Ο σπουδαίος ηθοποιός σε μια συζήτηση για τον Οιδίποδα, τη μαγεία της Επιδαύρου, την αξία των κλασικών κειμένων, την ανάγκη για κατανόηση και ταπεινότητα, καθώς και για τις σκέψεις του να εγκαταλείψει το θέατρο
Στην ωριμότερη φάση της πορείας του ο Δημήτρης Καταλειφός υποδύεται τον σημαντικότερο ήρωα του Σοφοκλή στo λυκόφως της ζωής του. Ο «Οιδίπους επί Κολωνώ», το τελευταίο έργο του τραγικού ποιητή, το οποίο έγραψε σε προχωρημένη ηλικία και παρουσιάστηκε πέντε χρόνια μετά τον θάνατό του (πιθανώς το 401 π.Χ.), πραγματεύεται το τέλος του άλλοτε κραταιού βασιλιά της Θήβας. Σε βαθύ γήρας πλέον και τυφλός –έβγαλε τα μάτια του όταν κατάλαβε ότι όσο τα είχε ζούσε σε απόλυτη πλάνη– βρίσκεται εξόριστος στην Αθήνα, οδηγούμενος από την κόρη του, Αντιγόνη. Καθήμενος σε ένα βράχο μέσα στο ιερό άλσος των Ευμενίδων περιμένει το τέλος του, το οποίο σύμφωνα με τον χρησμό θα τον βρει σε εκείνο το σημείο. Το παρελθόν του τον καταδιώκει αλλά θα αγωνιστεί για να διεκδικήσει την αξιοπρέπεια την οποία στερήθηκε εν ζωή.
Η παρουσίαση της παράστασης σε σκηνοθεσία του Γιώργου Σκεύα στην Επίδαυρο συζητήθηκε πολύ. Ηδη εκείνη που έχει προγραμματιστεί στο Ηρώδειο για τις 2/9 είναι sold out – τα εισιτήρια εξαντλήθηκαν σχεδόν αμέσως. Η ερμηνεία του Δημήτρη Καταλειφού χαρακτηρίστηκε από πολλούς η κορυφαία της διαδρομής του. Η συζήτηση που είχαμε με τον ηθοποιό έγινε σε μια μικρή ανάπαυλα της περιοδείας, η οποία θα κρατήσει μέχρι τα μέσα Σεπτεμβρίου.
Οι δύο παραστάσεις σας στην Επίδαυρο συζητήθηκαν πολύ. Πώς νιώσατε έπειτα από τριάντα χρόνια που είχατε να βρεθείτε στη σκηνή του αρχαίου θεάτρου;
Εχει κάτι πολύ επιβλητικό και μαγικό αυτός ο χώρος και σου επιβάλλεται με το που πλησιάζεις. Εχει δύναμη, κάτι που σου δημιουργεί γοητεία αλλά προκαλεί κι ένα συναίσθημα ευθύνης και φόβου, ειδικά όταν το θέατρο είναι άδειο. Ευτυχώς, επειδή ο Οιδίποδας είναι τυφλός ήμουν συνεχώς με κλειστά μάτια, εκτός από μια στιγμή στην αρχή και μια στο τέλος κατά τις οποίες αντίκρισα όλον αυτό τον κόσμο. Από μια άποψη το ότι βρισκόμουν μες στα σκοτάδια του Οιδίποδα ήταν λίγο ανακουφιστικό. Πάντως επειδή συζητιέται πολύ το θέμα της Επιδαύρου θα ήθελα να πω ότι για μένα κάθε χώρος είναι απόλυτα ιερός.
Με τι τρόπο παραμένει επίκαιρος ο «Οιδίπους επί Κολωνώ», ένα έργο που γράφτηκε τον 5ο αιώνα π.Χ., σήμερα που είμαστε όλοι με ένα κινητό στο χέρι;
Πιστεύω ότι αυτό που έχει πραγματικά ενδιαφέρον είναι το θέμα των οικογενειακών τραγωδιών, το οποίο γενικά αποτελεί τον βασικό κορμό της αρχαίας τραγωδίας. Κακά τα ψέματα, το έργο αναφέρεται σε οικογένειες στις οποίες συμβαίνουν τρομακτικά πράγματα. Τι πιο τρομακτικό μπορεί να σου συμβεί από το να έχεις σκοτώσει τον πατέρα σου, να έχεις παντρευτεί τη μάνα σου και τα παιδιά σου να είναι ταυτόχρονα και αδέρφια σου; Και να πρέπει ταυτόχρονα να βρεις τη θέση σου σε όλο αυτό το τόσο διαταραγμένο πράγμα, που ωστόσο δεν παύει να αποτελεί μια οικογένεια.
Στο συγκεκριμένο έργο ο Οιδίποδας δεν είναι πλέον ο παντοδύναμος βασιλιάς, αλλά μάλλον έρμαιο της θείας βούλησης.
Ναι, και αναβλύζει από μέσα του η οργή και η πίκρα που νιώθει ο άνθρωπος ο οποίος γερνάει. Ο Οιδίποδας αυτής της τραγωδίας λατρεύει τις κόρες και μισεί τους γιους του. Και όπως συμβαίνει με τους περισσότερους όταν γερνάνε, εξαπολύει είτε ευχές είτε κατάρες. Η ζωή του είναι ένα τίποτε, έχει καταντήσει επαίτης. Εχει φτάσει στο έσχατο σημείο στο οποίο μπορεί να βρεθεί κάποιος. Και αυτός ο άνθρωπος, στον οποίο η μοίρα και οι θεοί έδωσαν τα πάντα και του τα πήραν πίσω, έχει ένα θάνατο που αξιώνονται μόνο οι ήρωες. Το ευμετάβλητο της ανθρώπινης μοίρας είναι τόσο διαχρονικό ώστε πραγματικά μπορεί να συγκινήσει κι έναν άνθρωπο του σήμερα, με το κινητό στο χέρι, όπως λέτε. Χαίρομαι ιδιαίτερα όταν έρχονται οι θεατές μετά το τέλος της παράστασης και μας λένε ότι συγκινήθηκαν με το έργο. Αυτές οι τραγωδίες δεν είναι τα αυστηρά κείμενα που πρέπει να προσεγγίζουμε με δέος και απόσταση. Αφορούν καταστάσεις της ζωής. Είναι σάρκα, ιδρώτας και ψυχή.
Το έργο ξεκινά με τον εξόριστο Οιδίποδα να βρίσκεται στην Αθήνα. Η πρώτη σύνδεση που κάνει κάποιος βλέποντάς τον ξένο μεταξύ ξένων είναι με τους πρόσφυγες.
Με μια έννοια συγγενεύει. Ο Οιδίποδας κουβαλάει και οικογενειακά δράματα, αλλά πόσα δράματα δεν κουβαλάνε και όλοι αυτοί οι άνθρωποι οι οποίοι αναζητούν μια νέα πατρίδα στην Ελλάδα; Πόσες δύσκολες οικογενειακές σχέσεις, πόση μοναξιά νιώθουν μέσα στην ξενιτιά τους, πόση πείνα έχουν περάσει και πόση ανάγκη έχουν να τους αποδεχτεί κάποιος και να μην τους αντιμετωπίσει σαν μίασμα; Γενικά το ζητούμενο της εποχής είναι η ανθρωπιά. Στο έργο έχει μεγάλο ενδιαφέρον ο τρόπος που παρουσιάζεται η Αθήνα. Σαν ιδανική κοινωνία η οποία μπορεί να δεχτεί στους κόλπους της κάποιον που έχει κακοπάθει. Ο πολιτισμός μας διαρκώς αποξενώνεται από αυτή την ύψιστη ιδέα. Είμαστε πολύ μακριά από την ανθρωπιά, την κατανόηση και την αλληλεγγύη. Ενώ όλα αυτά θίγονται καθημερινά, είναι τόσο δύσκολο να εφαρμοστούν διότι έχουμε μπει πλέον σε φάση ρομποτοποίησης των πάντων. Αυτά τα κείμενα, λοιπόν, παραμένουν επίκαιρα διότι υπενθυμίζουν ότι παν μέτρον άνθρωπος.
Ο Οιδίποδας έβγαλε τα μάτια του γιατί κατάλαβε ότι όσο τα είχε δεν έβλεπε αληθινά αλλά βρισκόταν σε πλάνη. Ζούμε σε μια εποχή κατά την οποία έχουμε μάτια, κάμερες και οθόνες παντού, πιστεύοντας ότι ελέγχουμε τη ζωή μας. Τι πιστεύετε ότι συμβαίνει;
Μπορεί να δει πραγματικά εκείνος που πονάει, που έχει απολέσει και έχει στερηθεί. Αυτό συνειδητοποιεί και ο Οιδίποδας μέσα από τα παθήματά του. Μέσα από όσα του συμβαίνουν μαθαίνει ότι ο άνθρωπος είναι τα πάντα αλλά ταυτόχρονα κι ένα τίποτε. Κι αυτό τον βοηθάει πολύ να χειριστεί την αλαζονεία του. Κάποια στιγμή λέει στον ηγέτη της Αθήνας, τον Θησέα, ένα μυστικό για το πώς θα κάνει την πολιτεία του πάντα ευτυχισμένη. Θεωρώ πως του λέει ότι ο άνθρωπος είναι ένα τίποτε και ότι πρέπει να είμαστε ταπεινοί γιατί ανά πάσα στιγμή μπορεί να βρεθούμε στην πιο δεινή θέση. Αν πιστεύεις ότι είσαι το κέντρο του κόσμου και ότι όλα γίνονται για σένα, ζεις σε απόλυτη πλάνη. Οταν καταλάβεις ότι δεν είσαι αιώνιος αλλά εφήμερος μπορεί να γίνεις καλύτερος άνθρωπος. Αυτή είναι η φοβερή αντιστροφή που κάνει ο Σοφοκλής και το μέγα μάθημα που δίνει.
Στη σύγχρονη πραγματικότητα τιμωρείται η αλαζονεία;
Οχι πάντοτε. Μερικοί καταφέρνουν και τη σκαπουλάρουν διά βίου, άλλοι τιμωρούνται. Πολλοί παράγοντες παίζουν ρόλο. Ο Ακης Τσοχατζόπουλος για παράδειγμα τιμωρήθηκε πολύ σκληρά, δεν γλίτωσε. Κάποιοι άλλοι πολιτικοί όμως που επίσης δεν ήταν τα καλύτερα παιδιά την έβγαλαν μια χαρά. Ωστόσο η τιμωρία είναι και εσωτερική διεργασία. Είναι βασικό ζήτημα να μπορεί κανείς να έχει καθαρή τη συνείδησή του. Μπορεί κάποιον να μην τον έχουν ανακαλύψει αλλά ο ίδιος να μη νιώθει καλά με τον εαυτό του οπότε κι αυτό είναι μια μορφή τιμωρίας της αλαζονείας. Δεν κοιμούνται πολλοί ήσυχοι τις νύχτες από αυτούς που θεωρούμε ευτυχείς, δυνατούς ή επιτυχημένους. Πάντως η αλαζονεία είναι το χαρακτηριστικό που τονίζεται και στις δύο αυτές τραγωδίες του Οιδίποδα. Δίνεται έμφαση στη θνητότητα, την ταπεινότητα και την ανάγκη για ανθρωπιά. Αυτό το στηρίζει με έναν άλλο τρόπο ο Παπαδιαμάντης στο αριστούργημά του «Ο Χριστός στο κάστρο». Λέει ότι πάνω απ’ όλα βρίσκεται η ανάγκη να βοηθήσεις τον άλλο άνθρωπο.
Συνδέετε τον Σοφοκλή με τον Παπαδιαμάντη αλλά και με τον Μπέκετ. Τι κοινό έχουν;
Ο Μπέκετ, αρκετά έργα του οποίου είχα τη χαρά να παίξω, είναι ο πιο τραγικός από τους συγγραφείς του 20ού αιώνα. Μιλάει κι αυτός για το εφήμερο της ζωής και το μάταιο της ύπαρξης. Επίσης και στον Μπέκετ υπάρχει το στοιχείο του αγώνα που κάνει ο άνθρωπος, ακόμη κι αν έχει επίγνωση ότι όλα είναι μάταια. Οπως οι ήρωες του Μπέκετ, έτσι και ο Οιδίποδας παλεύει μέχρι την τελευταία στιγμή να τον δεχτούν σε μια πόλη και να πεθάνει εκεί. Δίνει τεράστιο αγώνα μέχρι θανάτου για τον ίδιο του τον θάνατο. Αυτή είναι και η τραγωδία του ανθρώπου. Στην ουσία γεννιέσαι και για να αγωνίζεσαι και μετά να πεθάνεις. Και αναρωτιέσαι: τι άξιζε; Μάλλον αυτό, το ότι αγωνίστηκες.
Σε προσωπικό επίπεδο αυτή η συνειδητοποίηση σας μελαγχολεί ή σας απελευθερώνει;
Κατά καιρούς συμβαίνουν και τα δύο. Δεν υπάρχει άνθρωπος που να μεγαλώνει, να χάνει γονείς και φίλους και να μην καταλαβαίνει τι τραγικό πράγμα είναι η ύπαρξη. Θα πρέπει να είσαι τελείως αναίσθητος για να μη σου συμβεί αυτό. Από την άλλη όμως όλοι ψάχνουμε απεγνωσμένα κι ένα νόημα στη ζωή. Οπως και στο θέατρο, μη νομίζετε. Κι εκεί ψάχνουμε νόημα. Το κάνουμε κάθε βράδυ και πολλές φορές περνάμε από σαράντα κύματα, με εντάσεις, δυσκολίες, επικρίσεις. Ενίοτε το θέατρο είναι φριχτή τέχνη και φριχτό επάγγελμα. Υπάρχουν φορές που κάνοντας έναν απολογισμό αναρωτιέσαι γιατί το κάνεις όλο αυτό. Τι νόημα έχει; Εκεί που προσωπικά καταλήγω είναι ότι αξίζει ο ίδιος ο αγώνας. Αυτός ο αγώνας που κάνεις για να συγκινηθεί έστω και ένας άνθρωπος γι’ αυτό που παίζεις. Αυτό δίνει νόημα στη ζωή μας: η επιθυμία να επικοινωνήσουμε.
Θα μπορούσατε να ζήσετε μακριά από το θέατρο;
Νεότερος νόμιζα πως δεν γινόταν, αλλά τώρα που μεγάλωσα έχω την εντύπωση πως θα μπορούσα. Πολλοί φίλοι μού λεν ότι δεν μπορώ και ότι αν μείνω εκτός έπειτα από λίγο καιρό θα το αναζητήσω. Δεν ξέρω, ίσως επειδή κοντεύω τα εβδομήντα και οι δυνάμεις όπως και να το κάνουμε μειώνονται υπάρχει ένας πειρασμός. Αν είναι να ζήσω λίγα χρόνια ακόμη, να τα περάσω λίγο πιο ανέμελα και ξεκούραστα. Γιατί δυστυχώς το θέατρο έχει τεράστια κόπωση. Για να μπορείς να βγαίνεις κάθε βράδυ να παίζεις πρέπει να είναι καλά το νευρικό σου σύστημα. Αυτό κάποιες φορές είναι πολύ απαιτητικό, κουραστικό και ψυχοφθόρο. Οπότε ομολογώ ότι κάποιες φορές φλερτάρω με την ιδέα να μπορώ να έχω στα τελευταία μου χρόνια έναν πιο ανέμελο βίο.
«Οιδίπους επί Κολωνώ» του Σοφοκλή. Μετάφραση: Χρύσα Προκοπάκη, Θάνος Τσακνάκης. Σκηνοθεσία: Γιώργος Σκεύας. Δραματουργική επεξεργασία: Γιώργος Σκεύας, Χρύσα Προκοπάκη. Παίζουν οι ηθοποιοί Δημήτρης Καταλειφός, Χρήστος Χατζηπαναγιώτης, Αγγελική Παπαθεμελή, Αλεξάνδρα Αϊδίνη, Μάξιμος Μουμούρης, Χρήστος Σαπουντζής, Γιώργος Νούσης, Νίκος Νίκας, Γιώργος Φριντζήλας, Νίκος Δερτιλής, Γιώργος Μπούτσικας, Πάνος Αποστολόπουλος, Αντώνης Αντωνιάδης, Πάρις Παρασκευάδης Παίζεται: Θερινό Δημοτικό Θέατρο Βόλου Μελίνα, Σάββατο 26/8, 21.00, Αρχαίο Θέατρο Φιλίππων (Καβάλα) Κυριακή 27/8, 21.00 και περιοδεύει μέχρι τις 12/9
