Από τον αρχαίο κόσμο έως τις χριστιανικές παραδόσεις το αυγό έχει εμπνεύσει τη λαογραφία αλλά και τους σημαντικότερους καλλιτέχνες όλων των εποχών.
Το ταπεινό, εύθραυστο και προσιτό σε όλους αυγό, που έχει γίνει σύμβολο των εορτασμών του Πάσχα, έχει μακρά προϊστορία που φτάνει έως τις κοσμογονικές ρίζες πολλών αρχαίων θρησκειών και πολιτισμών. Χρωματισμένο κόκκινο ή διακοσμημένο με λουλούδια, φυτά και γεωμετρικά σχήματα είναι μια σταθερή υπενθύμιση της χαράς της ζωής και της αναγεννησιακής έκρηξης της φύσης που συνδέεται με το Πάσχα. Προτού ενσωματωθεί όμως οργανικά στο χριστιανικό εθιμικό τελετουργικό η συμβολική του δύναμη αποτυπώθηκε σε μύθους, μυστικιστικές λατρείες, ιερά κείμενα και παραδόσεις σε όλα τα μήκη και τα πλάτη της Γης.
Το κοσμικό ωό
Είναι ένα πανίσχυρο και πανάρχαιο αρχετυπικό σύμβολο της δημιουργίας του κόσμου και της πρωτογενούς ουσίας της αρχής του σύμπαντος. Στην ελληνική μυθολογία η Νύχτα και ο Αιθέρας γέννησαν ένα ασημένιο αυγό από το οποίο γεννήθηκε ο Ερωτας που δημιούργησε το Χάος και τη Γαία. Σύμφωνα με άλλο μύθο, η Λήδα, βασίλισσα της Σπάρτης, ενώθηκε με τον Δία που είχε πάρει τη μορφή κύκνου και γέννησε δύο αυγά από τα οποία αναδύθηκαν οι λαμπροί Διόσκουροι, η Κλυταιμνήστρα και η ωραία Ελένη. Παρά τις παραλλαγές της ιστορίας, οι απαρχές της δημιουργίας αλλά και η μυθολογική ταύτιση του θεϊκού με το ανθρώπινο διαμέσου του αυγού, το οποίο σε πολλές απεικονίσεις αγκαλιάζεται από ένα φίδι, ενισχύει την κεντρική σημασία του ως αρχαϊκού συμβόλου ζωής, σοφίας και αρμονίας. Στην ιερή γραμματεία του ορφισμού κατέχει περίοπτη θέση, αφού εμφανίζεται ως η αρχή των πάντων (έκτος ορφικός ύμνος). Ο Αριστοφάνης συνεχίζοντας την ορφική παράδοση αναφέρει στους «Ορνιθες»: «Τότε μέσα στου Ερέβους τον κόρφο τον απέραντο, έν’ άσπορο αυγό στην αρχή η μαυροφτέρουγη Νύχτα γεννάει» (στίχος 693 μτφ. Θρασύβουλος Σταύρου).
Το κοσμογονικό ωό είναι προικισμένο με γενεσιουργό ιδιότητα στους μύθους των περισσότερων αρχαίων πολιτισμών. Στην αρχαία Κίνα γίνεται αναφορά σε ένα αυγό το οποίο περιείχε το Γιν και το Γιανγκ, τη θεμελιακή δυαδική οντότητα, και σύμφωνα με ταοϊστικούς μύθους η αρχή του σύμπαντος ήταν ένα αυγό που έπλεε για χιλιάδες χρόνια στο άχρονο διάστημα πριν επωαστεί μέσα του το πρώτο ον. Αδιαπέραστο εξωτερικά, το διαχρονικό αυγό περικλείει στο ρευστό εσωτερικό του τα συστατικά στοιχεία της ζωής, προστατευμένα και εύθραυστα ταυτόχρονα, υπενθυμίζοντας το μεγαλείο αλλά και τη μυστηριακή ευαλωτότητα των ζωοδοτικών δυνάμεων της φύσης.
Πολλοί αρχαίοι αιγυπτιακοί μύθοι αναφέρουν ότι χήνα του Νείλου κλώσησε το κοσμικό αυγό, από το οποίο γεννήθηκε ο θεός του ήλιου Ρα στη μέση του ωκεανού, ενώ σε στήλη του θεού Οσιρι η επιγραφή αναφέρει ότι είναι «βλαστάρι από εκλεκτό και ευγενικό αυγό». Η αναφορά της προέλευσης του σύμπαντος από το κοσμικό ωό υπάρχει σε πολλά σανσκριτικά κείμενα, σύμφωνα με τα οποία, όταν ο θεός Βράχμα ξεπήδησε από το αυγό που γέννησε θείο πουλί σε αρχέγονα νερά, τα δύο μισά του δημιούργησαν τον ουρανό και τη Γη. Το αυγό ήταν πάντα σύμβολο γονιμότητας και της αναγέννησης, ενώ οι αλχημιστές πίστευαν ότι από το αυγό φύεται το άσπρο λουλούδι (ασήμι), το κόκκινο λουλούδι (χρυσάφι) και το μπλε (λουλούδι της σοφίας).
Σύνδεση με το Πάσχα
Η σύνδεση του αυγού με τα χριστιανικά έθιμα, που σήμερα θεωρείται αυτονόητη, είναι στην πραγματικότητα η διαπολιτισμική μετεξέλιξη της κεντρικής θέσης του ως ζωοποιού συμβόλου και είναι αποτέλεσμα της μεταγενέστερης ώσμωσης μεταξύ θρησκειών και παραδόσεων. Από τα πρώιμα χριστιανικά ταφικά έθιμα συναντάμε το αυγό ως συνδετικό σύμβολο της ιδέας της αναγέννησης, ενώ, σύμφωνα με την ανατολική ορθόδοξη παράδοση, η Μαρία Μαγδαληνή έφερε βρασμένα αυγά στον τάφο του Ιησού, τα οποία πήραν ένα έντονο κόκκινο χρώμα όταν ανακάλυψε ότι ο Χριστός είχε αναστηθεί.
Σύμφωνα με άλλη παράδοση, αυτό συνέβη όταν η Μαγδαληνή συνάντησε τον αυτοκράτορα Τιβέριο, ο οποίος αμφισβήτησε την Ανάσταση του Ιησού και τότε το αυγό που ήταν πάνω στο τραπέζι έγινε κατακόκκινο. Ιδιαίτερες αναφορές του αυγού με τον ίδιο τον Χριστό δεν έχουμε, γεγονός πάντως είναι ότι από νωρίς το σχήμα και η μορφή του συνδέθηκαν με τον τάφο του. Ερμητικά κλειστός, όπως και το κέλυφος του αυγού, διαρρηγνύεται με την Ανάσταση και το σπασμένο αυγό μετατρέπεται σε σύμβολο της νέας ζωής, όπως και ο άδειος τάφος. Σύμφωνα πάντα με την παράδοση, το τσούγκρισμα των αυγών το Πάσχα συμβολίζει την κατεστραμμένη είσοδο του τάφου ή –κατά μια άλλη ερμηνεία– το σπασμένο τσόφλι συμβολίζει την ίδια την Ανάσταση.
Το βάψιμο των αυγών, που έχει κύρια θέση στο πασχαλινό χριστιανικό τελετουργικό, υπήρξε περσικό έθιμο για τη γιορτή της Πρωτοχρονιάς και το συναντάμε επίσης στην αρχαία Ρώμη. Υπάρχουν επίσης αναφορές ότι οι πρώτοι χριστιανοί έβαφαν τα αυγά κόκκινα ως αναφορά στο αίμα του Χριστού. Η κατανάλωση αυγού στον Μεσαίωνα συνδεόταν με το τέλος της νηστείας, στην Ευρώπη δινόταν ως πασχαλινό δώρο που συμβόλιζε τη ζωή, ενώ οι βασιλιάδες της Γαλλίας τα μοίραζαν στους πιστούς μετά τη λειτουργία της Κυριακής του Πάσχα. Στην Ιταλία η παράδοση ήθελε να δίνεται στο νεογέννητο δώρο ένα αυγό και στην Αγγλία περίτεχνα διακοσμημένα αυγά δίνονταν επίσης ως πασχαλινά δώρα. Στη Ρωσία είναι γνωστή η λατρεία στα αυγά του Πάσχα, η οποία οδήγησε στις παραγγελίες αυγών στολισμένων με πολύτιμους λίθους που φιλοτέχνησε ο καλλιτέχνης και χρυσοχόος Καρλ Φαμπερζέ, έθιμο που εγκαινίασε ο τσάρος Αλέξανδρος Γ΄ για να εντυπωσιάσει την τσαρίνα Μαρία Φεοντόροβνα.
Εμπνευση για την τέχνη
Ο Σαλβαδόρ Νταλί το λάτρευε σε σημείο εμμονής. Του προκαλούσε ντελίριο συνειρμών που έφταναν ως τις απαρχές της ύπαρξής του, καθώς, όπως ισχυριζόταν, είχε έγχρωμες ενδομήτριες μνήμες που πυροδοτούνταν στη θέα του υποκίτρινου κρόκου ενός αυγού. Η αλήθεια είναι πάντως ότι το ωοειδές τέλειο σχήμα τού ενέπνεε πάντα τη σουρεαλιστική «παρανοϊκή- κριτική» μέθοδό του. Εκτός από τα πολλά γλυπτά του σε σχήμα ωοειδές, ένα πελώριο λευκό αυγό δέσποζε στη στέγη του σπιτιού του στο ισπανικό ψαροχώρι Πορτ Λιγκάτ, το οποίο παραμένει στη θέση του μέχρι σήμερα που το οίκημα έχει μετατραπεί σε μουσείο.
Οι καλλιτέχνες, από τον Πιέρο ντέλα Φραντσέσκα, τον Ιερώνυμο Μπος, τον Βελάσκεθ και τον Πολ Σεζάν έως τον Αντι Γουόρχολ και τον Τζεφ Κουνς, γοητεύονται από το ελλειπτικό στη μορφή και εννοιολογικά φορτισμένο βρώσιμο αντικείμενο, εφ’ όρου ζωής εραστές του αυγού ως αντικειμένου τέχνης. Ζωγραφισμένο με όλους τους δυνατούς τρόπους, τηγανητό, βραστό, λιωμένο, ολόκληρο, με τσόφλι ή χωρίς, πάνω σε πιάτο ή αιωρούμενο, φαντασιωτικό ή τετριμμένο, καταλαμβάνει μεγαλύτερο χώρο στην τέχνη από όσο νομίζουμε.
Ο Ιταλός ζωγράφος της πρώιμης Αναγέννησης Πιέρο ντέλα Φραντσέσκα απεικονίζει το αυγό να επικρατεί της λογικής έτσι όπως κρέμεται από την οροφή στον πίνακα «Brera Madonna» (1472-74). Ο Ιερώνυμος Μπος στον πίνακα «Κοντσέρτο μέσα σε ένα αυγό» (14751480) το ζωγραφίζει ως τη βάση από την οποία αναδύονται οι μουσικοί, ενώ ο Μαγκρίτ στον πίνακα «Ο γυρισμός» (1940) προσδίδει μια μεταφυσική διάσταση στα αυγά του πίνακα, πάνω από τα οποία πετάει ένα εντυπωσιακό γαλάζιο πουλί. O Αντι Γουόρχολ αποθεώνει την τέλεια απλότητά τους στον πίνακα «Eggs» (1982) και τα συνδέει με το Πάσχα χαρίζοντας τον πίνακα σε φίλους και συγγενείς, προτού επαναλάβει το ίδιο θέμα σε πολλαπλά αντίγραφα όπως συνήθιζε, ενώ το μπλε γλυπτό «Σπασμένο αυγό» του Τζεφ Κουνς από αστραφτερό ατσάλι (1994) είναι χαρακτηριστικό της τέχνης του ευτελούς που μετατρέπεται σε εικαστική δημιουργία.
Από τους διάσημους δημιουργούς που λατρεύουν ή ακόμα και μισούν το αυγό ξεχωριστή θέση έχει ο Αλφρεντ Χίτσκοκ, ο οποίος δεν άντεχε ούτε να το βλέπει. Το σιχαινόταν. Ή πιο σωστά το φοβόταν, όπως ομολογεί ο ίδιος ο μετρ του τρόμου: «Με τρομοκρατούν τα αυγά, αυτό το άσπρο στρογγυλό πράγμα χωρίς ούτε μία τρύπα. Εχετε δει ποτέ κάτι τόσο αηδιαστικό όσο τον κρόκο ενός αυγού όταν σπάει και το κίτρινο υγρό χύνεται;». Ο σκηνοθέτης Αλαν Πάρκερ, αντίθετα, δεν είχε κανένα πρόβλημα να παρουσιάσει τον Ρόμπερτ ντε Νίρο ως Μεφιστοφελή που καταβροχθίζει ένα ολόκληρο βραστό αυγό στη νεο-νουάρ ταινία «Δαιμονισμένος άγγελος». Τέλος, στη λογοτεχνία ίσως το πιο εμβληματικό αυγό είναι αυτό που συνάντησε ο Σεβάχ ο Θαλασσινός στο δεύτερο ταξίδι του, το γιγάντιο αυγό ενός πελώριου πουλιού.
Από το τραπέζι στην αρχαία ελληνική τέχνη
Από κείμενα και αρχαιολογικά ευρήματα γνωρίζουμε ότι τα αυγά ήταν μέρος του καθημερινού διαιτολογίου στην αρχαία Ελλάδα. Σερβίρονταν ως ορεκτικό ή ως επιδόρπιο και καταναλώνονταν ωμά, βρασμένα ή ομελέτα. Ηταν γνωστές οι θρεπτικές ιδιότητες του αυγού και γι’ αυτό εκτρέφονταν κότες και χήνες για το κρέας τους και φυσικά και για τα αυγά τους, ενώ αυτά του ορτυκιού και του παγονιού θεωρούνταν, μαζί με της χήνας, πιο εκλεκτά από αυτά της κότας, αν και πιο σπάνια για ευρεία κατανάλωση. Ορισμένοι συγγραφείς κάνουν λόγο ακόμα και για αυγά φασιανού, που θεωρούνταν επίσης σπάνιο έδεσμα. Απεικονίσεις αυγών έχουμε αρκετές στην αρχαία ελληνική τέχνη σε αγγεία και σε νεκρικές στήλες, ενώ πολλά περίτεχνα διακοσμημένα αυγά βρέθηκαν σε τάφους.
