονομάστηκε στη συνέχεια σε ΕΑΜ Λέσβου, συγκροτήθηκε στην Κατοχή με εθνικά και πατριωτικά χαρακτηριστικά και κύριο στόχο την απελευθέρωση και την νίκη κατά του φασισμού.
Ήταν η μία και μοναδική αντιστασιακή οργάνωση του νησιού, που συσπείρωσε τη μεγάλη πλειονότητα των κατοίκων του. Δημιουργήθηκε από μια συμμαχία μεμονωμένων κομμουνιστών με στελέχη της αστικής προοδευτικής διανόησης και του ριζοσπαστικού βενιζελισμού, χωρίς οργανωτικές ή άλλες σχέσεις με την κεντρική καθοδήγηση του ΕΑΜ στην Αθήνα. Οι στόχοι της ήταν κυρίως ο επισιτισμός, η ενημέρωση για την πορεία του πολέμου και οι διαφυγές όσων ήθελαν να πολεμήσουν στο πλευρό των συμμάχων στη Μέση Ανατολή. Απέφευγε τις ένοπλες συγκρούσεις με τον κατακτητή και δεν επεδίωξε δυναμικές ενέργειες, που θα οδηγούσαν ενδεχομένως σε σκληρά αντίποινα από τη πλευρά των Γερμανών και φόβο στον πληθυσμό, όπως συνέβη σε άλλα μέρη της Ελλάδας.
Ποιες συνθήκες ευνόησαν την Οργάνωση;
Απέκτησε μαζικότητα, γιατί κατάφερε να απαντήσει στην ανάγκη του κόσμου για επιβίωση. Πολλά από τα μετέπειτα στελέχη του ΕΑΜ Λέσβου από την αρχή της Κατοχής συμμετείχαν ενεργά στις νόμιμες ή και χωρίς την άδεια των κατοχικών αρχών επισιτιστικές αποστολές μεταφοράς τροφίμων από την Τουρκία ή την ηπειρωτική Ελλάδα στο νησί και πρωτοστατούσαν στο να έχουν όλοι τους αναγκαίους πόρους για την επιβίωση. Ταυτόχρονα συμμετείχαν σε στενή συνεργασία με τους Άγγλους συμμάχους στις διαφυγές νέων για να πολεμήσουν στη Μέση Ανατολή, ενώ είχαν στην εποπτεία τους και τους συμμαχικούς ασυρμάτους για την μετάδοση ειδήσεων και πληροφοριών που αφορούσαν στις κινήσεις των γερμανικών δυνάμεων Κατοχής.
Ποιο ήταν το προφίλ όσων συμμετείχαν και τι προσδοκίες είχαν;
Η Οργάνωση στήθηκε από τα κάτω, από ένα ευρύ φάσμα ανθρώπων χωρίς οργανωτικές ή άλλες σχέσεις με τις κεντρικές Αντιστασιακές Οργανώσεις στην υπόλοιπη Ελλάδα. Ακόμα και οι κομμουνιστές που συμμετείχαν στον αρχικό πυρήνα της Οργάνωσης δεν είχαν στην αρχή καμία επαφή με τον ούτως ή άλλως διαλυμένο από τη μεταξική δικτατορία κεντρικό μηχανισμό της ΚΕ του ΚΚΕ. Το γεγονός όμως ότι στις τάξεις της και εν μέρει στην ηγεσία της, βρέθηκαν στελέχη της αστικής τάξης του νησιού, όπως γαιοκτήμονες και εργοστασιάρχες, της έδωσε τη δυνατότητα να απευθύνεται σε όλους, πλην των λίγων συνεργατών των κατακτητών.
Η παρουσία και ενεργή συμμετοχή στην ηγεσία της Οργάνωσης των κομμουνιστών, προσέδιδε στο ΚΚΕ για πρώτη φορά από την ίδρυσή του και πατριωτικά-εθνικά χαρακτηριστικά στα μάτια της μεγάλης πλειονότητας του λεσβιακού λαού. Παράλληλα η Οργάνωση έθετε και θέματα κοινωνικής δικαιοσύνης. Στη Λέσβο, αυτός ακριβώς ο συνδυασμός του εθνικού-πατριωτικού χαρακτήρα της Οργάνωσης με την κοινωνική της στόχευση, ήταν καταλυτικός για την τεράστια μαζικότητά της και τη συσπείρωση σ’ αυτήν ολόκληρου σχεδόν του πολιτικού φάσματος την περίοδο της Κατοχής. Έτσι λοιπόν το ΕΑΜ Λέσβου, δεν έδωσε χώρο στη δημιουργία άλλων αντιστασιακών οργανώσεων στο νησί, αναδεικνυόμενη ως ο μοναδικός συνομιλητής και συνεργάτης των Άγγλων μέχρι το τέλος της Κατοχής.
Ποιες ήταν οι σημαντικότερες δυσκολίες που είχαν να αντιμετωπίσουν τα μέλη της Οργάνωσης, δεδομένου ότι μιλάμε για νησί;
Τα δύο πρώτα χρόνια της Κατοχής η παρουσία μεγάλης δύναμης του γερμανικού στρατού στο νησί καθιστούσε απαγορευτική οποιαδήποτε δυναμική ενέργεια από τη πλευρά της Οργάνωσης. Το ανάγλυφο του εδάφους εμπόδιζε κάθε σκέψη δημιουργίας στρατιωτικού μηχανισμού Αντίστασης. Έτσι κι αλλιώς η συνεργασία με τους Άγγλους συμμάχους βασίζονταν στην ασφαλή φυγάδευση βρετανών στρατιωτικών, που έφταναν «παράνομα» στο νησί ή νέων που ήθελαν να πολεμήσουν στη Μέση Ανατολή. Η επικοινωνία με την ηπειρωτική Ελλάδα ήταν εξαιρετικά δύσκολη και απαιτούσε άδεια των γερμανικών αρχών. Από το φθινόπωρο του 1943 η σύνδεση της Οργάνωσης της Λέσβου με τον κεντρικό μηχανισμό του ΕΑΜ και του ΚΚΕ, αναπροσδιόρισε τις επιλογές της, συνέβαλε στο ριζοσπαστισμό της με τη δημιουργία της ΕΠΟΝ και του ΕΛΑΣ Λέσβου, χωρίς όμως ποτέ να οδηγηθεί σε δυναμικές ενέργειες ενάντια στους κατακτητές, που μπορούσαν να επιφέρουν αντίποινα και χωρίς ποτέ να εγκαταλειφθεί η βασική επιλογή της εθνικής συνεννόησης και συνεργασίας. Αυτή η επιλογή ήταν καταλυτική για την εδραίωση της κυριαρχίας της, ακόμα και λίγους μήνες πριν την Απελευθέρωση.
Πώς προέκυψε η μετονομασία σε ΕΑΜ Λέσβου;
Ως το καλοκαίρι του 1944 μπορεί να ισχυριστεί κανείς ότι η σχέση της Οργάνωσης ήταν ουσιαστικά μόνο με τους Άγγλους και όχι με την ΚΕ του ΕΑΜ ή το ΚΚΕ. Το κείμενο όμως του Δημήτρη Γληνού «Τι είναι και τι θέλει το ΕΑΜ», που έφτασε στα χέρια ηγετικών στελεχών της Οργάνωσης, έπεισε όλους για την ανάγκη ένταξης στο ΕΑΜ. Παρόλα αυτά όμως, ο όρος «Οργάνωση» ήταν ο κυρίαρχος, ακόμα και μετά την μετονομασία της σε ΕΑΜ Λέσβου και όταν χρησιμοποιούνταν, όλοι ήξεραν τι αντιπροσώπευε.
Γιατί δεν συνέβη κάτι αντίστοιχο σε άλλα νησιά του Βορείου Αιγαίου όπως η Χίος και η Λήμνος;
Η παραμονή του ΕΑΜ Λέσβου στην τοπική εξουσία τουλάχιστον για οκτώ μήνες μετά την Απελευθέρωση ως και τον Απρίλιο του 1945, είναι άλλη μια ιδιαιτερότητα για το νησί. Στα γειτονικά νησιά της Χίου και της Λήμνου, πολύ γρήγορα ήδη από τον Οκτώβριο του 1944, ο αντιεαμικός πόλος με την συνεπικουρία των Άγγλων εκτόπισε πολύ γρήγορα το ΕΑΜ από την τοπική εξουσία. Αντίθετα στη Λέσβο, οι Άγγλοι και ο Γεώργιος Παπανδρέου, ακόμα και μετά τον Δεκέμβρη του 1944, δεν μπόρεσαν να κάνουν το ίδιο, λόγω της μεγάλης αποδοχής του ΕΑΜ στο νησί, παρόλο που το επιχείρησαν πολλές φορές, με αποκορύφωμα την προσπάθεια αποβίβασης στη Λέσβο βρετανικών αποικιακών στρατευμάτων τα Χριστούγεννα του 1944. Προσπάθεια, που αποτράπηκε μετά την καθολική αντίδραση του λαού της Λέσβου στα γεγονότα που έμειναν γνωστά στην τοπική ιστοριογραφία ως «Go back».
Πώς ήταν η πολιτική και κοινωνική κατάσταση στη Λέσβο το καλοκαίρι του 1944;
Το καλοκαίρι του 1944 υπήρχε στο νησί μια μικρή φρουρά από 250 – 300 γερμανούς στρατιώτες εγκατεστημένη στην πόλη της Μυτιλήνης, που περίμεναν την εντολή αποχώρησής τους από το Αιγαίο. Όλη η ύπαιθρος του νησιού ήταν ελεύθερη και κάτω από την πολιτική κυριαρχία του ΕΑΜ. Το ΕΑΜ είχε ήδη στον έλεγχό του την δημόσια τάξη, μέσω της εθνοφυλακής, είχε την επιμέλεια για τον επισιτισμό του πληθυσμού, ενώ ήδη από τον Ιούλιο του 1944 λειτουργούσαν λαϊκά δικαστήρια στα κεφαλοχώρια του νησιού. Ήταν λοιπόν εν τοις πράγμασι η ουσιαστική εξουσία στο νησί.
Έτσι, αμέσως μετά την Απελευθέρωση, ανέλαβε απρόσκοπτα την εξουσία. Οι θεσμοί λαϊκής εξουσίας που εφάρμοσε ενίσχυσαν την κοινωνική συνοχή, καθώς δεν αμφισβήτησαν ούτε την ατομική ιδιοκτησία, ούτε τον πολιτικό πλουραλισμό. Οι Λέσβιοι, ένιωθαν για πρώτη φορά πως αποτελούν μέρος της ιστορίας. Και αυτό πιστοποιείται από τη μεγάλη συμμετοχή τους στις συγκεντρώσεις του ΕΑΜ, στις παρελάσεις του ΕΛΑΣ, στην πολιτισμική άνθηση, στην κυκλοφορία των εαμικών εντύπων, στη μαζική τους συμμετοχή στους νέους θεσμούς, στην εν γένει μεγάλη πολιτικοποίησή τους. Το ΕΑΜ Λέσβου ποτέ, ούτε στη διάρκεια της Κατοχής ούτε μετά, δεν έδειξε ότι στις προθέσεις του ήταν η εκ βάθρων κοινωνική ανατροπή. Αντίθετα η «Λαοκρατία» του -παρά την παντοδυναμία του- υπήρξε συναινετική. Δεν έθιγε τις βασικές δομές της οικονομικής και κοινωνικής οργάνωσης. Η μεγαλοαστική τάξη, μετά το «μούδιασμα» των πρώτων ημερών της Απελευθέρωσης, βρήκε στην εαμική εξουσία έναν αξιόπιστο συνομιλητή, που είχε την ικανότητα να προσαρμόζει τις λαϊκές διεκδικήσεις στην λογική του «εφικτού».
Επιπρόσθετα, το ΕΑΜ Λέσβου έδειξε ιδιαίτερη ανοχή απέναντι στις κοινωνικές αγκυλώσεις και προκαταλήψεις, που εκπορεύονταν από συντηρητικούς θεσμούς, όπως η Εκκλησία και επιχείρησε να συνδυάσει τις θρησκευτικές παραδόσεις με το εαμικό κίνημα. Έτσι, καταγράφηκε με θετικό πρόσημο στη συλλογική συνείδηση των θρησκευόμενων Λεσβίων, παρά τις «κραυγές» των αντιπάλων του για τον «άθεο κομμουνισμό». Τα στελέχη του ΕΑΜ Λέσβου πέτυχαν να υλοποιήσουν νέους θεσμούς, προσαρμόζοντάς τους όμως στις ιδιαιτερότητες της τοπικής κοινωνίας.
Πώς αντιμετωπίστηκαν εκ των υστέρων οι συνεργάτες των Γερμανών;
Στη Λέσβο το φαινόμενο του δωσιλογισμού ήταν σχετικά περιορισμένο. Αφορούσε κυρίως ένα μικρό τμήμα της αστικής τάξης, που είχε τη στήριξη του ενός εκ των δύο Μητροπολιτών της Λέσβου, του Μητροπολίτη Ιακώβου. Αμέσως μετά την Απελευθέρωση έγιναν αρχικά δύο εκτελέσεις, αλλά στη συνέχεια η παρέμβαση των Άγγλων, αλλά κυρίως οι συμβουλές της Κ.Ο. Μακεδονίας του ΚΚΕ να μη γίνονται εκτελέσεις, αλλά μόνο συλλήψεις φερόμενων ως δωσίλογων, διέκοψαν τις επόμενες εκτελέσεις. Οι φερόμενοι ως δωσίλογοι κλείστηκαν στις φυλακές, αναμένοντας να δικαστούν, χωρίς να κινδυνεύει άμεσα η ζωή τους, καθώς το έκτακτο στρατοδικείο που συγκρότησε ο ΕΛΑΣ τις πρώτες μέρες της Απελευθέρωσης, πολύ γρήγορα διαλύθηκε.
Ο μεγάλος πολιτικός αντίπαλος του ΕΑΜ, ο κατηγορούμενος για δωσιλογισμό Μητροπολίτης Μυτιλήνης Ιάκωβος, κρατήθηκε για λίγους μήνες σε κατ’ οίκον περιορισμό, χωρίς ποτέ να κινδυνεύσει η ζωή του. Στη συνέχεια οι λίγοι δωσίλογοι της Λέσβου δικάστηκαν από το Εδικό Δικαστήριο Δωσίλογων της Μυτιλήνης, με ανάλογο τρόπο, όπως και στην υπόλοιπη Ελλάδα.
Τι αντιμετώπισαν τα μέλη του ΕΑΜ Λέσβου κατά τη διάρκεια του Εμφυλίου και μετά το τέλος του;
Η Συμφωνία της Βάρκιζας διέκοψε το «κοινωνικό πείραμα», που επιχείρησε το ΕΑΜ Λέσβου με την οκτάμηνη διακυβέρνησή του. Έτσι παραμένει σήμερα αναπάντητο το ερώτημα πώς θα μπορούσε να εξελιχθεί το πείραμα αυτό και πού τελικά θα κατέληγε. Μετά τη Συμφωνία της Βάρκιζας το «κράτος του νόμου και της τάξης» εισήγαγε και στη Λέσβο τη «λευκή τρομοκρατία». Χρησιμοποίησε ως μηχανισμούς γι’ αυτό τον στρατό, τη δικαιοσύνη και την εργαλειοποίηση της οικονομικής βοήθειας της UNRRA. Παρόλα αυτά, η «λευκή τρομοκρατία» δεν είχε ενδογενή δυναμική, καθώς συνάντησε τεράστιες δυσκολίες στον σχεδιασμό και την υλοποίησή της. Το ομολογεί ο εκνευρισμός των Στρατιωτικών Αρχών, όπως φαίνεται στα απόρρητα έγγραφα της Στρατιωτικής Διοίκησης Αιγαίου του ΓΕΣ τα έτη 1945-1947 και το πιστοποιεί το τεράστιο ποσοστό αποχής στις εκλογές του 1946 (πάνω από 55%) και η νίκη της Δημοκρατίας στο δημοψήφισμα για τον βασιλιά.
Συμπερασματικά λοιπόν μπορούμε να πούμε ότι η Αριστερά στη Λέσβο, παρά την ήττα του ΕΑΜ και του ΚΚΕ στον Εμφύλιο, δεν έχασε ποτέ το ηθικό της πλεονέκτημα, καθώς απέφυγε τις βιαιότητες ακόμα κι όταν προκλήθηκε από τον αντίπαλο. Έχοντας εγγράψει στα θετικά της τον πατριωτισμό που επέδειξαν τα μέλη και τα στελέχη της στην Αντίσταση, την ήπια και εν πολλοίς δίκαιη διακυβέρνηση την περίοδο της Εαμοκρατίας και την αποφυγή των ρήξεων με τον τοπικό πληθυσμό κατά την περίοδο του Εμφυλίου, χωρίς υποχρεωτικές στρατολογήσεις και εκτεταμένη βία, παρέμεινε για τους Λέσβιους ως μια πολιτική δύναμη ευθύνης και τις επόμενες δεκαετίες. Και αυτό πιστοποιείται από τις εκλογικές συμμαχίες και νίκες της ΕΔΑ τη δεκαετία του ’50 και την εκλογή του γραμματέα του ΕΑΜ Απόστολου Αποστόλου ως δημάρχου Μυτιλήνης από το 1956 ως το 1982 με το διάλειμμα της επταετίας.
Η ήττα λοιπόν του εντυπωσιακά μαζικού ΕΑΜ Λέσβου οφείλεται αποκλειστικά στη γενικότερη ήττα του ΕΑΜ στην Ελλάδα. Το ΕΑΜ Λέσβου απλά πλήρωσε το τίμημα αυτής της ήττας. Για ένα μεγάλο όμως τμήμα του λεσβιακού κόσμου οι «δικοί τους» εαμίτες ήταν αναίτια ηττημένοι ή μάλλον αντίστροφα ήταν οι πραγματικοί νικητές. Και αυτό εκφράστηκε πανηγυρικά στις κάθε λογής εκλογικές αναμετρήσεις, τόσο αμέσως μετά την Κατοχή, όσο και στη συνέχεια. Η αντίφαση αυτή δεν υπήρξε φαινόμενο που ίσχυσε αποκλειστικά στη Λέσβο. Ήταν διάχυτη σε ένα ευρύ φάσμα του εαμικού κόσμου της χώρας. Όμως ίσως πουθενά αλλού η αίσθηση του «ηττημένου νικητή» δεν υπήρξε τόσο έντονη και με τόση μεγάλη διάρκεια όσο στη Λέσβο. Αυτό εξηγεί εν πολλοίς και τον τίτλο του βιβλίου.
Info
Το βιβλίο «ΕΑΜ Λέσβου – Ηττημένοι νικητές» του Δημήτρη Μάντζαρη είναι ιδιωτική έκδοση.
