Ο Θάνος Μικρούτσικος και το πρωτοποριακό και συνάμα βαθιά λαϊκό έργο του που θα διατρέξει τον χρόνο στον καιρό που η γη θα γίνει κόκκινη
Το έργο σου είναι βέλος πύρινο που σκίζει τον χρόνο. Θα συνεχίζει τη διαδρομή του κι όταν θα χτίζουμε “τις αυριανές μας φάμπρικες, τα λαϊκά μέγαρα, τα κόκκινα στάδια”, όταν θα δικαιωθεί ο σκοπός που αφιέρωσες το ταλέντο, το μυαλό, την καρδιά σου “στην κοινωνία που ο ψαράς θα γράφει ποιήματα και ο ποιητής θα ψαρεύει”. Το έργο σου εκφράζει την ουσία όχι μόνο μιας περιόδου αλλά μιας ολόκληρης ιστορικής εποχής. Αχρονο, άτοπο, ανεξάντλητο, αθάνατο, όπως αθάνατος, Θάνο, είσαι κι εσύ».
Η φράση αυτή από το αποχαιρετιστήριο μήνυμα της ΚΕ του κόμματος για την απώλεια του Θάνου Μικρούτσικου συμπυκνώνει την ουσία και την αξία του έργου του. Ενα έργο πρωτοποριακό, ενίοτε παράξενο, όμως ταυτόχρονα βαθιά λαϊκό.
Ένα έργο που άνοιξε νέους δρόμους στη μουσική μέσα από την άνεση να εναλλάσσει τους στιβαρούς, επικούς τόνους με λυρικούς και τρυφερούς. Μέσα από τη συνύπαρξη παραδοσιακής και σύγχρονης γλώσσας. Μέσα από τη δημιουργική αφομοίωση μιας μεγάλης γκάμας αναφορών, από τη βυζαντινή μουσική και το δημοτικό τραγούδι ως το ρεμπέτικο, την τζαζ, τη ροκ, αλλά και κλασικών μνημών και ατονικής μουσικής.
Ενα έργο που υπηρετεί απόλυτα την αδιάρρηκτη διαλεκτική σχέση μορφής και περιεχομένου. Γιατί για τον Μικρούτσικο η φόρμα ενός έργου δεν είναι τίποτε άλλο πέρα από την τέλεια οργάνωση του περιεχομένου του. Το νέο περιεχόμενο που εισηγείται στην τέχνη είναι αυτό που του υπαγορεύει την ανανέωση στη φόρμα και όχι κάποια επιδίωξη να εντυπωσιάσει με εξωτερικούς, τυπικούς, άρα ψεύτικους, νεωτερισμούς.
Ένα έργο που έβαλε στο στόμα των απλών ανθρώπων τους στίχους μεγάλων ποιητών όπως οι Ναζίμ Χικμέτ, Γιάννης Ρίτσος, Βλαδίμηρος Μαγιακόφσκι, Μάνος Ελευθερίου, Μπέρτολτ Μπρεχτ, Αλκης Αλκαίου, Μανόλης Αναγνωστάκης, Νίκος Καββαδίας και πολλών ακόμη ποιητών και στιχουργών.
Όχι τυχαία οι στίχοι που διάλεξε για να μελοποιήσει δεν είναι οι ευκολότεροι. Η επιτυχία είναι πως παρ’ όλη τη δυσκολία της γραφής και της εκτέλεσής της η μουσική του κατόρθωσε να επικοινωνήσει θαυμάσια με τους απλούς, λαϊκούς ανθρώπους. Οπως στο παράδειγμα της «Ρόζας» και της «Πιρόγας», αποδεικνύοντας ότι γνήσια λαϊκό δεν είναι το πολύ εύκολα κατανοητό. Ο,τι δηλαδή, σε τελευταία ανάλυση, αναπαράγει τη νωθρότητα του μυαλού. Ο,τι συμμορφώνεται με το άνωθεν επιβεβλημένο κυρίαρχο γούστο-φορέα της αστικής ιδεολογίας. Αυτό έκανε το έργο του αξεπέραστο. Γιατί ο Θάνος Μικρούτσικος αγάπησε, σεβάστηκε και εξύψωσε τους ανθρώπους του λαού, αντί να τους κρίνει αφ’ υψηλού ως ανίκανους τάχα να συλλάβουν το νόημα της μεγάλης τέχνης. Γι’ αυτό άλλωστε κι ένα μεγάλο λαϊκό πλήθος όλων των ηλικιών αγκαλιάζει χρόνια το έργο του, το έχει στα χείλη του στις απεργίες, τις πορείες, τις συγκεντρώσεις, αλλά και στα γλέντια και στις χαρές ή τις μοναχικές στιγμές της περισυλλογής και των μύχιων αγωνιών του.
Για ένα κοινό ικανό να αλλάξει τον κόσμο
Στο έργο του Θάνου Μικρούτσικου συναντήθηκε το σπάνιο μουσικό ταλέντο με το ανήσυχο, εξεγερτικό πνεύμα του πρωτοπόρου διανοητή που αντιλαμβάνεται τις προκλήσεις των καιρών, που κατανοεί ότι «η ανάγκη για έναν νέο κόσμο πρέπει να γίνει ιστορία» και που μετουσιώνει αυτή την προσέγγιση σε υψηλή καλλιτεχνική πράξη και με αυτήν παρεμβαίνει στα γεγονότα, στις εξελίξεις, στη στάση του ανθρώπου.
Από αυτή την «ένωση» γεννήθηκαν τραγούδια που κλείνουν μέσα τους την ιστορία του ελληνικού και του παγκόσμιου εργατικού και κομμουνιστικού κινήματος, τον ηρωισμό και την ευαισθησία των αλύγιστων, τις εξορίες, τα εκτελεστικά αποσπάσματα, δημιουργίες που δύσκολα περιγράφονται με λόγια. Τραγούδια που βρίσκονται στα «Πολιτικά τραγούδια», «Καντάτα για τη Μακρόνησο», «Σπουδή σε ποιήματα του Βλαδίμηρου Μαγιακόβσκη», «Τραγούδια της λευτεριάς», «Τροπάρια για φονιάδες».
Πάνω σε αυτήν τη βάση οικοδομήθηκε η προνομιακή σχέση του Θάνου Μικρούτσικου με τον Μπρεχτ – «τον σημαντικότερο και υποδειγματικότερο μαρξιστή καλλιτέχνη του 20ού αιώνα», σύμφωνα με τους χαρακτηρισμούς του ίδιου του συνθέτη κατά την εξαιρετική εισήγησή του στο επιστημονικό συνέδριο της ΚΕ του ΚΚΕ για τον Μπρεχτ. Είναι η διακηρυγμένη από τον ίδιο φιλοδοξία να συμβάλει μέσα από αυτή στη διαμόρφωση συνειδητοποιημένου και ενεργητικού κοινού. Ικανού όχι μόνο να κατανοήσει αλλά και να αλλάξει τον κόσμο.
Γι’ αυτό το έργο του, πέρα από βαθιά λαϊκό, είναι και βαθιά πολιτικό. Ο Θάνος Μικρούτσικος απογείωσε την πολιτικοποιημένη τέχνη, την εκτόξευσε σε πλατιούς ορίζοντες από απέραντη αγάπη στον αλύγιστο άνθρωπο που παλεύει για την κοινωνική πρόοδο και την απελευθέρωση της κοινωνίας από τα δεσμά της μισθωτής σκλαβιάς.
Αυτός ο στόχος για την οικοδόμηση μιας νέας κοινωνίας είναι το «αδύνατο» και το «ανέφικτο», το οποίο πρέπει να επιζητούμε, όπως συνήθιζε να λέει ο ίδιος ο Θάνος, έχοντας όμως πλήρη συναίσθηση ότι «τα πράγματα αλλάζουν» και ότι αυτό το «αδύνατο» μπορεί να γίνει «δυνατό» αν κατακτήσει το μυαλό και τις καρδιές των ανθρώπων του μόχθου.
Γι’ αυτό και η συμπόρευσή του με το ΚΚΕ ήταν το καταστάλαγμα μιας διαδρομής που ποτέ δεν σταμάτησε να αναζητάει, να αμφισβητεί, να μελετά. Διδασκόμενος από αυτή την πείρα, τόνιζε τα τελευταία χρόνια: «Οποιος διαβάζει με πάθος Ιστορία θα παρακολουθήσει τα τελευταία τουλάχιστον 40 χρόνια ότι ακόμη και αρχικά ριζοσπαστικές αριστερές δυνάμεις σε ολόκληρη την Ευρώπη κυνηγώντας το εφικτό είτε ενσωματώθηκαν απολύτως στο σύστημα είτε περιθωριοποιήθηκαν. Το αποτέλεσμα ποιο ήταν; Μαύρισαν κι άλλο το όνειρο, που είχε ήδη μαυρίσει, κι έτσι έστρεψαν τον μέσο πολίτη, που έχει στον καπιταλισμό μειωμένη πολιτική συνείδηση λόγω του καθημερινού βομβαρδισμού που υφίσταται, στην ακροδεξιά, με αποτέλεσμα στις μέρες μας να βλέπουμε τον εφιάλτη να επιστρέφει».
Η μουσική την εποχή που θα χτίζονται τα κόκκινα στάδια
Ο άνθρωπος που «χόρεψε πάνω στο φτερό του καρχαρία» δεν είναι πια εδώ. Ολοι εμείς, τα μέλη και οι φίλοι του ΚΚΕ, του χρωστάμε ευγνωμοσύνη και νιώθουμε τυχεροί που τον ζήσαμε, που βαδίσαμε πλάι πλάι μαζί του σε δύσκολους καιρούς. Θα τον θυμόμαστε μέσα από τα τραγούδια και το έργο του, μέσα από την παλικαρίσια στάση ζωής που κράτησε μέχρι το τέλος.
Θα τον θυμόμαστε από τις συναυλίες που αφιέρωσε στις εκδηλώσεις για τα 100 χρόνια του ΚΚΕ, όπου από την πρώτη στιγμή δήλωσε ενεργά παρών και τις οποίες χαρακτήρισε από τις καλύτερες στιγμές στη ζωή του. Μάλιστα ανέτρεξε στο αρχείο του και βρήκε το τραγούδι «Το ρόδι», σε μουσική δική του και στίχους του Δημήτρη Ραβάνη-Ρεντή, το οποίο και πρόσφερε στο κόμμα. Πρόκειται για ένα τραγούδι πλημμυρισμένο με αισιοδοξία για το αύριο, που είχε πρωτοπαρουσιαστεί στο 7ο Φεστιβάλ ΚΝΕ – «Οδηγητή» με τη φωνή της αξέχαστης Μαρίας Δημητριάδη. Το τραγούδι εντάχθηκε στο καλλιτεχνικό μέρος των εορτασμών των 100 χρόνων του κόμματος.
Θα τον θυμόμαστε από τα φεστιβάλ της ΚΝΕ, εκεί όπου με αφάνταστη δύναμη σε πείσμα της αρρώστιας του έμελλε να κλείσει την αυλαία των συναυλιών του, ευτυχισμένος μέσα στη λατρεία του κοινού και των εκλεκτών συνεργατών του, με τους δικούς του ανθρώπους, ήσυχος «όπως εκείνοι που έχουν κάνει το καθήκον τους».
Είμαστε όμως και βαθιά πεπεισμένοι ότι το έργο του δεν έχει αποτιμηθεί και εκτιμηθεί ακόμη στην ολότητά του και ούτε είναι εύκολο αυτό να γίνει σε καιρούς χαλεπούς που το κοινωνικό πισωγύρισμα βαραίνει στις συνειδήσεις των λαών, που η «ιστορία έχει βγάλει βρόμα ότι ξοφλήσαμε», όπως λέει και το γνωστό τραγούδι «Ανεμολόγιο» που γράφτηκε μετά τις ανατροπές του σοσιαλισμού.
Είμαστε βέβαιοι ότι το έργο του θα μελετηθεί και θα αγκαλιαστεί πολύ περισσότερο στο μέλλον γιατί δεν εκφράζει απλώς μια συγκεκριμένη περίοδο αλλά μια ολόκληρη ιστορική εποχή· γιατί πιστεύουμε ακράδαντα στους «σεισμούς που μέλλονται για να ’ρθουν»· γιατί «έτσι κι αλλιώς η γη θα γίνει κόκκινη»· γιατί η σημερινή καπιταλιστική βαρβαρότητα δεν είναι μονόδρομος.
Σε αυτούς τους σεισμούς του μέλλοντος, αλλά και όταν θα χτίζουμε τις «αυριανές μας φάμπρικες, τα λαϊκά μέγαρα, τα κόκκινα στάδια», το έργο του Θάνου Μικρούτσικου θα αποτελέσει φάρο, θα γεμίσει το μυαλό και την καρδιά πολύ περισσότερων απλών ανθρώπων, θα βρει την απόλυτη δικαίωση!
Ο Δημήτρης Κουτσούμπας είναι γενικός γραμματέας της ΚΕ του ΚΚΕ