Το ξέσπασµα της πανδηµίας του κορονοϊού ήρθε στη ζωή µας σαν µαύρος κύκνος. «Ενα σπάνιο πουλί στη γη, τόσο σπάνιο όπως ένας µαύρος κύκνος» ήταν µια φράση του Ρωµαίου ποιητή Γιουβενάλη.
Μαύροι κύκνοι στον κόσµο του Γιουβενάλη δεν υπήρχαν. Τον 17ο αιώνα οι Ευρωπαίοι ανακάλυψαν µαύρους κύκνους στην Αυστραλία. Η ακλόνητη πίστη ότι «όλοι οι κύκνοι είναι λευκοί» διαψεύστηκε.
Ο Νασίµ Νίκολας Ταλέµπ χρησιµοποίησε τη µεταφορά του µαύρου κύκνου στο οµώνυµο βιβλίο του για να δηλώσει το εξαιρετικά απρόβλεπτο που έχει ασυνήθιστη επίδραση στην οικονοµική και κοινωνική ζωή και εκ των υστέρων προσφέρεται για αναθεώρηση απόψεων περί του απρόβλεπτου και έναν εξορθολογισµό της αναµονής παρόµοιων γεγονότων. Το απρόβλεπτο εντέλει εξορθολογίζεται και ενσωµατώνεται στο κράµα αντιλήψεων ανθρώπων και εγκατεστηµένων νοοτροπιών που οδηγούν πολιτικά συστήµατα.
Είναι γεγονός ότι πρόσφατες επιδηµίες όπως ο SARS (σοβαρό οξύ αναπνευστικό σύνδροµο) το 2002-03, η γρίπη των χοίρων (2009-10), ο Εµπολα (2014-2016) ή ακόµη ο HIV/AIDS (1981 – σήµερα) δεν προκάλεσαν τέτοια διατάραξη της κοινωνικής ζωής σε τέτοια παγκόσµια κλίµακα. Καθώς η πανδηµία του κορονοϊού βρίσκεται στο ξέσπασµά της για τα 5/6 του πληθυσµού του πλανήτη (εκτός ίσως της Κίνας), ο αντίκτυπος διαισθητικά συγκρίνεται µε την ισπανική γρίπη (1918) κατά την οποία έχασαν τη ζωή τους πάνω από 50 εκατοµµύρια άνθρωποι σε όλο τον κόσµο, την ευλογιά (15ος-17ος αιώνας) που αφάνισε µέχρι το ένα τρίτο του αυτόχθονου πληθυσµού του «νέου κόσµου» της αµερικανικής ηπείρου, τον «µαύρο θάνατο» (1347-51) στην Ευρασία και την πανώλη του Ιουστινιανού (543 µ.Χ. – 8ος αιώνας).
Για παράδειγµα η ισπανική γρίπη µε πάνω από 50 εκατοµµύρια νεκρούς ήταν καταλύτης για τη δηµιουργία δηµόσιων συστηµάτων υγείας, έναν σηµαντικό µοχλό του κράτους πρόνοιας, και στις ΗΠΑ οδήγησε στη µαζική είσοδο των γυναικών στην εργασία. Οι πανδηµίες από µόνες τους δεν µπορούν να εξηγήσουν καµία από τις µεγάλες κοινωνικές διαδικασίες που άλλαξαν την πορεία της Ιστορίας. Αλλά έχουν αποτελέσει τον καταλύτη για κοινωνικές τοµές. Εχουν διαδραµατίσει τον ρόλο ενός µαύρου κύκνου: ένα εξαιρετικά απρόβλεπτο γεγονός µε επίδραση στην πληθυσµιακή σύνθεση και την κοινωνική αλλαγή. Θα ήταν νωρίς για µια πρόβλεψη των µακροπρόθεσµων αλλαγών ενώ το φαινόµενο είναι σε εξέλιξη, γι’ αυτό θα εστιάσω στο άµεσο µέλλον της πολιτικής διαχείρισης της κρίσης.
Ηπια διαχείριση και «καταστολή» της επιδηµίας
Χρειάζεται να έχουµε καλή αίσθηση των αριθµών των ζωών που ρισκάρονται σε πολιτικές επιλογές, επίγνωση του εύρους του πραγµατικού κινδύνου της πανδηµίας του κορονοϊού καθώς και των πραγµατικών πολιτικών διακυβευµάτων ώστε να εκτιµήσουµε καλύτερα τις πολιτικές στρατηγικές και τις πιθανές τροχιές των κοινωνιών. Στην Ευρώπη, τη Βόρεια Αµερική και στον υπόλοιπο κόσµο –εκτός Κίνας και Νότιας Κορέας– βρισκόµαστε στην αρχή της πανδηµίας. Είναι γεγονός όµως ότι θα χαθούν πολλές ανθρώπινες ζωές. Πόσες; Είναι άγνωστο.
Υπάρχουν κατά βάση δύο πιθανά σενάρια πολιτικής διαχείρισης της κρίσης, µε ποικίλες εκδοχές, αυστηρές ή χαλαρές. Το πρώτο σενάριο, της µετριοπαθούς, «καταπραϋντικής» διαχείρισης, επικεντρώνει στην επιβράδυνση της εκθετικής αύξησης αλλά όχι στη ριζική διακοπή της εξάπλωσης της επιδηµίας. Βασικά εστιάζει σε µείωση της αιχµής της ζήτησης για κλίνες σε µονάδες εντατικής θεραπείας (ΜΕΘ) και για αναπνευστήρες. Σε µια καλή εκδοχή του περιλαµβάνει ειδική προστασία ευάλωτων οµάδων. Σύµφωνα µε τη µελέτη του Imperial College µε επικεφαλής τον επιδηµιολόγο Νιλ Φέργκιουσον, το µετριοπαθές, «καταπραϋντικό» σενάριο π.χ. για τις ΗΠΑ θα µπορούσε να παραγάγει οκταπλάσια ζήτηση σε κλινών σε ΜΕΘ περίπου τον Μάιο ή τον Ιούνιο (στο αποκορύφωµα της κρίσης) από την τωρινή διαθεσιµότητα.1 Κάτι τέτοιο θα µπορούσε να οδηγήσει µέχρι και σε 250 χιλιάδες θανάτους στο Ηνωµένο Βασίλειο και µέχρι 1,1-1,2 εκατοµµύριο θανάτους στις ΗΠΑ. Ως µέτρο σύγκρισης έχει υπολογιστεί ότι 675 χιλιάδες Αµερικανοί πέθαναν από την ισπανική γρίπη το 1918.2 Σηµειώνεται ότι η διαθεσιµότητα κλινών σε ΜΕΘ στις ΗΠΑ πριν από µια δεκαετία ήταν 34,7 κλίνες ανά 100 χιλιάδες κατοίκους. Η διαθεσιµότητα αυτή ήταν µεγαλύτερη από της Ισπανίας µε 9,7 «κρίσιµες κλίνες» ανά 100 χιλιάδες κατοίκους, της Ιταλίας µε 12,5 κλίνες ανά 100 χιλιάδες κατοίκους αλλά και της Γερµανίας που διέθετε τις περισσότερες «κρίσιµες κλίνες»: 29,2 ανά 100 χιλιάδες κατοίκους, στην Ευρώπη. Η Ελλάδα ήταν στη δεύτερη από το τέλος θέση µε έξι «κρίσιµες κλίνες» ανά 100 χιλιάδες κατοίκους ανάµεσα σε 31 ευρωπαϊκές χώρες,3 αλλά η κατάσταση αυτή επιδεινώθηκε την τελευταία δεκαετία ως συνέπεια των πολιτικών των µνηµονίων. Η Ελλάδα λίγο πριν από την πανδηµική κρίση είχε 557 διαθέσιµες κλίνες σε ΜΕΘ –µονάδες εντατικής θεραπείας (25 Νοεµβρίου 2019).4 Σύµφωνα µε πρόσφατες δηλώσεις του υπουργού Υγείας Βασίλη Κικίλια το ΕΣΥ έχει σήµερα εξοπλιστεί µε 685 κλίνες ΜΕΘ και ΜΑΦ, ενώ φαίνεται ότι θα χρησιµοποιηθούν οι 107 κλίνες ΜΕΘ στον ιδιωτικό τοµέα (µε πληρωµή) και 38 κλίνες ΜΕΘ από τα στρατιωτικά νοσοκοµεία. Σε κάθε περίπτωση αυτήν τη στιγµή δεν ξεπερνούν τις 830 κλίνες συνολικά.5 Με αυτό και µόνο το στατιστικό δεδοµένο, χωρίς παραπέρα ενηµέρωση, είναι άγνωστο εάν και οι 830 κλίνες στο σύνολό τους είναι λειτουργικές. Ακόµη και εάν είναι, αντιστοιχούν περίπου 7,7 κλίνες ανά 100 χιλιάδες κατοίκους. Συντηρητικές εκτιµήσεις κάνουν λόγο για την ανάγκη τουλάχιστον 2.000 κλινών ΜΕΘ.6
Παρά τις αρχικές ταλαντεύσεις, όλες οι χώρες σε αυτήν τη χρονική φάση, συµπεριλαµβανοµένων του Ηνωµένου Βασιλείου και των ΗΠΑ, ακολουθούν διαφορετική τροχιά από το προαναφερθέν σενάριο. ∆ηλαδή ακολουθούν ένα δεύτερο σενάριο, αυτό που προτείνει ο Παγκόσµιος Οργανισµός Υγείας (ΠΟΥ) και έχει ονοµαστεί «κατασταλτικό» της επιδηµίας. Αποσκοπεί στον επιθετικό έλεγχο της επιδηµίας και στην ελαχιστοποίηση της ζηµιάς σε ανθρώπινες ζωές. Αυτό περιλαµβάνει προοδευτική µείωση των συναθροίσεων, κλείσιµο σχολείων και καταστηµάτων, αυστηρότερα µέτρα κοινωνικής απόστασης και κλιµακώνεται µε κλείδωµα περιοχών ή χωρών µέχρι και περιορισµό της κυκλοφορίας, σε συνδυασµό µε καραντίνα των ασθενών και αποµόνωση ατόµων που ανήκουν σε ευάλωτες οµάδες. Στοχεύει στην καταστολή της επιδηµικής ανάπτυξης, τη δραστική µείωση του αριθµών νέων περιπτώσεων. Το «κυνήγι του ιού», η περίφηµη ιχνηλάτηση, είναι ένα ακόµη συστατικό που περιλαµβάνει ένα τέτοιο ιδανικό σενάριο ελέγχου της επιδηµίας. ∆υστυχώς, µε κάποιες εξαιρέσεις (π.χ. Νότια Κορέα, , Ισλανδία, Νορβηγία, Σιγκαπούρη) εξαιτίας των εξασθενηµένων συστηµάτων υγείας από χρόνιες νεοφιλελεύθερες πολιτικές πολλές χώρες δεν δύνανται να κάνουν εκτεταµένους ελέγχους, «κυνηγώντας» τον ιό περίπτωση προς περίπτωση. Φυσικά και εδώ υπάρχουν διακυµάνσεις ως προς τον βαθµό εφαρµογής ή εγκατάλειψης της προσπάθειας από χώρα σε χώρα. Για παράδειγµα, η ελληνική κυβέρνηση φαίνεται να έχει εγκαταλείψει την ιχνηλάτηση σε σηµαντικό βαθµό.
Το σενάριο της «καταστολής» της επιδηµίας περιλαµβάνει το κλείσιµο αρκετών επιχειρήσεων, ένα µερικό ή ολικό σταµάτηµα της οικονοµικής ζωής για δύο ή τρεις µήνες, όπως περίπου συνέβη στην περίπτωση της Κίνας. Εστιατόρια, αυτοκινητοβιοµηχανίες, ο κατασκευαστικός τοµέας, ο κλάδος τουρισµού, αναψυχής και άλλοι κλάδοι είναι σήµερα κλειστοί στις ΗΠΑ κ.α. Η εκπαίδευση και οι τράπεζες προσπαθούν να µπουν αποκλειστικά σε online κίνηση.
Η αντίληψη των libertarian think tanks
Το µερικό σταµάτηµα της οικονοµικής ζωής δηµιουργεί ταλαντεύσεις και δεύτερες σκέψεις σε πολιτικούς κύκλους. Χαρακτηριστικά, ο πρόεδρος Τραµπ στις 23 Μαρτίου δήλωσε ότι θα ήθελε να «ξανανοίξει τη χώρα» σε περίοδο εβδοµάδων και όχι µηνών. Συγκεκριµένα είπε: «Η Αµερική σύντοµα θα είναι και πάλι ανοιχτή για τις επιχειρήσεις. Πολύ σύντοµα. Πολύ νωρίτερα από τρεις ή τέσσερις µήνες που πρότεινε κάποιος. Πολύ συντοµότερα. ∆εν µπορούµε να αφήσουµε τη θεραπεία να γίνει χειρότερη από το ίδιο το πρόβληµα».7 Τα τελευταία νέα καθώς γραφόταν αυτό το άρθρο είναι η δήλωση Τραµπ ότι η χώρα θα «ανοίξει» πριν από το καθολικό Πάσχα στις 12 Απριλίου.8
Συντηρητικές φωνές στις ΗΠΑ συµφωνούν. Ο Νταν Πάτρικ, αντικυβερνήτης του Τέξας, ισχυρίστηκε ότι θα προτιµούσε να πεθάνει παρά να δει τα µέτρα δηµόσιας υγείας να βλάπτουν την αµερικανική οικονοµία και πως «πολλοί παππούδες» σε όλη τη χώρα θα συµφωνούσαν µαζί του. Και συνέχισε: «Το µήνυµά µου: να επιστρέψουµε στη δουλειά, να επιστρέψουµε στη ζωή, να είµαστε έξυπνοι και όσοι από εµάς είναι 70+ ετών θα φροντίσουµε τον εαυτό µας».9 Γνωστά libertarian think tanks (π.χ. CATO Institute) δεν έπαψαν να αντιδρούν στο (µερικό) σταµάτηµα της παραγωγής. Ακόµη και ο δηµοκρατικός κυβερνήτης της Νέας Υόρκης Αντριου Κουόµο, της πολιτείας που πλήττεται σήµερα περισσότερο, δήλωσε: «∆εν µπορείτε να σταµατήσετε την οικονοµία για πάντα». Ο Κουόµο πρότεινε µια «έξυπνη» πολιτική υγείας στον δρόµο της ήπιας καταπραϋντικής διαχείρισης της επιδηµίας που θα περιλαµβάνει (α) ειδική προστασία των ηλικιωµένων, ενώ οι νεότεροι θα δουλεύουν (και θα ασθενούν) κανονικά και (β) ενίσχυση των αµερικανικών υποδοµών υγείας µε αναπνευστήρες, που είναι και η κρίσιµη συσκευή για να αντιµετωπιστεί µια κατά βάση ασθένεια του αναπνευστικού συστήµατος.
Η General Motors προσφέρθηκε να µετατρέψει τα σταµατηµένα εργοστάσια αυτοκινήτων σε αλυσίδες παραγωγής αναπνευστήρων και άλλου είδους ιατρικού εξοπλισµού σε συνεργασία µε την εταιρεία Ventec που διαθέτει την τεχνογνωσία. Εµπειρογνώµονες πολιτικών υγείας όµως έχουν αναρωτηθεί για τη γρήγορη έκβαση τέτοιων εγχειρηµάτων, ιδιαίτερα κατά την εξέλιξη ενός χαλαρού καταπραϋντικού σεναρίου στη διάρκεια του οποίου ο κορονοϊός θα αφεθεί να πάρει τον δρόµο του µε µικρά εµπόδια.
Η εξισορρόπηση ανάµεσα σε χιλιάδες ζωές και την εξοµάλυνση της οικονοµίας, η επιλογή ανάµεσα στην ανθρώπινη καταστροφή και τη βαθιά οικονοµική ύφεση και ό,τι αυτή φέρει (π.χ. απολύσεις, χρεοκοπία, απώλεια κατοικιών, εξώσεις, άστεγοι) θα είναι ένα διαρκές ηθικό δίληµµα του άµεσου µέλλοντος που ορθώνεται πάνω από κυβερνήσεις και κοινωνίες. Η απάντηση στο δίληµµα είναι πολιτική. Νεοφιλελεύθεροι κύκλοι ανυποµονούν να πάνε «back to normal», πίσω στη γνώριµη διαχείριση. Τείνουν να ξαναβλέπουν το ζήτηµα των σηµερινών αυστηρών µέτρων ελέγχου της επιδηµίας υπό το φως της παλιάς κατάστασης, να τα επαναξιολογούν σύµφωνα µε τα παλιά ήθη. ∆ηλαδή ως προσωρινή περίοδο «αγοράς χρόνου» κατά την οποία οι υποδοµές υγείας θα ενισχυθούν κάπως µε γιατρούς και νοσηλευτικό προσωπικό, θα εξοπλιστούν µε µάσκες και αναπνευστήρες και θα δηµιουργηθούν επιπλέον κλίνες σε ΜΕΘ και ΜΑΦ (µονάδες αυξηµένης φροντίδας). Οι κύκλοι αυτοί προσβλέπουν στη γρήγορη χαλάρωση των αυστηρών µέτρων ελέγχου της επιδηµίας, έπειτα από µια σύντοµη περίοδο δύο ή τριών εβδοµάδων από σήµερα.
Η προοπτική αυτή συναντά την ισχυρή αντίδραση πολλών επιστηµόνων και εµπειρογνωµόνων σε θέσεις-κλειδιά στη δηµόσια υγεία. Για παράδειγµα ο Αντονι Φάουσι, ανοσολόγος, διευθυντής του Εθνικού Ινστιτούτου Αλλεργίας και Λοιµωδών Νοσηµάτων που ηγείται της οµάδας του Λευκού Οίκου για την αντιµετώπιση της πανδηµίας του κορονοϊού διαφωνεί µε τη διολίσθηση προς τον ήπιο, καταπραϋντικό δρόµο αντιµετώπισης του ιού.10 Αλλά και ο κυβερνήτης της Νέας Υόρκης Κουόµο εξέφρασε την ανησυχία του: «∆εν έχουµε να κάνουµε µε µια καµπύλη, είναι ένα κύµα, ένα τσουνάµι που θα συντρίψει τα συστήµατα υγείας».
Εµπορευµατοποιηµένη vs δηµόσια υγεία
Υπάρχουν σοβαρά προβλήµατα µε τον καταπραϋντικό δρόµο. Μπορεί να έχουµε ταχεία αναζωπύρωση της επιδηµίας, κατακλυσµό των νοσοκοµείων και ξανακλείσιµο της οικονοµίας µε πολλαπλάσιες αρνητικές επιπτώσεις στο τέλος της κρίσης. Το κυριότερο όµως είναι ότι συνιστά έναν επώδυνο δρόµο που θα φέρει εκατόµβες θυµάτων µεταξύ των ηλικιωµένων και των ευάλωτων οµάδων. Ενας δρόµος µε πολλές θυσίες και δάκρυα, πολλά δάκρυα και θυσίες. Ενώ το απρόβλεπτο παραµονεύει. Ο Ρον Πολ, εµβληµατική µορφή των δεξιών ελευθεριακών (libertarians) και πρώην µέλος του Κογκρέσου, έγραψε πρόσφατα ένα άρθρο στο οποίο αναρωτιόταν εάν η παγκόσµια πανδηµία είναι µια «µεγάλη φάρσα» για την επέκταση της εξουσίας της κυβέρνησης.11 Ο γιος του, Ραντ Πολ, γερουσιαστής του Κεντάκι, ήταν το πρώτο µέλος της Γερουσίας των ΗΠΑ που βγήκε θετικό στον κορονοϊό. Εάν οι ΗΠΑ τελικά επιλέξουν τον δρόµο της «καταπραϋντικής» διαχείρισης της κρίσης, τι θα κάνουν άραγε οι άλλες χώρες; Το πιο πιθανό είναι ότι θα υπάρξουν πολλές διακυµάνσεις από χώρα σε χώρα που θα έχουν να επιλέξουν από ένα φάσµα επιλογών ανάµεσα στους δύο πόλους: τον πόλο της ήπιας «καταπραϋντικής» διαχείρισης και τον πόλο της αυστηρής καταστολής της επιδηµίας.
Είναι σηµαντικό να µην προσεγγίσουµε τη σηµερινή και την αυριανή µέρα µε πλατωνικούς χάρτες προκατασκευασµένων ιδεών. Το διακύβευµα µπορεί να είναι πολλαπλό και σύνθετο. Για παράδειγµα, ο Ορµπάν µεθοδεύει να κυβερνά µε διατάγµατα, κλείνοντας επ’ αόριστον την ουγγρική βουλή. Ακόµη και στην Ελλάδα υπάρχουν εύλογες ανησυχίες για την περιστολή ατοµικών δικαιωµάτων όπως ο περιορισµός της κυκλοφορίας από τις 23/3. Μια σκληρή απαγορευτική πολιτική, δυσανάλογη µε την ωφέλειά της, αν και δεν υπάρχει σύγκριση µε τον σχεδιασµό του Ορµπάν. Εποµένως η επαγρύπνηση είναι αναγκαία για να αντιµετωπιστούν τα παρατράγουδα των µικρότερων ή µεγαλύτερων παρεκκλίσεων προς µοντέλα αυταρχικής διακυβέρνησης µε αφορµή τον ιό. Αξίζει επίσης να σηµειωθεί ότι η προστασία από τον ιό στα εργοστάσια της βιοµηχανικής περιοχής της Λοµβαρδίας που φαίνεται ότι παρέµειναν ανοιχτά µε µάσκες και γάντια ήταν ελλιπής αν όχι µηδαµινή. Τα εργασιακά δικαιώµατα στον χώρο της δουλειάς αποκτούν σήµερα νέα διάσταση.
Ισως το πιο σηµαντικό διακύβευµα είναι η πρωταρχική ανάγκη για ζωή και ασφάλεια. Ενας ξεχασµένος ή απρόβλεπτος κίνδυνος, όπως ένας ιός, υπογραµµίζει ότι η υγεία είναι δηµόσιο αγαθό. Ακόµη και η κλασική µικροοικονοµική θεωρία θα αναγνώριζε σήµερα ότι η υγεία του φτωχού, του άστεγου, του πρόσφυγα δεν αποκλείει την υγεία του πλούσιου, αντίθετα την εξασφαλίζει. Οπως ακριβώς η κακή υγειονοµική περίθαλψη µιας χώρας είναι µόνιµη απειλή για το σύστηµα υγείας µιας άλλης µε προηγµένη υγειονοµική περίθαλψη.
Η ανάγκη για καθολική πρόσβαση στην υγεία δεν αναιρεί τις πολλαπλές ταξικές διαστάσεις στην υγειονοµική φροντίδα, που περιλαµβάνει πέρα από την απλή πρόσβαση και την ποιότητα των υπηρεσιών. Μέρος του συστήµατος υγείας λειτουργεί εµπορευµατοποιηµένα ακόµη και σε τέτοιες συνθήκες έκτακτης ανάγκης. Στην Ελλάδα πρόσφατα ορίστηκε διπλάσια αποζηµίωση στους ιδιοκτήτες ιδιωτικών κλινικών που θα διαθέσουν κρεβάτια ΜΕΘ για την αντιµετώπιση της πανδηµίας του κορονοϊού από τα 800 στα 1.600 ευρώ ηµερησίως. Στις ΗΠΑ για τους ασφαλισµένους το κόστος αγωγής και νοσηλείας µπορεί να ποικίλλει από 1.400 δολάρια µέχρι αρκετά πάνω από 20.000 δολάρια για άτοµα µε επιπλοκές (πνευµονία).12 13
Στο κατά βάση ιδιωτικό και κατακερµατισµένο σύστηµα υγειονοµικής περίθαλψης των ΗΠΑ µε πολλαπλούς παρόχους, µε 37 εκατ. ανθρώπους να µην έχουν ασφάλιση υγείας και 41 εκατ. µε ανεπαρκή υγειονοµική περίθαλψη14 τα νοσήλια και το κόστος της υποδοχής σε ΜΕΘ θα είναι τροχοπέδη για τη θεραπεία. Ενώ γράφονται αυτές οι γραµµές είναι ακόµη άγνωστο εάν η διαφαινόµενη συµφωνία Λευκού Οίκου και Γερουσίας για το πακέτο των 2 τρισ. δολαρίων για την αντιµετώπιση των συνεπειών από την πανδηµική κρίση ή άλλα πολιτειακά προγράµµατα θα καλύψουν όλους τους ανασφάλιστους και σε ποιον βαθµό.
Η ποιοτική ενίσχυση της δηµόσιας υγειονοµικής περίθαλψης για εργαζόµενους, ανέργους και πρόσφυγες –όλο τον πληθυσµό χωρίς εξαίρεση µπροστά σε άγνωστους µαύρους κύκνους, όπως οι ιοί– είναι το πρωταρχικό διακύβευµα. Εάν πριν από τρεις µήνες κάποιος έλεγε ότι πάνω από τις µισές χώρες στον κόσµο θα είχαν κλείσει τα σύνορά τους ολικώς ή µερικώς15 και πως πάνω από 1 δισ. κόσµου θα είχε δεχτεί εντολή για κατ’ οίκον περιορισµό για εβδοµάδες, εάν όχι για µήνες,16 εξαιτίας ενός ιού, ο κοινωνικός περίγυρός του θα ανησυχούσε για την ψυχική του υγεία. Σήµερα είναι αυτή η κατάσταση του κόσµου, o οποίος έχει δεχτεί ισχυρό χτύπηµα στα θεµέλιά του.
Μη ρωτάς για ποιον χτυπά η καµπάνα
Και όµως δεν υπάρχει αµφιβολία, η αλλαγή δεν θα είναι εύκολη. Ο ιός βεβαίως δεν καταλαβαίνει από κοινωνικά προνόµια, δεν σέβεται καµιά ανθρώπινη πολιτική τάξη. Εάν οι ελίτ επιµείνουν στις εγκαθιδρυµένες νεοφιλελεύθερες λογικές τους, εάν δεν πιεστούν από την κατάσταση και τον κοινωνικό παράγοντα, εάν δεν χωνέψουν γρήγορα την αλλαγή πλεύσης µπροστά στα αχαρτογράφητα νερά της πανδηµίας, τότε οι κοινωνίες θα πληρώσουν σύντοµα πολύ βαρύ τίµηµα.
Οταν τα φέρετρα θα περνάνε µπροστά από τα µάτια µας και οι καµπάνες δεν θα σταµατάνε να χτυπάνε πένθιµα, σύµφωνα και µε την τραγική περιγραφή του Φραντσέσκο Μακάριο, πρώην αντιδηµάρχου του Μπέργκαµο, θα είναι αδύνατο να γίνουν ασφαλείς προβλέψεις για την επόµενη µέρα.17 Τα δύο µοντέλα πολιτικών στρατηγικών για τη διαχείριση της κρίσης, όπως και άλλα µοντέλα (π.χ. αυτό της ανοσίας αγέλης – το αρχικό µοντέλο του Ηνωµένου Βασιλείου) που µπορεί να προκριθούν στην εξέλιξη της πανδηµικής κρίσης, θα κριθούν ενώπιον των πολιτών που ναι µεν σήµερα «µένουν σπίτι» δεχόµενοι περιστολές ατοµικών ελευθεριών αλλά την ίδια στιγµή παραµένουν πιο ενεργοί στην πολιτική και πιο κοινωνικά συνδεδεµένοι και αλληλέγγυοι. Ολος ο κόσµος παρακολουθεί, όλες οι κυβερνήσεις κρίνονται στη βάση σκληρών δεδοµένων, δηλαδή ανθρώπινων ζωών, που είναι σε παγκόσµια θέα. Οι συγκρίσεις αναπόφευκτες. Οι διαφορετικές πολιτικές στην ηθική της διακυβέρνησης, όπως και η αποτελεσµατικότητα πολιτικών µοντέλων και των εκδοχών τους, θα συγκριθούν ενώπιον πολιτικά ενεργών λαών. Οι πολιτικές θα κριθούν ηθικά και πολιτικά σε δύο βασικές εκβάσεις: (α) στο επίπεδο των ζωών και των νεκρών και (β) στο επίπεδο των δακρύων, συµπεριλαµβανοµένων της οδύνης της απώλειας αγαπηµένων προσώπων αλλά και των τραυµάτων της συνοδευόµενης οικονοµικής κρίσης.
∆εν είναι τυχαία η επίταξη ιδιωτικών νοσοκοµείων από την ισπανική κυβέρνηση, η δήλωση Μακρόν για αγαθά και υπηρεσίες που πρέπει να τεθούν εκτός αγορών, οι πιέσεις για το ευρωοµόλογο –το λεγόµενο Covid bond–, καθώς και οι εκκλήσεις για εθνικοποιήσεις της αλυσίδας κρίσιµων ιατρικών υλικών (στολές, µάσκες και γάντια) και δηµόσιες επενδύσεις για παραγωγή αναπνευστήρων από τον Αντριου Κουόµο σε πρόσφατα διαδοχικά tweets στις 22/3 και 24/3. Η δηµόσια υγεία εξαρτάται εντέλει από πολιτικές επιλογές. Οι πολιτικές που θα αποτύχουν ηθικά, πολιτικά και διαχειριστικά θα αντιµετωπίσουν ένα κύµα αγανάκτησης και αλλαγής πολιτικών στάσεων και συµπεριφορών. Παρά τις εκτυλισσόµενες προσπάθειες για µετατόπιση της ευθύνης σε ατοµικό επίπεδο (απείθαρχοι, αµόρφωτοι, απολίτιστοι) από καθεστωτικά ΜΜΕ και κυβερνήσεις, µεγάλο µέρος της κοινωνίας –ιδιαίτερα άνθρωποι που οδεύουν προς τη σύνταξη, ηλικιωµένοι στην πλειονότητά τους και µε προβλήµατα υγείας– δεν θα ξανανιώσει πολιτικά ασφαλές. Ο φόβος της επόµενης επιδηµίας, ο αρχέγονος φόβος του θανάτου σε συνδυασµό µε την επερχόµενη βαθιά οικονοµική κρίση µπορεί να συγκλονίσει αξίες και πολιτικές επιλογές, εντέλει πλευρές ή και το ίδιο το πολιτικό ή/και κοινωνικοοικονοµικό σύστηµα όπως το ξέραµε.
Ο Δημήτρης Αναστασίου είναι αναπληρωτής καθηγητής Πανεπιστημίου Νότιου Ιλινόις, ΗΠΑ
1 https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC4351597/
3 https://link.springer.com/article/10.1007/s00134-012-2627-8
7 https://www.nytimes.com/2020/03/23/business/trump-coronavirus-economy.html
11 http://ronpaulinstitute.org/archives/featured-articles/2020/march/16/the-coronavirus-hoax/
