Μια αναδρομή στη γυναίκα συνθέτρια στο ελληνικό τραγούδι, από τη Δανάη και την Αρλέτα μέχρι τη Λένα Πλάτωνος και τη Χαρούλα Αλεξίου
Στις 8 Μαρτίου του 1857 εργάτριες κλωστοϋφαντουργίας στη Νέα Υόρκη τόλμησαν να διεκδικήσουν καλύτερες συνθήκες εργασίας. Επρεπε να περάσουν 52 ολόκληρα χρόνια για να αρχίσει να τιμάται η συγκεκριμένη μέρα στη μνήμη των αγώνων των γυναικών και ένα χρόνο αργότερα, το 1910, να καθιερωθεί ως Παγκόσμια Ημέρα της Γυναίκας από τη Διεθνή Διάσκεψη Γυναικών. Μέχρι το 1975, που η Παγκόσμια Ημέρα της Γυναίκας υιοθετήθηκε από τα Ηνωμένα Εθνη, επί πολλές δεκαετίες γιορταζόταν στις πρώην κομμουνιστικές χώρες και από το σοσιαλιστικό κίνημα.
Στην Αμερική, πάντως, απ’ όπου όλα ξεκίνησαν, μια Ελληνίδα μουσικός, η πρώτη ρεμπέτισσα και δισκογραφικός παράγοντας της ομογένειας, είχε μια εξαιρετικά ενδιαφέρουσα και έντονη δραστηριότητα σε έναν ανδροκρατούμενο χώρο. Η ζωή της Κυριακούλας Αντωνοπούλου, που το όνομά της στη δισκογραφία έμελλε να αποτυπωθεί ως Κα Κούλα, θα μπορούσε να γίνει ταινία ή βιβλίο. Και τι ωραία μυθιστορηματική ηρωίδα θα ήταν… Υπήρξε το αντίπαλο δέος της πιο γνωστής Μαρίκας Παπαγκίκα τη δεκαετία 1916-26 στις ΗΠΑ.
Γυναίκες του ρεμπέτικου άνοιξαν τον δρόμο
Ενόσω λοιπόν η Κα Κούλα ίδρυε διάφορες εταιρείες δίσκων στην Αμερική, αφήνοντας τελικά θρυλικές ηχογραφήσεις σε δημοτικά, κλέφτικα και πατριωτικά τραγούδια, στην Ελλάδα, την πατρίδα της, γυναίκα συνάδελφός της δεν θα μπορούσε να έχει την ίδια τύχη, εξέλιξη και αναγνώριση. Επρεπε να περάσουν πολλά ακόμη χρόνια και να φτάσουμε στις δεκαετίες του ’30, του ’40 και του ’50 ώστε η θέση της γυναίκας δημιουργού να παγιωθεί μέσα σ’ ένα ξεκάθαρα ανδροκρατούμενο περιβάλλον, αλλά και απέναντι σ’ ένα κοινό αυστηρά κριτικό και επιλεκτικό. Ακόμη θυμάμαι ιστορίες με τον παππού μου που δεν άφηνε τη μακαρίτισσα τη θεία μου, την αδερφή του πατέρα μου, να τραγουδήσει δίπλα στον Μάρκο Βαμβακάρη με το γνωστό σκεπτικό ότι θα την πουν… ελευθέρων ηθών. Τα στεγανά έσπασαν, οι μεγάλες γυναικείες φωνές του ρεμπέτικου, όπως η Στέλλα Χασκίλ, η τεράστια Μαρίκα Νίνου και φυσικά η Σωτηρία Μπέλλου, μεσουράνησαν, αν και σε επίπεδο τραγουδοποιίας, σύνθεσης δηλαδή, καθοριστική υπήρξε η συμβολή της Ιωάννας Γεωργακοπούλου, που όλοι οι άρρενες συνάδελφοί της, από τον Μάρκο και τον Τσιτσάνη μέχρι τον Παγιουμτζή και τον Στελλάκη Περπινιάδη, σέβονταν και εκτιμούσαν.
Το ίδιο ακριβώς διάστημα, απευθυνόμενο σ’ έναν άλλο κόσμο βέβαια, το αστικό (ή και μικροαστικό, σύμφωνα με τον Μάνο Χατζιδάκι) ελαφρό τραγούδι είχε τις δικές του εκπροσώπους: η θρυλική Δανάη Στρατηγοπούλου, η μούσα του Αττίκ και του Χαιρόπουλου, παρουσιάζεται από νωρίς και ως συνθέτρια, ιδιότητα που θα έφτανε στο απόγειό της τη δεκαετία του 1970 με τη μελοποίηση από την ίδια ποιημάτων του Πάμπλο Νερούδα δίπλα στη μετάφρασή της στο «Canto general» του μεγάλου Χιλιανού ποιητή. Δικαίως η Δανάη θεωρείται μέχρι σήμερα σύμβολο της γυναικείας χειραφέτησης στην Ελλάδα η οποία άνοιξε τον δρόμο και σ’ άλλες δημιουργούς.
Οπως η Αρλέτα, που εμφανίστηκε στο ελληνικό τραγούδι κατά το δεύτερο ήμισυ της δεκαετίας του 60 και θεωρούσε τη Δανάη πρότυπο τραγουδίστριας και τραγουδοποιού. Είναι αλήθεια ότι τα κοσμογονικά 60s, με όλη την απελευθέρωση που έφεραν μέσω των κινημάτων, έπαιξαν πρωταρχικό ρόλο στην ανάδειξη της γυναίκας δημιουργού και στη μικρή Ελλάδα. Κι αν η Αρλέτα δεν ήταν απλώς μια ερμηνεύτρια του νέου κύματος αλλά το ίδιο διάστημα δημοσιοποίησε τις πρώτες δικές της μπαλάντες, η Ελένη Καραΐνδρου με τη μελοποίηση στίχων του Κ. Χ. Μύρη για τη φωνή της Μαρίας Φαραντούρη έδωσε το πράσινο φως ώστε μια συνθέτρια να στέκεται επάξια δίπλα στον Θεοδωράκη, τον Χατζιδάκι και τον Μαρκόπουλο. Κι αυτό, βέβαια, προτού γράψει τη δική της ιστορία ως κινηματογραφική συνθέτρια ταυτισμένη με το ποιητικό εικονοκλαστικό σύμπαν του Θόδωρου Αγγελόπουλου.
Το έντεχνο είναι γένους θηλυκού
Από τη δεκαετία του 1970 με την παρουσία στη σύνθεση της Μαρίζας Κωχ και της Νινής Ζαχά σε ολότελα διαφορετικά πεδία τραγουδιού τέθηκαν τα θεμέλια για μια πραγματική έκρηξη της «έντεχνης» γυναικείας τραγουδοποιίας που τα επόμενα χρόνια θα περιλάμβανε τη Λήδα Χαλκιαδάκη (μοναχοκόρη της Δανάης Στρατηγοπούλου), την Αφροδίτη Μάνου, τη Μελίνα Τανάγρη, την Angelique Ionatos (στο εξωτερικό), τη Νένα Βενετσάνου και φυσικά τη Λένα Πλάτωνος, την οποία ο Μάνος Χατζιδάκις δεν δίστασε να χαρακτηρίσει με τις εξής παροιμιώδεις φράσεις: «Η διάδοχός μου είναι γυναίκα και λέγεται Λένα Πλάτωνος».
Από τότε μέχρι σήμερα η γυναικεία δημιουργία κυριαρχεί στο ελληνικό τραγούδι με προεξάρχουσα μορφή στο πεδίο του στίχου τη Λίνα Νικολακοπούλου, που –τηρουμένων των αναλογιών– θα χαρακτηριζόταν φυσική συνέχεια της «πρωτεργάτριας» Ευτυχίας Παπαγιαννοπούλου. Από κοντά και οι κορυφαίες τραγουδίστριες του σύγχρονου λαϊκού τραγουδιού, όπως η Χαρούλα Αλεξίου, ακόμη και η Ελένη Τσαλιγοπούλου πιο πρόσφατα, που κυκλοφόρησαν ολόδικά τους τραγούδια με θαυμαστά αποτελέσματα.
Γεγονός είναι, όμως, ότι η θέση των γυναικών τραγουδοποιών στο σύγχρονο ελληνικό τραγούδι μοιάζει με μπουκέτο από ξεχωριστά λουλούδια διαφορετικών ειδών, το ίδιο όμορφα όμως: Ευσταθία, Μάρω Μαρκέλλου, Nalyssa Green, Παυλίνα Βουλγαράκη, Irini Qn, Τατιάνα Ζωγράφου και πολλές ακόμη τραγουδοποιοί είναι εδώ για να μας θυμίζουν πως η ελληνική μουσική είναι ΚΑΙ γυναικεία υπόθεση.
