«Ένα φάντασμα πλανιέται πάνω από την Ευρώπη, το φάντασμα του εθνικισμού. Από τον «Εθνικό Συναγερμό» της Γαλλίας, ως την ιταλική «Λίγκα του Βορρά» και την «Εναλλακτική για τη Γερμανία», οι εθνικιστές αντιπαλεύουν το ευρωπαϊκό οικοδόμημα και κηρύσσουν την επιστροφή στο οχυρό του έθνους κράτους προτάσσοντας το επιχείρημα της προάσπισης της λαϊκής κυριαρχίας. Ξυπνάμε άραγε ξανά οι σκοτεινοί θεοί του εθνικισμού;», είναι μερικά από τα σημεία της τοποθέτησης του καθηγητή στο Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων, Χάρη Αθανασιάδη, διευθυντή του μεταπτυχιακού “Δημόσια Ιστορία” του Ελληνικού Ανοικτού Πανεπιστημίου.
Αναλυτικότερα η τοποθέτηση του κ. Αθανασιάδη στην ημερίδα του Documento για τον φασισμό και τον ρατσισμό :
« Το ερώτημα μας πάει έναν αιώνα πίσω, όταν ο εθνικισμός έγινε το όχημα και το πρόσχημα ενός ανελέητου ανταγωνισμού ανάμεσα στα ευρωπαϊκά κράτη που κορυφώθηκε στον πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο. Δεν ήταν όμως πάντοτε σκοτεινοί οι θεοί του εθνικισμού. Έναν ακόμη αιώνα νωρίτερα, στις αρχές του 19ου, ο εθνικισμός, εμποτισμένος ακόμη από τα ιδεώδη του Διαφωτισμού, λειτούργησε απελευθερωτικά και χειραφετικά: οικοδόμησε τον νεωτερικό κόσμο των εθνών-κρατών, άλλοτε ενοποιώντας τον κατακερματισμένο κόσμο της Δύσης, όπως με το ιταλικό «ριζορτζιμέντο», κι άλλοτε διαλύοντας τις αρχαϊκές αυτοκρατορίες της Ανατολής, όπως με την ελληνική Επανάσταση του 21. Το έθνος ήταν ακόμη τότε ένα άτυπο καθημερινό δημοψήφισμα που πιστοποιούσε τη θέληση μιας κοινότητας ελεύθερων πολιτών να πορευτούν μαζί, να συνυπάρξουν ισότιμα και αρμονικά.
Ύστερα αυτά ξεχάστηκαν. Το έθνος από πολιτικό υποκείμενο, έγινε κοινότητα αίματος και ιστορικών μύθων και ο εθνικισμός έγινε κρατική ιδεολογία που εχθρευόταν και επιβουλευόταν τον άλλο και ειδικά τον πλησίον, τον γείτονα. Ακόμη και τότε, όμως, σε περιπτώσεις όπως η Ελλάδα, ο εθνικισμός πιστώνεται με κάποια θετικά, εφόσον τελικά κατάφερε την ταύτιση δηλαδή των ορίων του κράτους με τα όρια του έθνους – ό,τι αποκαλούμε «εθνική ολοκλήρωση». Τότε ακριβώς, τη στιγμή που το σχέδιο μιας μεγάλης Ελλάδας έγινε πραγματικότητα (μα ταυτόχρονα θάφτηκε στην προκυμαία της Σμύρνης το όνειρο μιας ελληνικής αυτοκρατορίας) ήταν εκτιμώ η πιο κρίσιμη καμπή: Ή θα διαλέγαμε το πολιτικό έθνος, μια κοινότητα πολιτών αποφασισμένων να βαδίσουν συντεταγμένα με οδηγό τη δημοκρατία, ή θα βυθιζόμασταν στο περιούσιο, αιώνιο έθνος των μύθων και της ηρωικής καταγωγής. Αν στη δεκαετία του 1920 το στοίχημα ήταν αμφίρροπο, στη δεκαετία του 30, η άνοδος των φασισμών έγειρε την ζυγαριά στην πλευρά του ανορθολογισμού: Το έθνος έγινε κοινότητα αίματος, η εθνική ταυτότητα γέμισε με θρησκεία και συντηρητισμό και ο εθνικισμός εξελίχθηκε σε οδοστρωτήρας κάθε κοινωνικού κινήματος και σε ιδεολογικό στήριγμα των διώξεων που αποσκοπούσαν στην εξάλειψη κάθε εθνοτικής και πολιτισμικής ποικιλομορφίας.
Τα χειρότερα, όμως, δεν είχαν έρθει ακόμη. Στην μετεμφυλιακή Ελλάδα ο εθνικισμός θα συρρικνωθεί στην εθνικοφροσύνη, μια μίζερη και φαρισαϊκή κατασκευή, που πρότασσε το τρίπτυχο Πατρίς-Θρησκεία-Οικογένεια. Η εθνικοφροσύνη θα αποτελέσει επισήμως την ασπίδα του αστικού κόσμου στη γοητεία της Αριστεράς, μα πίσω της θα στοιχηθούν οι πιο σκοτεινές δυνάμεις της εποχής, θα καλυφθούν οι πιο ποταπές στοχεύσεις. Αντίθετα με την Ελλάδα, στην Ευρώπη, η εμπειρία των Πολέμων θα κινητοποιήσει τις δημοκρατικές δυνάμεις που ως αντίβαρα στους εθνικισμούς (και ως αντίπαλο δέος στον κομμουνισμό) θα προκρίνουν τη δημοκρατία, το κράτος πρόνοιας και την ενωμένη Ευρώπη. Αν και με πολλαπλές αντιφάσεις, το σχέδιο ξεδιπλωνόταν μάλλον σε ορθή κατεύθυνση ενσωματώνοντας σταδιακά και αποκλίνουσες περιπτώσεις όπως τον ευρωπαϊκό νότο (ανάμεσά τους και την Ελλάδα), την πρώην κομουνιστική Ανατολή και τώρα τα Βαλκάνια.»
