Η συζήτηση με τον Δημήτρη Γ. Υφαντή, συγγραφέα της έρευνας «Τοξικομανία δι’ ηρωίνης – Η_x000D_
χρήση ουσιών στην Ελλάδα του μεσοπολέμου» (Εκδόσεις Αγρα) ξεκινά με την ερώτηση:_x000D_
«Κάθε επαφή με ουσίες καταλήγει σε αδιέξοδο;».
Ο ίδιος διευκρινίζει, όπως και αρκετές φορές κατά τη διάρκεια της κουβέντας: «Δεν σημαίνει ότι όσοι έχουν χρησιμοποιήσει ουσίες είναι εξαρτημένοι. Αυτό που παίζει ρόλο κάθε φορά είναι η σχέση που έχει κάποιος με μια ουσία». Το βιβλίο του αποτελεί μελέτη πάνω στην ιστορία της εξάρτησης εστιασμένη στον μεσοπόλεμο, τη μεταβατική περίοδο δηλαδή από τη χρήση «παραδοσιακών» ουσιών στα αστικά κέντρα στην εξάρτηση από ουσίες της νεωτερικότητας. Με αφορμή την κυκλοφορία του βιβλίου, το Documento μίλησε με τον συγγραφέα, ο οποίος εργάζεται εδώ και 30 χρόνια ως κοινωνιολόγος στον τομέα των εξαρτήσεων.
Τι ρόλο έπαιξαν οι βαλκανικοί πόλεμοι, ο Α΄ Παγκόσμιος Πόλεμος και η Μικρασιατική Καταστροφή στη χρήση ναρκωτικών;
Ο πόλεμος πάντα έχει παρενέργειες. Το ψυχικό τραύμα είναι δύσκολο να επουλωθεί. Και ο θάνατος, όταν ο άνθρωπος που χάνεται είναι νέος, είναι παράλογος. Κανείς δεν μπορεί να αντέξει τον παραλογισμό του πολέμου. Στη διάρκεια του Α΄ Παγκόσμιου Πολέμου χρησιμοποιήθηκε κυρίως αιθέρας με οινόπνευμα. Σύμφωνα με τα στοιχεία που βρήκα, τουλάχιστον το 20% των εξαρτημένων του μεσοπολέμου ήταν έφηβοι κατά τη Μικρασιατική Καταστροφή και έζησαν έντονα τον θάνατο και την απώλεια. Υπήρχε μια διαρκής αιμορραγία μέσα τους που εκφράστηκε μέσω της εξάρτησης. Το ίδιο συνέβη τόσο με πρόσφυγες όσο και με μετανάστες από άλλες περιοχές του ελλαδικού χώρου. Λέγεται ότι σε έναν πόλεμο είναι περισσότερες οι ουσίες που χρησιμοποιούνται απ’ ό,τι οι σφαίρες. Αυτό φαίνεται πολύ καθαρά στην περίπτωση του Β΄ Παγκόσμιου Πολέμου. Κάτι αντίστοιχο συνέβη και την περίοδο του Εμφυλίου.
Μου έκανε εντύπωση ότι στον μεσοπόλεμο υπήρχαν πολλές νοικοκυρές που ήταν εθισμένες. Είχα την αίσθηση ότι οι ουσίες αφορούσαν κυρίως το κοινωνικό περιθώριο.
Μη μένετε στο «οικιακά». Οι γυναίκες σαφέστατα χρησιμοποιούσαν ουσίες, όπως χρησιμοποιούσαν και το αλκοόλ. Σήμερα υπολογίζουμε ότι το 40% των εξαρτημένων είναι γυναίκες, το ποσοστό που απευθύνεται στο δικό μας πρόγραμμα (στο 18 Ανω) είναι 20%. Καταλαβαίνετε τι συνέβαινε πριν από 80 χρόνια. Πολλές γυναίκες, τουλάχιστον από το δείγμα που μπόρεσα να βρω στα τρία ψυχιατρεία, στο Αιγινήτειο, το Δρομοκαΐτειο και το Δαφνί, ήταν εξαρτημένες από τη μορφίνη, όπως συνέβαινε και με πολλούς άντρες που συνήθισαν ή εξαρτήθηκαν από την ουσία αυτή επειδή είχαν κάποιο πρόβλημα υγείας.
Από τις αρχές του 20ού αιώνα υπήρχαν γυναίκες που ήταν εξαρτημένες στις ουσίες της νεωτερικότητας (ηρωίνη, κοκαΐνη, μορφίνη) και στον αιθέρα. Τη δεκαετία του ’10 είχαν καταγραφεί πολλοί αιθερομανείς, μεταξύ αυτών και «γυναίκες του ημικόσμου», όπως αποκαλούν οι λογοτέχνες τις πόρνες. Το ίδιο ίσχυε και για τα μεταγενέστερα χρόνια περισσότερο με την κοκαΐνη. Η πορνεία και η χρήση ουσιών είναι αλληλένδετα. Βέβαια υπήρχαν τόσο η κρυφή τοξικομανία όσο και ο κρυφός αλκοολισμός και εκείνη την εποχή, ενώ κάποιες γυναίκες ήταν εξαρτημένες από φαρμακευτικά σκευάσματα, όπως οι ασπιρίνες. Και αυτό αποδεικνύει για άλλη μια φορά ότι το ζήτημα δεν είναι η ουσία αλλά η σχέση που έχουμε με αυτή. Δηλαδή αν κάποιος έχει μια συγκεκριμένη ψυχική ανάγκη, θα βρει τον τρόπο να απαλύνει το βάρος που νιώθει.
Θα μπορούσε να υπάρξει ρεμπέτικο χωρίς ουσίες;
Σαφέστατα. Τι εννοούμε όμως ρεμπέτικο; Γιατί άλλο πράγμα είναι ο τρόπος ζωής και οι ρεμπέτες και άλλο πράγμα το τραγούδι. Σε ό,τι αφορά το ρεμπέτικο υπάρχει μια μεγάλη παρεξήγηση. Τον όρο ρεμπέτικο τον εισήγαγε για πρώτη φορά ο Πετρόπουλος. Μέχρι το ’68 δεν υπήρχε ένας συγκεκριμένος τρόπος για να ονομάσουμε αυτά τα τραγούδια. Τα λέγανε μόρτικα, μουρμούρικα, ασίκικα, ρεμπέτικα. Ο Πετρόπουλος όρισε ως ρεμπέτικα καμιά εξακοσαριά τραγούδια, όπως γράφει ο ίδιος, και εννοούσε τα τραγούδια που είχαν να κάνουν με τη φυλακή, το λιμάνι, την πορνεία, τον στρατό. Υπάρχει όμως τραγούδι του 1908 που έχει γραμμοφωνηθεί στην Πόλη, το «Τίκι τίκι τακ», και ο υπότιτλός του γράφει ρεμπέτικο. Τι είναι λοιπόν το ρεμπέτικο; Είναι λάθος να το συνδυάζει κανείς με τη χρήση των ουσιών. Σαφέστατα υπάρχει και η χρήση των ουσιών. Τα ρεμπέτικα, που είναι λαϊκά τραγούδια του αστικού κέντρου, με βάση τη δισκογραφία είναι περίπου οκτώ με εννέα χιλιάδες. Από αυτά υπάρχουν 340 τραγούδια μαζί με τις επανεκτελέσεις που αναφέρονται στις ουσίες. Από τα 340 τραγούδια περίπου –αν εξαιρέσουμε 50 στα οποία δεν είναι γνωστός ο συνθέτης– το 30% έχουν γράψει κάποιοι οι οποίοι έκαναν χρήση κάνναβης και το υπόλοιπο 70% το έχουν γράψει άνθρωποι που δεν έκαναν χρήση. Θέλω να πω ότι είχε γίνει και μόδα. Και αυτό φαίνεται πολύ αν κάποιος κάνει ανάλυση του περιεχομένου του στίχου. Υπάρχει ένας μύθος γύρω από το ρεμπέτικο και σε αυτό έχουν συμβάλει κάποιοι από τους πρώτους ρεμπετολόγους που αν και έδωσαν σημαντικά στοιχεία, σε κάποιες περιπτώσεις έγραψαν ανακρίβειες.
Ισχύουν όσα έχουν γραφτεί για τον ρεμπέτη Ανέστη Δελιά και τη σχέση του με την ηρωίνη;
Είναι μύθος ότι την έμαθε από πόρνη. Αυτό που ακούγεται είναι ότι όταν ο Δελιάς ήταν 24 χρόνων, η Σκουλαρικού ήταν σαραντάρα. Στην έρευνα που έκανα στα ψυχιατρεία βρήκα το ιστορικό τους. Στην πραγματικότητα, όταν ο Δελιάς ήταν 23 η Σκουλαρικού ήταν μόλις 15. Τώρα ποιος έμπλεξε ποιον… Το άλλο που ακούγεται πολύ είναι ότι ο Δελιάς έγραψε προφητικά τον «Πόνο του πρεζάκια». Λοιπόν, δεν ήταν καθόλου προφητικό το τραγούδι, ήταν τοξικομανής όταν το έγραφε. Ακούγοντας προσεκτικά τον στίχο, είναι εμφανές ότι αυτό που περιγράφει είναι βιωμένο. Γιατί όμως στήθηκε αυτός ο μύθος; Γιατί δεν είναι εύκολο να αποδεχτεί κανείς ότι ένας νέος άνθρωπος πήγε έτσι «αδιάβαστος». Επρεπε κάποιος να φταίει και ο φταίχτης βρέθηκε στο πρόσωπο μιας πόρνης.
Τι συμβαίνει με την «καταραμένη γενιά» ποιητών και λογοτεχνών, τον Αγρα, τον Λαπαθιώτη, τον Πικρό και τους άλλους;
Αυτοί εντάσσονται στη νεωτερικότητα. Είναι επηρεασμένοι σαφώς από την κεντρική και δυτική Ευρώπη. Οπως γράφει και ο Γκόρμπας, είχαν επηρεαστεί από την Οκτωβριανή Επανάσταση από τη μια και από την άλλη από τον Μαρξ και τον Φρόιντ – και τις αναρχικές ιδέες ταυτόχρονα. Είχαν ιδεολογικό προσανατολισμό και είχαν πολλές σχέσεις με τα μέσα και κατώτερα στρώματα, πήγαιναν στο λιμάνι, στα καπηλειά. Οι παρέες της Δεξαμενής (αυτά που περιγράφουν ο Φαλτάιτς και ο Βάρναλης) φορούσαν άλλα ρούχα και το απόγευμα κατέβαιναν Ιερά Οδό κ.λπ. και αλήτευαν. Και την άλλη μέρα γράφανε. Οι άνθρωποι αυτοί μιλούσαν για την εργατική τάξη. Οι ρεμπέτες μιλούσαν γι’ αυτό που ζούσαν. Ηταν οι ίδιοι η εργατική τάξη.
Τι άλλαξε με το κύμα εσωτερικής μετανάστευσης; Γιατί ξεχάστηκαν οι ουσίες και ο κόσμος πέρασε στο αλκοόλ;
Οι ουσίες έχουν να κάνουν με το αστικό κέντρο, με τη βιομηχανική κοινωνία, με τις κοινωνικές συνθήκες γενικότερα. Οι άνθρωποι που ήρθαν τότε στα αστικά κέντρα ήταν αγρότες. Οι ουσίες αυτές ήταν ουσίες της πόλης. Και γι’ αυτό εξαφανίστηκε το φαινόμενο. Για όσους ήρθαν βίαια στα αστικά κέντρα δεν έλεγε τίποτε η ηρωίνη και η μορφίνη.
Μπορεί να υπάρξει κοινωνία χωρίς εξαρτήσεις;
Αυτό που ζούμε σήμερα είναι μια εκδοχή της ιστορίας. Δεν είναι η ιστορία του ανθρώπου. Ουσίες υπήρχαν πάντα, εξάρτηση υπάρχει τους δύο τελευταίους αιώνες (μετά τη βιομηχανική επανάσταση). Ισως κάτω από άλλους όρους και συνθήκες να μην υπάρχουν εξαρτήσεις όπως τις ξέρουμε σήμερα. Πιθανότατα όμως τα πράγματα τότε να είναι πιο δύσκολα και να έχουμε άλλες εξαρτήσεις που είναι πιο δύσκολα και θανατηφόρα ψυχικά.
==============
INFO
Το βιβλίο «Τοξικομανία δι’ ηρωίνης – Η χρήση ουσιών στην Ελλάδα του μεσοπολέμου» του Δημήτρη Γ. Υφαντή κυκλοφορεί από τις Εκδόσεις Αγρα)
*O Δημήτρης Γ. Υφαντής είναι κοινωνιολόγος, επιστημονικά υπεύθυνος του τμήματος Έρευνας – Εκπαίδευσης του 18 Άνω
