Η Δήμητρα Χατούπη γράφει για τη δραματουργική αναπαράσταση των κειμένων των Ιωάννη Καμινιάτη και Ιωάννη Αναγνώστη που αναφέρονται στην άλωση της Θεσσαλονίκης από τους Σαρακηνούς και τους Οθωμανούς αντίστοιχα σε σκηνοθεσία Ρούλας Πατεράκη.
Η λέξη σαλός –που σηµαίνει σαλεµένος, τρελός– είναι µεσαιωνική και κατά µια ετυµολογική εκδοχή συνδέεται µε το αρχαίο σαλόν που δηλώνει ανησυχία, αναταραχή. Ο σαλός διατρέχει την παγκόσµια ιστορία και την ιστορία της Ελλάδας: από την αρχαιότητα, το Βυζάντιο, τους παγκόσµιους πολέµους, τον Eµφύλιο έως και σήµερα.
Σαλός είναι αυτός που κατά την κοινωνία έχει σαλεµένο νου. Άρα δικαιούται να λέει και να πράττει ό,τι θέλει χωρίς να έχει επιπτώσεις. Είναι αυτός που όντας ελεύθερος προφέρει µεγάλες αλήθειες έχοντας ένα προσωπείο µιας ύπαρξης που δεν έχει σχέση µε τη λογική όπως νοείται στη δυτικότροπη κοινωνία µας. Ας µην ξεχνάµε ότι στην Ανατολή οι σαλοί θεωρούνταν ιερά πρόσωπα.
Οι σαλοί του θεού µες στον χρόνο
Στη βυζαντινή περίοδο οι «διά Χριστόν σαλοί» ήταν ασκητές που παρίσταναν τους τρελούς για χάρη του Χριστού – οι σαλοί ασκήτευαν στην κοινωνία. Ο ασκητισµός στους δρόµους ήταν να παριστάνουν τους τρελούς ζώντας στο περιθώριο και υποµένοντας τον χλευασµό, τον ρατσισµό, τον κοινωνικό αποκλεισµό, συχνά και τη βία.
Σε αυτούς τους τόσο ταραχώδεις βυζαντινούς καιρούς οι σαλοί είχαν την ελευθερία να αρθρώνουν την υπερβατική αλήθεια έξω από προσχήµατα και τύπους, όσο δυσάρεστοι και να γίνονταν, να διαβάζουν µυστικά, να χλευάζουν παραπτώµατα και έτσι να καταγγέλλουν την υποκρισία της κοινωνικής ζωής. Είχαν εντέλει το δικαίωµα να πουν την αλήθεια µε τρόπο που µόνο ο ένοχος µπορεί να αντιληφθεί. ∆εν είναι τυχαίο ότι στη Ρωσία δικαιούνταν να φτάσουν µέχρι τον τσάρο για να καταθέσουν αλήθειες και κάποιες φορές να τον επηρεάσουν ή ότι στον Μεσαίωνα τους φόρτωναν σε καράβια και τα άφηναν να χαθούν στη θάλασσα. Σε αυτή την περίπτωση το υγρό στοιχείο συνδεόταν µε τη ρευστότητα ενός σαλού που δεν δηµιουργεί κανένα σταθερό σηµείο όπου οι άνθρωποι µπορούν να νιώσουν σιγουριά. Αυτή η ρευστότητα αλλά και η ελευθερία να αρθρώσουν την αλήθεια που διαθέτουν οι σαλοί είναι αυτές που µας γοητεύουν και µας τροµάζουν συγχρόνως ακόµη και σήµερα. Ο νους που σαλεύει έχει τη δική του λογική που δεν συναντιέται µε την «κοινή» λογική. Ο νους που σαλεύει µπορεί να έχει να µας πει κάτι που δεν γνωρίζουµε, κάτι που δεν έχει ειπωθεί.
Ακολουθώντας το αέναο νήµα
Στην περφόρµανς «Εάλω Θεσσαλονίκη» δύο γυναίκες σαλές τσακώνονται µε φαινοµενική ελαφρότητα για ασήµαντους λόγους, όµως σε ένα άλλο επίπεδο µπορούµε να δούµε να περνά όλη η πολιτική, κοινωνική και θρησκευτική κατάσταση εκείνων των εποχών. Οι καιροί των αλώσεων της Θεσσαλονίκης, το 904 και το 1430, πέραν των διαφορετικών κατακτητών –Σαρακηνοί του Λέοντα του Τριπολίτη και Οθωµανοί του Μουράτ Β΄ αντίστοιχα–, φαίνεται να έχουν πολλά κοινά σηµεία: τη ροπή προς τη διαστροφή, την ηθική κατάπτωση του κλήρου και των αρχόντων, τη χαοτική διάσταση ανάµεσα στους εξουσιαστές και τους εξουσιαζόµενους και την εξαθλίωση του πένητος λαού.
Κυρίως όµως και στις δύο εποχές βλέπουµε έναν λαό που δεν µπορεί να οµονοήσει, όπως λέει ο Ιωάννης Καµινιάτης στο «Εις την άλωσιν της Θεσσαλονίκης»: «Ανθρωποι άριστοι και φίλοι της γνώσης ξέρετε πόσο υπέφερε η Θεσσαλονίκη από Βυζαντινούς, Οθωµανούς, κάθε λογής Λατίνους, αλλά και από εµάς τους ίδιους που δεν οµονοούσαµε». Οι σαλοί στην περφόρµανς αντιπροσωπεύουν τις φατρίες της Θεσσαλονίκης, λειτουργούν σαν σύµβολα διαφορετικών πολιτικών και θρησκευτικών πεποιθήσεων.
Οι ηθοποιοί υποδύονται τους σαλούς που παίζουν σε µια παράσταση. Ο Θανάσης ∆όβρης είναι ο πάσχων αφηγητής – Ιωάννης Καµινιάτης και Ιωάννης Αναγνώστης. Ο Σαλός Α΄ που υποδύοµαι είναι ο αρχηγός των σαλών, θρησκευόµενος, έχοντας εµµονή µε τον Αγιο ∆ηµήτριο. Ο Σαλός Β΄ (Νάντια Μουρούζη) είναι αυτός που λέει µεγάλες αλήθειες µε τον πιο αφελή τρόπο. Ο Σαλός Γ΄ (Μπέττυ ∆ραµισιώτη) αντιπροσωπεύει όλο το χορευτικό κοµµάτι της περφόρµανς και αυτός που έχει αναλάβει την όλη τοπογραφία των αλώσεων. Ο Σάλος ∆΄ (Ευανθία Κουρµούλη) βρίσκεται πάντα δίπλα στον πάσχοντα αφηγητή και καθοδηγεί την παράσταση.
Εχοντας στα χέρια µας ως βασικό εργαλείο την εξαιρετική δραµατουργία της Ρούλας Πατεράκη (από το βιβλίο των Eκδόσεων Άγρα «Οι αλώσεις της Θεσσαλονίκης»), µε τις σκηνοθετικές οδηγίες της που φτάνουν σε όρια ουσιαστικής διδασκαλίας, στήνουµε την περφόρµανς και καλούµεθα να είµαστε alert κάθε στιγµή και έτοιµοι να µεταλλαχτούµε σε κάτι άλλο, έτοιµοι να βρισκόµαστε σε διαρκή επικοινωνία µε το σκηνικό σύµπαν και να ακολουθούµε ένα αέναο νήµα που µπορεί να διακόπτεται αλλά πάντα παραµένει το αέναο νήµα. Μια περφόρµανς από θραύσµατα, όπως είναι και οι ίδιοι οι σαλοί. Όπως ήταν η Ελλάδα του τότε, η Ελλάδα του σήµερα.
INF0
«Εάλω Θεσσαλονίκη», δραματουργική διασκευή και σκηνοθεσία Ρούλα Πατεράκη, 1 & 2 Σεπτεμβρίου στο Μουσείο Βυζαντινού Πολιτισμού – Θεσσαλονίκη, 6 & 8 Σεπτεμβρίου στο Βυζαντινό και Χριστιανικό Μουσείο – Αθήνα
